Του Τζέφρευ Λέβετ, Ομότιμος Καθηγητής Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας, International Gusi Peace Prize Laureate
Η αρχη
Στην ενημέρωση του στη Γενική Συνέλευση, 6 Φεβρουαρίου 2023 ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ προειδοποιεί ότι η εποχή μας δεν μοιάζει με καμία άλλη. Οι πόλεμοι συνεχίζονται. Η κλιματική κρίση φλέγεται. Ο ακραίος πλούτος και η ακραία φτώχεια μαίνονται. Το χάσμα μεταξύ των εχόντων και των μη διασπά τις κοινωνίες, τις χώρες και τον ευρύτερο κόσμο μας. Οι επικέςγεωπολιτικές διαιρέσεις υπονομεύουν την παγκόσμια αλληλεγγύη και εμπιστοσύνη. Αυτός ο δρόμος είναι αδιέξοδος. Ταύτισε με τη περιγραφή αυτη τη τρομακτική Κοινωνική Άνοια που επικρατεί σήμερα. Μια απαράδεκτη κοινωνική κατάσταση που παράγει αδιανόητα και μέχρι χτες απίστευτα αποτελέσματα όπως συγκρούσεις, ασθένειες, φτώχεια και πολλά άλλα. Δεν αντιπροσωπεύει παρά την αδιαφορία απέναντι στην κοινωνία ενισχύοντας τόσο την ατομική όσο και την ομαδική επιθετικότητα αλλά και την ανθρώπινη βια.
Αυτή η φρικτή μεν αλλά πολύ διαδεδομένη κοινωνική άνοια έχει δυστυχώς αποδυναμώσει τον αλτρουισμό στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το μυαλό μπορεί να είναι δημιουργικό ή καταστροφικό και ικατευθύνετα στο πρώτο μέσω της εκπαίδευσης και της φιλοσοφίας Σήμερα,κατευθύνετα προς το τελευταιο. Οσον άφορα τα κέντρα αποφάσεων του, λειτουργούν τα κατώτερα κέντρα αντί για τον ανώτερο φλοιό του εγκεφάλου, το πολιτισμένο-εξευγενισμένος μέρος. Όσο περισσότερα άτομα εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία τόσο περισσότερο προσπαθούν να επηρεάσουν μια κοινότητα, μια χώρα, έναν κόσμο. Οι σφαίρες πέφτουν βροχή στους δρόμους, τα ναρκωτικά βρισκονται παντού και τα αυτοκινητιστικά ατυχήματα είναι η αιτία των αυξανόμενων θανάτων των νέων: Η επίθεση στον Βαρουφάκη, τα επακόλουθα (κοινωνικός και πολιτικός θόρυβος) μετά την τραγωδία γύρω από τον ανεκπαίδευτο σταθμάρχη: η ιδιωτικοποίηση της παιδείας και υγείας, είναι παραδείγματα κοινωνικής άνοιας. Καλοί άνδρες και γυναίκες, λόγιοι, μέλη της αντιπολίτευσης αντιμετωπίζονται σκληρά από τη κυβέρνηση, φυλακίζονται και εκτελούνται για να επιβάλλει τη θέλησή του στον υπόλοιπο κόσμο.
Αυτό πρέπει να αντιστραφεί γιατί απαιτείται το υψηλότερο κέντρο του εγκεφάλου να ελέγχει το τέρας που έχει δημιουργηθεί με τον ίδιο περίπου τρόπο που ο Ηρακλής καθάρισε το βάλτο σκοτώνοντας την Ύδρα με τα 9 κεφάλια για να νικήσει το κουνούπι και την ελονοσία. Σήμερα το μέγεθος, η φρίκη και η ανθρώπινη αντίληψη των απειλών είναι πέρα από την ικανότητα του μυαλού μας να αντιληφθεί τι συμβαίνει παραδειγματικής χάρη στο Ουκρανια και Μυραμαρ.
Στον αγώνα αυτό έχουμε ένα τεράστιο εργαλείο ένα πολύ ισχυρότατο σύμμαχο, τη φιλοσοφία. Αυτή μπορεί να προσφέρει μεγάλα οφέλη στην καθημερινή μας ζωή αλλά και στη λήψη αποφάσεων υψηλού επιπέδου. Θεωρείται ως εκείνη αν όχι η απαλλακτική τουλάχιστον η ελαφρυντική δύναμη, κάτι που μπορεί να μετριάσει τις επιπτώσεις σε όλες τις άσχημα εξελισσόμενες καταστάσεις. Χωρίς μια τέτοια αντιστροφή τότε δυστυχώς οι δυνατοί θα μπορούν να επιβάλουν τη θέλησή τους στον υπόλοιπο κόσμο.
