Του Χρήστου Δεμέτη
Πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρώην ευρωβουλευτής, συγγραφέας και πανεπιστημιακός δάσκαλος, ο Γιώργος Γραμματικάκης αφήνει πίσω του ως παρακαταθήκη ένα τεράστιο έργο. Πέραν από τα γραπτά του κείμενα, τις έρευνες και την επιστημονική του δουλειά, ο ίδιος στάθηκε με συνέπεια στη ζωή του στην πλευρά της προόδου, στην πλευρά της αναζήτησης του “φωτός” μες στο σκοτάδι.
Το φως αποτελούσε άλλωστε αγαπημένο του θέμα. Όπως έγραφε στο βιβλίο του, “Η αυτοβιογραφία του φωτός”, “η αφθονία του τεχνητού φωτός διώχνει τη νύχτα από παντού, έχει όμως παράλληλα και τα σοβαρά της παρεπόμενα: αυξάνει ακόμα περισσότερο την απόσταση του ανθρώπου από την φύση και τους ψιθυρισμούς της. Στις σημερινές κατοικίες, το άπλετο φυσικό φως θεωρείται ακριβό πλεονέκτημα, ενώ ακόμα και η θέαση του νυχτερινού ουρανού είναι πια αδύνατη στις μεγάλες πόλεις. Η βασανιστική νοσταλγία του φυσικού φωτός και της μοναδικής ποιότητάς του -είτε πρόκειται για το ήπιο φως του δειλινού είτε για το λαμπρό φως μιας καλοκαιρινής ημέρας – χαρακτηρίζει την σύγχρονη ζωή”.
Αυτό το φως έψαχνε να βρει ζωντανό, μέσα στις πιο δύσκολες περιόδους της τελευταίας δεκαπενταετίας, προσδοκώντας εν πολλοίς σε μια “επανάσταση των σιωπηλών”, όπως τη χαρακτήριζε.
“Οι επικριτές της επανάστασης των σιωπηλών, συχνά φορτωμένοι με διπλώματα και κοινωνιολογικές περγαμηνές, αγνοούν την αξία της σιωπής, το εν δυνάμει επαναστατικό της περιεχόμενο. Τι άλλο όμως ήταν, η εξέγερση του Πολυτεχνείου –η μόνη που τελευταία γνώρισε η χώρα- από μια κραυγή σπαρακτική, μια στιγμή επαναστάσεως ύστερα από χρόνια σιωπής; Η σιωπή υπήρχε από νωρίς στις διαψευσμένες προσδοκίες των νέων ανθρώπων, σερνόταν στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και τους δρόμους της Αθήνας, μιλούσε με μουσικές και αθέατα δάκρυα. Η βία επιτάχυνε την έκφραση της, τα τάνκς προσπάθησαν να καλύψουν την απειλή της.
Όσοι λοιπόν αμφισβητούν την επανάσταση των σιωπηλών, δεν μέτρησαν ποτέ την αξία της σιωπής, δεν έτυχε ποτέ να αντιληφθούν την εκρηκτική της δύναμη. Μήπως όμως μέσα στην σιωπή δεν ανθίζει ο έρωτας – ή και πάλι σιωπηλά δεν πλάθει ο δημιουργός το έργο του;”, έγραφε χαρακτηριστικά σε κείμενό του, το οποίο εν πολλοίς “απαντά” στις ανάγκες του σήμερα, του εδώ και τώρα.
“Το ανθρώπινο είδος κινδυνεύει να αφανιστεί από τις ίδιες τις ανομίες του”
Για την ποιότητα της ζωής που ζούμε, και την ανάγκη “διαφυγής”, οραματισμών, ρομαντισμού και εναλλακτικών οδών, ο Γ. Γραμματικάκης έγραφε στο βιβλίο του “Ένας αστρολάβος του ουρανού και της ζωής”:
“Τη ζωή στη Γη ο άνθρωπος ελάχιστα την σέβεται, η ζωή όμως σε άλλους κόσμους διεγείρει το ενδιαφέρον και τη φαντασία του. Σχεδόν δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξή της, παρακολουθεί με αγωνία τις προσπάθειες της επιστήμης να την εντοπίσει, γοητεύεται από διηγήσεις «αυτοπτών» μαρτύρων αλλά και δημοφιλείς ταινίες ή βιβλία που μιλούν για εξωγήινους.
