Του Δρ. Παναγιώτη Ξηρουχάκη
Τον 19ο αιώνα οι θεωρίες για τη δημιουργία μίας ουτοπικής κοινωνίας διαδίδονται στην Ευρώπη και προκαλούν αίσθηση. Μην ξεχνάμε ότι η Γαλλική επανάσταση έχει προηγηθεί και μαζί με την τεχνολογική πρόοδο της εποχής συντελεί στη σάρωση της πίστη, του θρησκευτικού φανατισμού και της αριστοκρατίας. Η Γαλλική επανάσταση έδειξε ότι ακόμα και οι βασιλιάδες πεθαίνουν. Η εξουσία πλέον αμφισβητείται. Τα πάντα φαντάζουν δυνατά. Ακόμα και η δημιουργία ενός επίγειου παραδείσου …
Σίγουρα ο ουτοπικός σοσιαλισμός ομοιάζει με τα χιλιαστικά κινήματα του μεσαίωνα στην αναζήτηση της επίγειας ευτυχίας και στην άμεση κατάργηση της εξουσίας. Όμως ο ουτοπικός σοσιαλισμός του 19ου αι αποκτά πλέον ξεκάθαρα πολιτική και κοινωνική κατεύθυνση. Το θρησκευτικό συναίσθημα έχει πλέον ξεπεραστεί από τους επαναστάτες. Έτσι τη θέση του Καμπανέλλα και λοιπόν χριστιανών ουτοπιστών έρχονται να πάρουν οι Ουτοπικοί Σοσιαλιστές. Η επιστήμη γίνεται το ιδανικό διαβατήριο για μία καλύτερη κοινωνία. Ή τουλάχιστον έτσι πίστευαν οι Ουτοπικοί σοσιαλιστές. Οι τελευταίοι, πριν τους μαρξιστές και τους αναρχικούς, θα στηλιτευόσουν τον καπιταλισμό και θα βάλουν τις βάσεις για το κτίσιμο μίας νέας κοινωνίας.
Τσαρλς Φουριέ (1772-1837)
Ο Φουριέ έζησε σε εποχές μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών. Δεν είχε αριστοκρατική καταγωγή, σε αντίθεση με πολλούς γνωστούς επαναστάτες της εποχής. Σύμφωνα μάλιστα με τον Τζολ μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος του ειρηνικού αναρχισμού. Πίστευε ότι η επανάσταση θα στηριζόταν στη λογική και στην επιστήμη και δε θα χρειαζόταν βία.
Η κοινωνία που οραματιζόταν μετά την επανάσταση ονομαζόταν Αρμονία. Επρόκειτο για μία κοινωνία χωρίς κράτος όπου αντίθετα θα υπήρχαν κοινότητες που θα ήταν συνεργατικές επιχειρήσεις και κάθε μέλος θα διέθετε ένα αριθμό ίσων μετοχών. Ο Φουριέ πίστευε στην παραγωγή σε πλατιά κλίμακα και στη μαζική κατανάλωση μέσω τυποποιημένων συνεταιρισμών. Ενδιαφέρον έχει η «ουτοπική» πόλη που ο Φουριέ οραματίστηκε και που θα αντικαθιστούσε την πόλη της βιομηχανικής εποχής. Αυτή η πόλη θα ήταν μόνο έναν κτίριο τεραστίων διαστάσεων που θα ονομαζόταν φαλανστήριο. Το κάθε φαλανστήριο θα είχε πληθυσμό περίπου 1600 ατόμων που θα αποτελούσε μία κοινότητα που θα ονομάζεται φάλαγγα. Ο Φουριέ οραματιζόταν μία κοινωνία χωρίς οικογένεια αλλά με πολυγαμία.
Στο έργο του «Θεωρία των Τεσσάρων κινήσεων» βλέπουμε τον τρόπο που αντιμετώπιζε την επιστήμη
«Είχα πιστέψει ότι το πιο σίγουρο μέσο για να φτάσει κανείς σε χρήσιμες ανακαλύψεις ήταν η απομάκρυνση του με κάθε τρόπο από τους δρόμους που ακολουθούσαν οι αμφίβολες επιστήμες, που δεν είχαν κάνει ποτέ την παραμικρή εφεύρεση που είναι χρήσιμη στο κοινωνικό σώμα και που παρά την τεράστια πρόοδο της βιομηχανίας , ούτε είχαν καταφέρει να προλάβουν την ένδεια. Θεώρησα λοιπόν καθήκον μου να βρίσκομαι διαρκώς σε αντίθεση με αυτές τις επιστήμες εξετάζοντας το πλήθος των συγγραφέων τους, θεώρησα ότι όλα τα θέματα που είχαν επεξεργαστεί θα πρέπει να είχαν παντελώς εξαντληθεί και αποφάσισα να αφοσιωθώ σε προβλήματα που κανείς τους δεν είχε προσεγγίσει.»