Ο δρόμος προς μια χαρισαμενης ζωή ευημερίας με ανακτημένο νόημα πρέπει να ξεκινά και να τελειώνει με τη φιλοσοφία και να περνά από παράλληλες εξελίξεις με την εκπαίδευση και τη δια βίου εκπαίδευση τα πιο σημαντικά και προσφερει τημ υγεια.Μην ξεχνάτε, υγιής στο μυαλό υγιής στο σώμα.
Β ΜΕΡΟΣ
Η κατάσταση παγκοσμίως δεν έχει γίνει μόνο αρκετά περίπλοκη αλλά και επικίνδυνη συνάμα. Στην πλατφόρμα-ιστοσελίδα του Παγκόσμιου Φιλοσοφικού Φόρουμ, Αθήνα διαβάζουμε τη προειδοποίηση: Κάτοικοι της Γης, ετοιμαστείτε! Η ανθρωπότητα τρελαίνεται και είναι έτοιμη να πεθάνει για το τίποτα, καθώς κάθε μέρα πλησιάζει έρχεται πιο κοντά από ποτέ στη συνολική αυτοεξόντωση και αφανισμό. Ας αναλογιστούμε ότι μάλλον δεν Θα είναι παράδεισος αυτό που θα έρθει.
Ψάχνουμε απελπισμένα για βοήθεια και οποιονδήποτε θα μπορούσε να υποστηρίξει τον αγώνα μας, όπως δείχνουν οι εξελίξεις, για επιβίωση. Φυσικό είναι οι σκέψεις μας να πάνε στα Ηνωμένα έθνη και να αξιοποιήσουμε τη δύναμη τους αλλά και το συνεργατικό πλαίσιο που μας προσφέρουν. Καλό είναι όμως να θυμόμαστε αυτό που ο DagHammarskjold κάποια στιγμή μας είπε πολύ εύστοχα ότι δηλαδή τα Ηνωμένα Έθνη δεν δημιουργήθηκαν με σκοπό να μεταφέρουν την ανθρωπότητα στον παράδεισο, αλλά για να σώσουν την ανθρωπότητα από μια κόλαση στη γη. Ενώ σε πολλά πράγματα τα Ηνωμένα Έθνη τα μέχρι στιγμής τα έχουν καταφέρει έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα έχουν πολύ δουλειά και μάλιστα κρίσιμη μπροστά τους και το κυριότερο ότι δεν πρέπει να αποτύχουν.
Εγώ συνέχισα να ψάχνω. Έφτασα μέχρι τη Μαλαισία οπού εκεί οι επαφές με καινούργιους ενδιαφέροντες και πολλά υποσχόμενους ανθρώπους αποδείχτηκε συναρπαστική. Εκεί πράγματι συνάντησα εξαιρετικούς ανθρώπους με διευρυμένο ορίζοντα και νέες ιδέες αλλά και διαπίστωσα καταστάσεις με μεγάλο δυναμικό συνεργασίας. Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου συνάντησα συμμετέχοντες στο EurasianBridgesforPeace, που αποτελεί έναν πολύ ενδιαφέροντα ενισχυόμενο διάλογο, μεταξύ Χριστιανισμού και Ισλάμ. Επίσης απήλαυσα τις επαφές μου με τους απόφοιτους της Φιλοσοφίας και Κορανίου οι οποίοι μάλιστα παρέλαβαν το διηπειρωτικό δίπλωμα (outreachdiploma) από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ειρήνης και Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο της Ειρήνης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, ΟΗΕ, Βελιγράδι.