Είναι άραγε περιέργεια, κατακτητική διάθεση ή απλώς ένα διανοητικό παιχνίδι; Ίσως όλα μαζί, ταυτόχρονα όμως κι ένα βαθύ αίσθημα μοναξιάς. Άλλωστε τη ζωή του εδώ ο άνθρωπος την έχει καταστήσει πιεστική και ανούσια. Περιμένει λοιπόν ένα χέρι βοήθειας και παρηγοριάς από τους πλανήτες και τα μακρινά άστρα”.
Στο ίδιο βιβλίο, έγραφε περί ύπαρξης ζωής στο Σύμπαν:
“Η διερεύνηση λοιπόν της υπάρξεως ζωής αλλού καταλήγει σε μια πικρή διαπίστωση: ότι είναι πιθανόν η ζωή αυτή, σε διάφορες μορφές αλλά και επίπεδα εξελίξεως, να αφθονεί στο Σύμπαν και σε πολλά σημεία του αχανούς να υπάρχει, όπως και στη Γη, νοημοσύνη. Με τη νοήμονα όμως αυτή ζωή είναι αδύνατον να επικοινωνήσουμε. Μοιάζει σαν να είμαστε οι κάτοικοι μιας οάσεως, σε μια έρημο απέραντη. Κι ενώ ξέρομε ότι κι αλλού υπάρχουν οάσεις και κόσμος, μήτε εμείς μήτε τα μηνύματά μας έχουν κάποιον τρόπο να διαπεράσουν την απέραντη ερημιά και τον Ήλιο.
Το συμπέρασμα αυτό -και, ασφαλώς, δεν μπορεί να αποκλεισθεί μιαν αναπάντεχη έκπληξη- έχει μια δραματική διάσταση: δεν είμαστε μόνοι στο Σύμπαν. Είμαστε όμως καταδικασμένοι στη μοναξιά. Ο Θεός φαίνεται ότι υπήρξε σκληρός απέναντι μας- ή, αν ληφθούν υπ’ όψιν οι επιδόσεις μας στη Γη, απέραντα σοφός”.
Και σε άλλο σημείο, έγραφε χαρακτηριστικά:
“Σημασία λοιπόν δεν έχει να συναντηθούμε -αν ποτέ συναντηθούμε- στο πολύ μακρινό μέλλον με κάποια όμοια ή ανόμοια με μας δημιουργήματα της εξελίξεως. Το σπουδαίο θα ήταν να μπορούμε τότε να υπερηφανευθούμε, σε χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια, ότι το ανθρώπινο είδος έχει κατακτήσει υψηλά επίπεδα ισότητας και αξιών, και ότι οι πόλεμοι έχουν εκλείψει- και ότι η Γη, το λίκνο της ανθρώπινης ζωής, έχει επουλώσει τις πληγές στις θάλασσες, τα δάση ή την ατμόσφαιρά της, και είναι πάλι ένας πανέμορφος πλανήτης. Διάσπαρτα άλλωστε, εδώ ή εκεί, θα βρίσκονται πάντοτε τα επιτεύγματα της τέχνης και των σπουδαίων πολιτισμών, που αιώνες τώρα συνοδεύουν τη διαδρομή του ανθρώπου. Η εξωγήινη λοιπόν μοναξιά δεν φαίνεται ότι θα εγκαταλείψει εύκολα τον άνθρωπο. Η γήινή του ωστόσο μοναξιά, που είναι επικίνδυνη και πιο ανάλγητη, είναι μεγάλη ανάγκη να απαλυνθεί. Τότε θα αναδειχθεί η μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου, και η αναζήτηση της εξωγήινης ζωής θα αποκτήσει άλλο περιεχόμενο και νόημα”.
Ή αλλιώς όπως σημείωνε σε ομιλία του, “το ανθρώπινο είδος κινδυνεύει να αφανιστεί από τις ίδιες τις ανομίες του. Η βαθύτερη Παιδεία, η ουσιαστικότερη τήρηση των αξιών της ζωής και ο Πολιτισμός είναι τα όπλα μας για να μη συμβεί αυτό”.