Βλέπουμε ότι ο Φουριέ προλαβαίνοντας τον Μαρξ κήρυξε τον πόλεμο στην κατεστημένη επιστήμη. Ο Φουριέ ήθελε να χρησιμοποιήσει την επιστήμη και την τεχνολογική πρόοδο για το καλό των συνανθρώπων του και όχι για τον πλουτισμό κάποιων.
Η επιρροή του Φουριέ υπήρξε μεγάλη. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Φουριέ επηρέασε μία επαναστατική ομάδα στην Τσαρική Ρωσία. Μέλος αυτής της ομάδας ήταν και ο Ντοστογιέφσκι ο οποίος πριν γίνει σκληρός τσαρικός (κατόπιν βέβαια των βασανιστηρίων και των εικονικών εκτελέσεων στα οποία τον υπέβαλε η τσαρική αστυνομία) υπήρξε ουτοπικός σοσιαλιστής και οπαδός των ιδεών του Φουριέ.
Επίσης έγινα κάποιες προσπάθειες να ιδρυθούν κοινότητες σύμφωνα με τις ιδέες του Φουριέ. Να τονιστεί βέβαια ότι το πρότυπο για την ιδανική πόλη δεν εφαρμόστηκε ποτέ όπως ο ίδιος το οραματίστηκε αλλά πάντα κατά προσέγγιση και σε μικρότερη χωρική και πληθυσμιακή έκταση. Τέτοιες κοινότητες υπήρξαν στη Γαλλία , στη Ρωσία, στην Αλγερία αλλά κυρίως στις ΗΠΑ όπου το φουριεριστικό κίνημα γνώρισε αξιόλογη επιτυχία, αφού ιδρύθηκαν 41 κοινότητες στα πρότυπα του Φουριέ. Μάλιστα το Μπρουκ Φαρμ που θεμελίωσε ο Τζωρτζ Ρίπλευ στη Μασαχουσέτη το 1841, με βάση τις ιδέες του Φουριέ σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Όμως μία φωτιά το 1846 θα φέρει προβλήματα που δε θα ξεπεραστούν και το 1849 η κοινότητα διαλύθηκε. Επίσης ο Φουριέ επηρέασε σχετικά και καλλιτεχνικούς κύκλους (σουρεαλιστές, καταστασιακούς κλπ).
Τέλος ο Φουριέ θεωρείται πατέρας του ελευθεριακού σοσιαλισμού. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι το φουριεριστικό κίνημα έσβησε χωρίς να πετύχει τους σκοπούς του. Τα φουριεριστικά διδάγματα όμως για ισότητα και άρνηση του κράτους επηρέασαν τη σκέψη πολλών που στη συνέχεια θα αποκαλούσαν τους εαυτούς τους αναρχικούς και θα ανέπτυσσαν τη δική τους αντικρατική και αντικαπιταλιστική ιδεολογία. Ο αναρχισμός όμως, που έκανε την εμφάνιση του στα μέσα του 19ου αι. με τους Προυντόν, Μπακούνιν και λοιπούς, δε θα έμενε μόνο στα διδάγματα του Φουριέ αλλά θα ανέτρεπε και πολλές από τις απόψεις του.
Σαιν Σιμόν (1760-1825)
Ο κόμης του Σαιν-Σιμόν ήταν Γάλλος πρώιμος (ουτοπικός) σοσιαλιστής. Αν και αριστοκράτης, αφιέρωσε τη ζωή στην υπόθεση της ανατροπής και της επιστημονικής ουτοπίας. O Σαιν Σιμόν πίστευε σε μία ουτοπική κοινωνία που την εξουσία θα την ασκούσαν οι επιστήμονες. Ο ίδιος ήταν χριστιανός, θεωρούσε όμως τη θρησκεία, κατώτερη των επιστημών, όσο αφορά την υπόθεση της ανθρώπινης εξέλιξης. Είχε τεράστια πίστη στην επιστήμη και πίστευε ότι μπορούσε να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε καλύτερες μέρες, κάτι που δεν μπορούσαν να κάνουν οι παππάδες και οι πολιτικοί. Ο κόμης ντε Σαιν Σιμόν υποστήριξε επίσης την κατάργηση του χρήματος. Το σύνολο της θεωρίας του ονομάστηκε Κοινωνιστική θεωρία ή σαινσιμονισμός ή Νέος Χριστιανισμός.