Ταξίδευα ανατολίτικα προς τη Νότια Κινεζική Θάλασσα και επισκέφτηκα τομνημείο του πρώτου Σουλτανάτου της Μαλαισίας στα 1303. Ένα απρόσμενογεγονός όμως μου έκανε εντύπωση. Ήταν τότε που επισκεφτήκαμε μια φυτείακοντά σε εάν ποτάμι δίπλα στη Θάλασσα όπου ένα χαριτωμένο σκυλάκι με λείαμαλλιά μας γάβγισε. Τι ιστορία και αυτή με το μικρό φίλο μας που είχε σωθείστις πρόσφατες πλημύρες για να ξαναγάβγισει όταν τα νερά υποχώρησαν.Εκείνη τη στιγμή σε ένα μοναδικό περιβάλλον με μπανάνες, στο κέντρο τηςφυτείας διαπίστωσα να στέκεται μια εκθαμβωτική λευκή πορσελάνινη τουαλέτακαθήλωσε εκεί με την υποχώρηση των πλημμυρικών υδάτων. Οι έντονες πλημμύρες μεταφέρουν πάντα μια ολόκληρη συλλογή πεταμένων υλικών, ρύπων, υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων και μικροοργανισμών, όλα αυτά που είναι επικίνδυνα στη συνέχεια.
Πολλοί κίνδυνοι πραγματικά για την υγεία των ανθρώπων. Δεν ήξερα όμως ότι ο κίνδυνος θα χτυπούσε καμπανάκι κάποια στιγμη και σε μένα, όταν η κόρη μου έπεσε στο κρεβάτι με βαριά συμπτώματα που έμοιαζαν με δάγγειο πυρετό, ίσως ελονοσία λεπτοσπείρωση δημιουργώντας μια επείγουσα κατάσταση και οδηγώντας τη στο νοσοκομείο. Εγώ περιμένοντας το Ασθενοφόρο να έρθει να τη πάρει και όντας βυθισμένος βαθιά στις σκέψεις μου κάποια στιγμή αναρωτήθηκα αν είχα κάνει λάθος με τη Σχολή που είχα υπηρετήσει πιστά για 30 χρόνια, η οποία σημειωτέων εγκαινιάστηκε πριν από 100 χρόνια με σκοπό να καταπολεμήσει τον δάγκειο πυρετό τότε.
Πολύ ωραία όλα αυτά με τη Μαλαισία αλλά η επιστροφή στην Ελλάδα μας προσγείωσε απότομα. Μόλις έφτασα εδώ συνάντησα μια καταστεναχωρημένη υπάλληλο η οποία μας πληροφόρησε για τη καταστροφή στα Τέμπη με τις τόσες απώλειες ανθρώπινων ζωών. Στενοχωρήθηκα φυσικά μόλις το άκουσα και το πρώτο που τη ρώτησα ήταν εάν είχε για μια ακόμη φορά ξεσπάσει πάλι το συνηθισμένο πολιτικό παιχνίδι να αυτό με τις ανούσιες κατηγορίες του ενός κόμματος εναντίον του άλλου. Η απάντησή της ήταν δυστυχώς όπως φοβόμουνα: για μια ακόμη φορά είχαν αρχίσει οι γνωστές αντιπαραθέσεις, διαπληκτισμοί και αμφισβήτηση των ευθυνών τους με το μυαλό τους πως μέσα στη τραγωδία θα κερδίσουν ψήφους και χωρίς να σέβονται καθόλου τους τόσους νεκρούς. Το μόνο που πέρασε από το μυαλό μου είναι αυτή η άσχημα ενορχηστρωμένη ευθυνοφοβία κι η αποποίηση ευθυνών για ότι άσχημο και ίσως ποινικά κολάσιμο γίνεται. Πριν φτάσω στην πόρτα της εξόδου του αεροδρομίου, το μυαλό μου είχε κατακλυσθεί από εικόνες των αεροπορικών καταστροφών σε ελληνικό έδαφος, των τεράστιων δασικών πυρκαγιών, τους φοβερούς σεισμούς στη χώρα, τις τόσες πλημμύρες και εμπρησμούς στην Αττική και όχι μόνο. Οι τραγωδίες στη Μάντρα και στο Μάτι με έχουν συγκλονίσει και οι λύσεις στα προβλήματα τους εκκρεμούν ακόμη.