Σε ένα από τα πιο δημοφιλή κείμενα που είχε αναρτήσει στο προσωπικό του ιστολόγιο στο facebook, ο καθηγητής επανερχόταν για τη σημασία των αξιών του πολιτισμού και της δικαιοσύνης που δεν πρέπει να χάσουν έδαφος όσο ο άνθρωπος προσπαθεί να κατανοήσει το ευρύτερο Σύμπαν. Καθώς όπως ανέφερε, αυτές οι έννοιες αποτελούν και το πραγματικό μας Σύμπαν.
“Τις τελευταίες δεκαετίες, οι παρατηρήσεις των επιστημόνων έφεραν στο φως μια απίστευτη, όσο και συγκλονιστική αλήθεια: το Σύμπαν, που βλέπομε, είναι μικρό μόνον μέρος του πραγματικού. Μια αόρατη, σκοτεινή ύλη κυριαρχεί στην απέραντη του έκταση. Έτσι ο υπέρλαμπρος κόσμος των άστρων, που ύμνησαν οι πολιτισμοί και οι ψυχές μας, μοιάζει να υποτάσσεται σε μια ύπουλη, σκοτεινή πραγματικότητα. Είναι ως το ίδιο το Σύμπαν να θέλει να συμβαδίσει με την σκοτεινή μας εποχή, που λυγίζει και ταπεινώνει τις βεβαιότητες και τα όνειρα μας.
Υπάρχει όμως μια μεγάλη διαφορά. Την δομή και τα χαρακτηριστικά του Σύμπαντος δεν μπορούμε να επηρεάσουμε. Η μόνη μας ελπίδα παραμένει η καλύτερη τους κατανόηση. Η ίδια όμως η ανθρώπινη ζωή, είναι ανάγκη να αποκτήσει το βαθύτερο της νόημα. Αποτελεί λοιπόν και δικό μας χρέος να επικρατήσουν όσο γίνεται η αλληλεγγύη και ο σεβασμός στον άλλο, η δικαιοσύνη και οι αξίες του πολιτισμού, η έγνοια για το περιβάλλον. Ίσως τότε πολλά από τα μυστήρια του Σύμπαντος να παραμένουν άλυτα, την πορεία όμως της ανθρωπότητας θα συνοδεύουν πιό ευδιάκριτες και φωτεινές προοπτικές”.
Η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων
(απόσπασμα από το βιβλίο “Ένας αστρολάβος του ουρανού και της ζωής”)
“Οι περιεκτικοί χαρακτηρισμοί είναι κατά κανόνα επικίνδυνοι. Η Ελλάδα όμως –η σύγχρονη Ελλάδα– μπορεί χωρίς μεγάλη δυσκολία να χαρακτηριστεί ως η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων. Κάποια στιγμή ένα θέμα, συχνά για λόγους τραγικούς, έρχεται στην επιφάνεια. Αρχίζει ο χορός της εκπλήξεως, των επιφωνημάτων και της καταδίκης. Επιστρατεύονται κάθε είδους ειδικοί και αναζητώνται οι αιτίες. Ότι εντούτοις κάποια στιγμή θα φτάναμε εκεί, κάποια στιγμή θα είχαμε θύματα, κάποια στιγμή θα περνούσαμε το όριο είναι, στις περισσότερες των περιπτώσεων, αυτονόητο. Συνήθως μάλιστα άνθρωποι ευσυνείδητοι, ή που έβλεπαν μακρύτερα, είχαν προειδοποιήσει. Το πολιτικό ωστόσο και κοινωνικό μας πλέγμα έχει μικρή την ικανότητα αντιδράσεως. Τώρα, τη στιγμή της επικαιρότητας, θρηνούν όλοι και διερωτώνται. Ευτυχώς, δεν διαρκούν όλα πολύ. Απλώς ώς την επόμενη έκπληξη, τον επόμενο θρήνο, την επόμενη υποκρισία”.