Ο Σαιν Σιμόν ήθελε να εκδιώξει από την εξουσία τους ευγενείς, τους δικαστές και τους ιερείς. Όραμα του ήταν η συμφιλίωση των αφεντικών με τους εργάτες (στο σημείο αυτό βλέπουμε πράγματι πόσο ουτοπικοί ήταν αυτοί επαναστάτες –φιλόσοφοι). Με άλλα λόγια πίστευε στη συνεργασία των τάξεων στη βάση του αλληλοσεβασμού και όχι στην πάλη των τάξεων.
Μετά το θάνατο του Σαιν Σιμόν, ο μαθητής του Μπαρτελεμύ Προσπέρ Ανφαντέν αποφάσισε να εφαρμόσει τον Κοινωνισμό στην πράξη. Το 1832, ο Ανφαντέν με τους μαθητές του εγκαταστάθηκαν σε ένα μεγάλο κτήμα στο Μενιλμοντάν, κοντά στο Παρίσι. Στο κοινόβιο αυτό δεν υπήρχαν υπηρέτες ούτε ατομική ιδιοκτησία. Αποκαλούσαν ο ένας τον άλλον αδελφό. Φορούσαν ειδική στολή: παντελόνι λευκό, το χρώμα της αγάπης· χιτώνιο μπλε-βιολέ, το χρώμα της πίστης· γραβάτα λευκή· σκούφο κόκκινο. Το γιλέκο τους λευκό και κόκκινο, το χρώμα της εργασίας. Πίστευαν στην αλληλεγγύη και την αλληλοβοήθεια. Δεν ήταν οι μόνοι που προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις αρχές του Σαιν Σιμόν. Για κάποια χρόνια ο Σαιν Σιμονισμός υπήρξε πράγματι κίνημα.
Ο Σαιν Σιμόν επηρέασε αρκετά τον Μαρξ. Ίσως ήταν ο πρώτος στοχαστής που ανέλυσε τις ιστορικές μεταβολές με βάση την πάλη των τάξεων. Το ιδανικό του για μία κοινωνία όπου οι πλούσιοι θα συνεργάζονται με τους εργάτες (καθώς δεν πίστευε στην ταξική επανάσταση) βρήκε εκπροσώπους αργότερα στους σοσιαλοδημοκράτες και τα πολιτικά τους πιστεύω. Τέλος κάποιοι οπαδοί του Σαιν Σιμόν δημιούργησαν τη διώρυγα του Σουέζ συμβάλλοντας έτσι τα μέγιστα στην καπιταλιστική ανάπτυξη που παρατηρήθηκε εκείνη την εποχή.
Ρόμπερτ Όουεν (1771-1858)
O Βρετανός Ρόμπερτ Όουεν ήταν αρχικά βιομήχανος και επιτυχημένος επιχειρηματίας. Προσπάθησε να εφαρμόσει στην επιχείρηση του κοινωνικές μεταρρυθμίσεις για να βοηθήσει τους εργαζόμενους. Αυτές του οι κινήσεις είχαν αξιοσημείωτο αντίκτυπο σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ο Όουεν είναι ο πρώτος που βλέπει ότι οι εργάτες γίνονται ανήθικοι (συμφωνά με τις απόψεις περί ηθικής της αστικής τάξης) γιατί οι συνθήκες διαβίωσης τους είναι άθλιες. Στις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που επέβαλε προσπάθησε να οργανώσει τη ζωή των εργατών με ανθρώπινο τρόπο. Ενδεικτικά πρέπει να αναφέρουμε ότι είναι ο πρώτος που δημιουργεί νηπιαγωγεία για τα παιδιά των εργατών. Οι εργάτες του ανταποδίδουν με μεγάλη παραγωγή και πολλά κέρδη.