Αμέσως μόλις τακτοποιήθηκα άρχισα να εξετάζω από πιο κοντά τις συνέπειες του φοβερού δυστυχήματος στα Τέμπη και να παρακολουθώ τη εκφραζόμενη με πολλούς τρόπους υποστήριξη από το διεθνή παράγοντα στις προσπάθειες των αρχών της χώρας να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες αυτού του συμβάντος. Πολλά ειπώθηκαν αυτές τις μέρες πάνω στις αιτίες του θανατηφόρας σύγκρουσης στα Τέμπη με ίσως μοναδικό θετικό γεγονός την ανάληψη ευθύνης και στη συνέχεια παραίτηση του αρμοδιο υπουργο. Εκείνο όμως που έπαιξε ρόλο και συνεχίζει να παίζει είναι η απουσία διαχρονικά ενεργειών της πολιτείας που όπως δείχνουν τα πρώτα στοιχεία δεν έδωσε την απαραίτητη προσοχή στην ανάπτυξη και κατασκευή ενός μοντέρνου συστήματος επικοινωνίας στο σιδηροδρομικό δίκτυο της. Ότι και να λέει όμως μικρή σημασία έχει αφού η δικαστική έρευνα θα δείξει τα πραγματικά αίτια της σύγκρουσης. Όμως πολλά από πολλούς αμφισβητήθηκαν αλλά ένα είναι σίγουρο: η Ελλάδα τραυματίστηκε ξανά μετά τη σύγκρουση των τρένων με ευθύνη πολλών και σίγουρα όλων των κομμάτων.
Από την άλλη σκέφτηκα επίσης τη τόσο σπουδαία δουλειά στο τομέα της αντιμετώπισης των καταστροφών που είχα κάνει στη Εθνική σχολή δημόσιας υγείας με σκοπό να βοηθηθεί μεν το κράτος στις διαδικασίες αντιμετώπισης έχοντας όμως να έχει στο επίκεντρο του τη βοήθεια προς το δύστυχο πανταχόθεν πληττόμενο πολίτη. Το πρόβλημα της αντιμετώπισης μια καταστροφής είναι μεν πολύ σπουδαίο είναι όμως και πολύπλοκο. Για αυτό είχα σκεφτεί να δημιουργήσουμε μέσα από ειδικά προγράμματα στη διαχείριση καταστροφών και με τη βοήθεια διεθνών οργανισμών και ενώσεων τη ανάπτυξη του επεμβατικού συστήματος με επίκεντρο τη δημόσια υγεία ενώνοντας τις όσες δυνάμεις διαθέτουμε για το σκοπό αυτό. είναι έτοιμες και να Πολλά θα μπορούσε να πει κενής πάνω στην ετοιμότητα του συστήματος υγείας εκείνες τις στιγμές και το πρωτόκολλο συνεργαστούν που θα έπρεπε ακολουθείται αλλά σημαντικό ρόλο θα έχουν οι οδηγίες που θα πρέπει να δίδονται σε όλους στους δυναμικά πλητομενους πολίτες αλλά και σε κατάσταση να θύματα της τραγωδίας. Η δημιουργία μιας επιτροπής εκείνες της στιγμές για να αντιμετωπίσουν οι συνεπείς και να διερευνηθούν τα αίτια της τραγωδίας δείχνει ότι είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε ένα τέτοιο δραματικό γεγονός. Σε μια χώρα που όλα γίνονται για να περάσει η χώρα την περίφημη επενδυτική βαθμίδα εις βάρος της ασφάλειας των πολιτών και της χώρας ας μη περιμένει κανείς πολλά. Εγώ έχοντας περάσει στο παρελθόν από τέτοιες διαδικασίες (υπερεπιτροπες και τα τοιούτα) δεν μπορώ να πω ότι έχω εμπιστοσύνη σε τέτοιες επιτροπές που ισχυρίζονται ότι έχουν μεν διερευνήσει τα αίτια αλλά στη πραγματικότητα δημιουργήθηκε για να συσκοτίσουν καταστάσεις. Το αποτέλεσμα από τη απονομή ευθυνών παλιότερων τραγωδιών δείχνει το ανέφικτο. Δυστυχώς όμως τότε κανείς δεν ήθελε να ακούσει. Το αποτέλεσμα της άρνησης εκείνης το βλέπουμε με τα χάλια μας σήμερα.