Πολιτική, Επιστήμη και Τέχνη
Το 2014 ο Γιώργος Γραμματικάκης εκλέχθηκε ευρωβουλευτής με “Το Ποτάμι” και συμμετείχε στην Ομάδα της Προοδευτικής Συμμαχίας Σοσιαλιστών και Δημοκρατών. Μεταξύ του έργου που επέδειξε, ήταν ο αγώνας του για την υπερψήφιση της Οδηγίας για τα πνευματικά δικαιώματα την οποία και είχε χαρακτηρίσει ως μεγάλη “νίκη για τους Ευρωπαίους καλλιτέχνες και δημιουργούς”, ενώ είχε σταθεί ιδιαιτέρως στη σημασία της Κυκλικής Οικονομίας για την επόμενη ημέρα της Ευρώπης.
Μετά το πέρας της σχετικής ψηφοφορίας στην Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο, το 2018, σημείωνε ενδεικτικά για τα πνευματικά δικαιώματα: “Η υπερψήφιση της Οδηγίας αποδεικνύει επίσης ότι μπορούμε να υπερισχύσουμε στη μάχη για την ψυχή της Ευρώπης, δηλαδή τον πολιτισμό της, ακόμα και αν απέναντί μας βρίσκονται οι μεγαλύτεροι και συχνά ασύδοτοι τεχνολογικοί κολοσσοί”. Ο καθηγητής άλλωστε είχε δώσει διαλέξεις για το πώς η Επιστήμη και η Τέχνη, είναι δύο “παράλληλες” που συγκλίνουν. Όπως έλεγε, σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, εντοπίζονται ισχυρές αλληλοεπιδράσεις της επιστήμης με την τέχνη, αλλά και ομοιότητες στην ίδια την εσωτερική δύναμη που κινεί έναν καλλιτέχνη ή έναν επιστήμονα.
Το 2009, δήλωνε ακόμη στη Lifo και τον Σταύρο Διοσκουρίδη σχετικά με το θέμα αυτό. Τη διασύνδεση Επιστήμης και Τέχνης: “Επιστημονικό μου απωθημένο είναι να συνδέσω την ομορφιά της επιστήμης με την ομορφιά της τέχνης. Και η επιστήμη και η τέχνη είναι μορφές δημιουργίας. Ο επιστήμονας που θα βρει μια αλήθεια έχει την ίδια εσωτερική χαρά με το ζωγράφο που θα τελειώσει έναν πίνακα. Ο Πικάσο είπε πως «κανείς δεν ξέρει πότε τελειώνει ένας πίνακας». Το ίδιο αισθάνεται και ο φυσικός. Ακόμα και αν καταλήξει σε κάτι σημαντικό, ρωτά αμέσως αν αυτό είναι το τέλος; Συνήθως, πρέπει να πάει λίγο παρακάτω”.
“Αριστερός, αλλά με κάπως τρεμάμενη φωνή”
Ιδεολογικά, ο Γιώργος Γραμματικάκης δήλωνε “Αριστερός, αλλά με κάπως τρεμάμενη φωνή”. “Διότι, με τα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, η Αριστερά χρειάζεται να προσδιορίσει και πάλι το περιεχόμενο και τις αρχές της. Προς αυτήν την κατεύθυνση, οι πολιτικές προσπάθειες και μόνο δεν επαρκούν. Χρειάζεται να γεννηθούν νέες φωνές, στη διανόηση αλλά και την ίδια την κοινωνία, που θα αναζητήσουν την απάντηση” έλεγε σε συνέντευξή του στα ΝΕΑ και στον Δημήτρη Μανιάτη πριν πέντε χρόνια, ενώ για τη σύμπραξή του με το Ποτάμι, υπογράμμιζε:
“Είναι πολλοί πάντως οι λόγοι που με οδήγησαν στο Ποτάμι. Οι ανοικτοί του ορίζοντες, το ξεχωριστό ανθρώπινο δυναμικό του, το ότι απέφευγε τους ιδεολογικούς φανατισμούς. Μέσα σε αυτό τα πλαίσιο επεδίωξε – όπως η ενιαία θεωρία της Φυσικής – μια μεγάλη σύνθεση: ιδεολογικών τάσεων, στόχων για το αύριο, διαδρομών ζωής του καθενός μας. Αυτή ήταν η μεγάλη δύναμη, όπως όμως αποδείχθηκε, και η αδυναμία του. Επειδή περιείχε πολλά χρώματα στο πολιτικό του φάσμα, απέκτησε στο τέλος τη μεταβλητή δομή τού ουράνιου τόξου”.