Όταν όμως ο Όουεν προσπαθεί να περάσει αυτές τις μεταρρυθμίσεις σε εθνικό επίπεδο συναντά την άρνηση της εξουσίας. Σταδιακά ο Όουεν βλέπει ότι το σύστημα δεν θέλει να αποδεχτεί τις ανθρωπιστικές του προτάσεις περί δημιουργίας αυτοσυντηρούμενων κοινωνικά οργανωμένων κοινοτήτων. Η αστική κοινωνία που αρχικά τον θαύμαζε (σαν ακίνδυνο ανθρωπιστή), αρχίζει να τον μισεί λόγο των ανατρεπτικών του απόψεων.
Συνοπτικά το ιδεολογικό και κοινωνικό μανιφέστο του Όουεν είναι το ακόλουθο: Ο Όουεν προτείνει τη δημιουργία μιας μορφής κοινωνικής ενότητας, βασισμένη στην αλληλεγγύη και την αλληλοβοήθεια. Υποστηρίζει ότι για να βελτιωθεί η ζωή των εργατών πρέπει να ζουν σε κατάλληλα χωριά (Συνεταιριστικά Χωριά) που δε θα πρέπει να ξεπερνούν τους 1500 κατοίκους. Σε αυτά τα χωριά οι εργαζόμενοι θα δουλεύουν σε αγροκτήματα και εργοστάσια με τελικό σκοπό την αυτοσυντήρηση.
Ο Όουεν κυνήγησε το όνειρο του και δεν το έβαλε κάτω. Θα ταξιδέψει στην Αμερική όπου θα αγοράσει ένα χωριό και θα το ονομάσει Νέα Αρμονία στα 1825. Το χωριό αυτό είχε αγοραστεί από Γερμανούς Μεταρρυθμιστές, το είχαν ονομάσει Αρμονία και αποτελούνταν από με μία κεντρική πλατεία περιτριγυρισμένη από μεγάλα τούβλινα κτίρια (κάποιος που επισκέφτηκε το χωριό εκείνη την εποχή σχολίασε ότι τα πάντα σε αυτό το χωριό «είναι χτισμένα στην πιο τέλεια συμμετρία»). Σκοπός του Όουεν βέβαια ήταν να μετατρέψει το χωριό αυτό σε κάτι παραπλήσιο με το δικό του ιδανικό-ουτοπικό χωριό. Δε πρόλαβε όμως καθώς η χρονική ζωή της αρμονίας ήταν περιορισμένη. Σύντομα εμφανίστηκαν συγκρούσεις μεταξύ των μελών και το πείραμα απότυχε.
Κριτική στον ουτοπικό σοσιαλισμό
Η κριτική που δέχθηκαν οι ουτοπικοί σοσιαλιστές υπήρξε σκληρή. Ο Ένγκελς αλλά και αναρχικοί τους άσκησαν έντονη κριτική γιατί μιλούσαν για μία ιδανική κοινωνία ενώ δε μιλούσαν για το πώς θα φτάσει κάποιος εκεί. Βέβαια ο μαρξισμός και ο αναρχισμός θεωρούνται συνεχιστές του ουτοπικού σοσιαλισμού. Σε αντίθεση όμως με τον τελευταίο και οι δύο αυτές κοσμοθεωρίες, έθεσαν ως πρωτεύοντα στόχο τους την αναγκαιότητα της ταξικής πάλης ως μέσο ανατροπής της καπιταλιστικής εξουσίας.
Ο Ένγκελς πίστευε ότι οι Φουριέ, Σαιν Σιμόν και Όουεν υπήρξαν μεγάλες προσωπικότητες. Ο Σαιν Σιμόν για παράδειγμα βλέπει στη Γαλλική επανάσταση την ταξική πάλη όταν άλλοι διανοούμενοι βλέπουν μόνο την αστική επανάσταση. Στα «Γράμματα από Γενεύη» του 1802 τονίζει ότι η Γαλλική επανάσταση δεν ήταν επανάσταση των αστών ενάντια στους ευγενείς, αλλά επανάσταση ακτημόνων και αστών ενάντια στους ευγενείς. Επανάσταση των εργαζομένων ενάντια στους αργόσχολους. Σε γενικές γραμμές η κοινωνία που οραματίζεται ο Σαιν Σιμόν είναι μία κοινωνία που θα εκλείψουν οι αργόσχολοι (ευγενείς).