ΜΕΡΟΣ Γ
Σε μια εποχή μεγάλης αναταραχής πολλά δυσάρεστα χτύπησαν την Ελλάδα. Με λύπη διαπιστώνουμε ότι ο κόσμος επιστρέφει σε έναν αδυσώπητο ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων με μεγάλη ένταση και χωρίς οίκτο μέσα σε μια γκρίζα ζώνη σύγκρουσης, η οποία εκφράζεται δυστυχώς καλύτερα με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η ασάφεια της κατάστασης του πολέμου στην περιοχή αυτή του κόσμου έχει δημιουργήσει μια ανατριχιαστική αβεβαιότητα για το μέλλον. Η ειρήνη θα έχει πάντα ένα δύσκολο πέρασμα όταν ο κόσμος κυριαρχείται από ένα στρατιωτικό βιομηχανικό συγκρότημα με τις προθέσεις του να ξεκαθαριζουν στη σύγκρουση στην Ουκρανία .
Πολλά μπορεί να πει κανείς και να συμφωνήσει η διαφωνήσει με τις εξελίξεις αλλά ένα είναι σίγουρο: κανείς στη διαμάχη αυτή όχι μόνο δεν κάνει πίσω αλλά δεν αφήνει έστω μια χαραμάδα μελλοντικής συνεργασίας. Τα πράγματα είναι σκούρα και απαιτείται αφύπνιση της ανθρωπότητας για να αντιμετωπιστεί το κακό που τη βρήκε. Πρέπει να κάνουμε το αδύνατο δυνατό γιατί φαίνεται δεν θα έχουμε καλό τέλος. Οι άγνωστοι κίνδυνοι είναι μια γνωστή αβεβαιότητα και πρέπει να βρούμε τα εργαλεία αν όχι για να το πολεμήσουμε τουλάχιστο για να ακουστεί η φωνή μας. Το μέσο πολιτικής της Δύσης θα πρέπει να είναι η χρησιμοποίηση διαδικασιών και τεχνικών αποκλιμάκωσης αποφεύγοντας να προκαλέσουμε καταστάσεις με πυρηνική διάσταση. Θα πρέπει να εξασκήσουμε την επιρροή ώστε να αποφευχθεί μια πυρηνική αναμέτρηση με έναν αντίπαλο.
Η ανθρωπότητα στέκεται στη σκιά ενός πυρηνικού εφιάλτη μπροστά από τις πύλες του Αρμαγεδδώνα και πρέπει να αφυπνιστούμε όσο το δυνατό γρηγορότερα για να τραβήξουμε την ανθρωπότητα πίσω από το χείλος του γκρεμού. Έχουμε τα εργαλεία! Δεν είναι εύκολο γιατί μας λείπει η εμπιστοσύνη στον συνάνθρωπο μας αλλά και ένα αξιόπιστο μοντέλο ρεαλιστικής αντιμετώπισης των δυσάρεστων εξελίξεων κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει ανάμεσα στα πολλά και σε έναν ανθρωπιστικό διάδρομο και πυξίδα για ένα ουσιαστικό μέλλον.
Οι συνθήκες όμως είναι αλήθεια δεν είναι ευνοϊκές για τέτοιες προσπάθειες. Να ξέρετε ότι ο ΠΟΥ, ενώ επισημαίνει την επερχόμενη χιονοστιβάδα προβλημάτων ψυχικής υγείας και τις επερχόμενες συνέπειες της δεν έχει αποφασίσει να χρησιμοποιήσει την υγεία και τη φιλοσοφία στις εκτελεστικές της δυνατότητες. ή την τοποθέτηση ενός κλασικού φιλοσόφου σε καμία επιτροπή.
Ο στόχος μας είναι κολοσσιαίος και τα μέσα μας λίγα, αλλά αντανακλά τη συλλογική μας φαντασία. Το να είμαστε μη ρεαλιστές είναι μια αρετή που μπορεί να μην μας πάει μακριά. Η φωνή μας είναι μικρή και παραγνωρισμένη, η στήριξή μας μηδενική αλλά πρέπει να επιμείνουμε. Ακόμα κι ένας ψίθυρος αρκεί για να γίνει άνεμος και ίσως καταιγίδα. Εμείς δεν θα σταματήσαμε όμως να προσπαθούμε να παρεμβαίνουμε με όσες δυνάμεις διαθέτουμε στην άσχημα εξελισσόμενη διεθνή κατάσταση προσπαθώντας να βάλουμε τις επιστήμες στην υπηρεσία της γεωπολιτικής, στη συμφιλίωση και στην προσέγγιση.