Αν οι οικονομικές απόψεις του Σαιν Σιμόν ικανοποιούν τον Ένγκελς, ο Φουριέ θα τον εντυπωσιάσει για την αντίληψη του περί ιστορίας της κοινωνίας. Ο Φουριέ σύμφωνα με τον Ένγκελς πλησιάζει πολύ τον Χέγκελ γιατί μελετά τις αντιφάσεις του πολιτισμού με τρόπο διαλεκτικό. Ο Οουεν, σύμφωνα πάντα με τον Ένγκελς, είδε ότι η αθλιότητα και η ανηθικότητα της εργατικής τάξης προερχόταν όχι από τη φύση της αλλά από τον τρόπο ζωής που της επέβαλε η άρχουσα τάξη.
Όμως ο Ένγκελς πιστεύει ότι οι Ουτοπικοί σοσιαλιστές δεν παρουσιάστηκαν σαν εκπρόσωποι του προλεταριάτου. Δεν μπόρεσαν να δουν, λέει ο Ένγκελς, ότι η εργατική τάξη είναι ο βασικό φορέας της επανάστασης. Έτσι αν και οι αναρχικοί και οι μαρξιστές επηρεάστηκαν από τους Ουτοπικούς σοσιαλιστές, είναι πολλά εκείνα που τους διαφοροποιούν. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Μαρξ και ο Μπακούνιν δεν έβλεπαν ρομαντικά την πολιτική και δεν πίστευαν ότι η εργατική τάξη μπορούσε ανώδυνα και χωρίς βία να αποτιναχτεί από τα δεσμά της εξουσίας.
Άσχετα αν συμφωνεί κάποιος με τη μαρξιστή άποψη περί πρωτοπορίας του προλεταριάτου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι την εποχή των ουτοπικών σοσιαλιστών (αρχές του 19ου αι) η εργατική τάξη δεν έδειχνε ακόμα έτοιμη να αναλάβει τον επαναστατικό ρόλο που θα είχε τα επόμενα χρόνια (βλέπε παρισινή εξέγερση 1848, παρισινή κομμούνα του 1871 κλπ). Ίσως λοιπόν η κριτική που ασκείται στο συγκεκριμένο σημείο στους Ουτοπικούς σοσιαλιστές να είναι λίγο υπερβολική. Σε τελική ανάλυση οι επαναστατικές ιδεολογίες διαμορφώνονται από τις συνθήκες και όχι το αντίθετο.
Όπως και να έχει τα όνειρα και οι επιδιώξεις αυτών των ανθρώπων σημάδεψαν τους επαναστάτες των επόμενων χρόνων. Τα ειρηνικά τους μέσα έδωσαν τη θέση στις επαναστατικές και πιο βίαιες προτροπές των Μαρξ και Μπακούνιν που θα αγωνιστούν και εκείνοι για την ουτοπία. Όμως τίποτα δε γίνεται με παρθενογέννηση. Η αποτυχία των Ουτοπικών σοσιαλιστών να πραγματώσουν τα όνειρα τους, έδωσε στους μετέπειτα επαναστάτες να καταλάβουν ότι «η βία είναι η μαμή της ιστορίας». Ακόμα και έτσι λοιπόν, η σημασία των Ουτοπικών σοσιαλιστών είναι τεράστια. Αυτοί έσυραν πρώτοι το χορό της ταξικής ανατροπής και ας ακολούθησαν άλλοι με άλλες απόψεις. Χωρίς τους πρώτους, ίσως δεν υπήρχαν και οι δεύτεροι.
Ζούμε τέλος σε εποχές που θυμίζουν τις αρχές του 19ου αι. Ο καπιταλισμός ολοκλήρωσε έναν κύκλο και τα εργασιακά δικαιώματα, που εμφανίστηκαν στη διάρκεια αυτού του κύκλου και κατόπιν σκληρών εργατικών αγώνων, έχουν εξαφανιστεί. Η φτώχεια και η ανεργία έχουν εκτιναχθεί στα ύψη. Μοιάζουν οι εποχές μας με τα μαύρα βιομηχανικά χρόνια του Όουεν. Παρόμοιες εποχές γεννάνε παρόμοιες αντιδράσεις. Κρατάμε από τους Ουτοπικούς σοσιαλιστές ότι μέσα στο χάος που δημιουργεί η αισχροκέρδεια των λίγων εις βάρος των πολλών, το όνειρο για μία καλύτερη κοινωνία ποτέ δεν είναι πιο επίκαιρο.
Antoine Picon, Οι σαινσιμονιστές, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2007