Σημαντικοί αναλυτές παγκοσμίως έχουν προσπαθήσει να καταλάβουν και να επηρεάσουν τον ίδιο τον Βλαντιμίρ Πούτιν, αλλά με περίεργα τόσο αφελή τρόπο και με αναφορές εκτός πραγματικότητας που όλες τελικά απέτυχαν. Αυτό που κατάλαβα είναι ότι στις εκθέσεις η αναφορές τους υποστηρίζουν μια ανεδαφική λύση του σύνθετου προβλήματος χωρίς να προσφέρουν ρεαλιστικές διεξόδους. Επιχειρούν να αναλύσουν τη κατάσταση μόνο μέσα στο παρόν πλαίσιο σύγκρουσης και φαίνεται δεν είχαν. Ούτε την πρόθεση να κάνουν κάτι πιο σοβαρό.
Ένας από τους λόγους είναι ότι κανείς δεν έχει προσπαθήσει να αναλύσει ποτέ σε βάθος τον Ρωσικό τρόπο σκέψης. Το μόνο που έχουν στη διάθεση τους είναι άφθονο αλλά ανεδαφικό υλικό για ψυχολογικές επιχειρήσεις. Έχουν αρρωστήσει αλλά και πεθάνει το Ρώσο πρόεδρο πόσες φορές έχουν δήθεν ανακαλύψει συνωμοσίες εναντίον του, διαδίδουν φήμες για τους συνεργάτες του αλλά εις μάτην. Αποτέλεσμα, μηδέν. Και όμως συνεχίζουν. Όταν τα σχέδια τους βασίζονται σε νια ουτοπική νίκη τότε τα χειρότερα δυστυχώς έρχονται. Τέτοιες προσπάθειες είναι καταδικασμένες να αποτύχουν αλλά αν δεν βρεθεί λύση στην επαφή με τους Ρώσους τότε το τίμημα που θα πληρώσουμε όλοι μας θα είναι δυστυχώς εξαιρετικά υψηλό.
Στο σημείο αυτό όμως παραμονεύει ένας μεγάλος κίνδυνος. Η απόφαση της Δύσης να αντιταχτεί στη ρωσική επέμβαση με το τρόπο που έγινε αρχίζει να δημιουργεί υποψίες θρησκευτικού πολέμου και μάλιστα ενδοχριστιανικου. Ο κίνδυνος να σχηματιστεί η άποψη προτεστάντες μεθοδεύουν την υπό την ομπρελά τους επίθεση εναντίον της Ρωσίας με σκοπό να εκδικηθούν για τις νίκες των Ρώσων απέναντι τους στο παρελθόν είναι μεγάλος. Ακόμα μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος η συμμετοχή στον συνασπισμό με επίκεντρο το ΝΑΤΟ να θεωρηθεί σαν εκδίκηση της Σουηδίας για την μεγάλη τους ήττα τους τότε από τους Ρώσσους επι Μεγάλου Πέτρου μια ήττα που είχε σαν αποτέλεσμα οι Ρώσοι να νικήσουν το καμάρι της Σουηδίας δηλαδή το σπουδαίο στόλο τους.
Εάν οι εξελίξεις στο ουκρανικό μέτωπο συνεχιστούν με αυτό το τρόπο αλλά και οι αντιδράσεις της δύσης δεν προσαρμοστούν καταλληλά τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος το ΝΑΤΟ να θωρηθεί ένα επιθετικό προτεσταντικό κατασκεύασμα η αιχμή του δόρατος των προτεσταντών εναντίον ορθόδοξων χριστιανών. Από την άλλη κινδυνεύει η Ευρωπαϊκή Ένωση να κατηγορηθεί ότι επιτρέπει υπό την θρησκευτική ηγεμονία την αναζωπύρωση των θρησκευτικών συγκρούσεων στο έδαφος της και την περιθωριοποίηση των ορθόδοξων πληθυσμών μέσα στην Ένωση.
Από το σημείο αυτό και μετά μόνο καλοί γνώστες και συνάμα ρεαλιστές θα πρέπει να έχουν το πρώτο λόγο. Όχι σε ανεύθυνους πολεμοχαρείς μόνο. Βάζουν σε κίνδυνο όσα με πολύ κόπο εμείς σαν πολιτισμένος κόσμος έχουμε μεταπολεμικά πετύχει.