Ο καθηγητής είχε ταχθεί ανοιχτά υπέρ της Συμφωνίας των Πρεσπών. “Δεν είναι ότι δεν έχει αδυναμίες η συμφωνία, αλλά γενικά είναι υπέρ της Ελλάδος και του μέλλοντος της Ελλάδος γιατί ανοίγει νέους δρόμους συνεργασίας στα Βαλκάνια και προσφέρει στη χώρα μας την αυτοπεποίθηση που χρειάζεται για να αντιμετωπίσει άλλες προκλήσεις” δήλωνε χαρακτηριστικά, μιλώντας στο NEWS 24/7. Έλεγε μάλιστα πως τότε έθετε εαυτόν κατά της συνεργασίας του Ποταμιού με τη ΝΔ, σημειώνοντας: “Δεν εγκρίνω οποιαδήποτε συνεργασία με τη ΝΔ. Δεν μπορεί το Ποτάμι να σύρεται πίσω από φωνές μισαλλοδοξίας. Έχει μεγαλύτερη σημασία η συνέπεια σε αρχές και αξίες από την επιρροή των δημοσκοπήσεων. Δεν είναι καλό για τον πολιτικό μας πολιτισμό ότι το μακεδονικό προκαλεί τόσες εντάσεις στη χώρα μας”.
Δεν είχε διστάσει άλλωστε να συνυπογράψει το 2017 κείμενο για την υπόθεση της Ηριάννας και την άδικη φυλάκιση της νεαρής, μαζί με ακόμη πέντε ευρωβουλευτές. Το 2019 αρνήθηκε να συνεργαστεί με τον ΣΥΡΙΖΑ, καθώς όπως έλεγε δεν ήθελε να ασχοληθεί περαιτέρω με την πολιτική, μετά την ευρωπαϊκή του θητεία. “Όπως έπραξα και με την συμφωνία των Πρεσπών, θα είμαι πάντα συμπαραστάτης σε κάθε επιδίωξη για το συμφέρον της πατρίδας. Και σε κάθε προσπάθεια για μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη”, έγραφε σχετικά.
Όσο για το μοναδικό, μη “επιστημονικό” του “απωθημένο”, ο καθηγητής έλεγε στη συνέντευξη στα ΝΕΑ που παραθέσαμε παραπάνω. “Θα αναφερθώ λοιπόν μόνο σε ένα (απωθημένο). Στις διαπραγματεύσεις μου με τον Θεό, που διαρκούν χρόνια τώρα, θα ήθελα να μου επιτρέψει και μια δεύτερη ζωή”. “Η ύπαρξη ή ανυπαρξία του Θεού δεν αποδεικνύεται με επιστημονικά πειράματα. Αυτό το αρχαίο ερώτημα υπερβαίνει τους πάντες. Απλά, ο καθένας δίνει την προσωπική του απάντηση” είχε δηλώσει ακόμη σχετικά με το αν πιστεύει σε κάποια “ανώτερη δύναμη”.
Αντί επιλόγου, εμείς παραθέτουμε τον μονόλογο του κ. Γραμματικάκη για το σύμπαν, το φως, τον Θεό, την Ελλάδα, την παιδεία και όσα του έμαθε η ζωή, για τον Best 92,6 και τον Κώστα Γιαννακίδη.
Μην παραλείψετε να δείτε τα επεισόδια της σειράς ντοκιμαντέρ Αναζητώντας τη Βερενίκη, που διασώθηκαν στο κανάλι του Γ. Γραμματικάκη στο YouTube. Είναι ένας πραγματικός θησαυρός γνώσης και τηλεοπτικής προσέγγισης.
*Η Κόμη της Βερενίκης είναι μια μικρή ομάδα αστεριών που περικλείεται από τους αστερισμούς του Λέοντος, του Βοώτη και της Μεγάλης Άρκτου. Καταγράφηκε ως αστερισμός τον 17ο αιώνα από τον Δανό αστρονόμο Τίχο Μπράχε. Από τον αστερισμό αυτόν δανείζεται τον τίτλο της η “Κόμη της Βερενίκης” του Γιώργου Γραμματικάκη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1989). Ο καθηγητής Φυσικής γράφει για τη δημιουργία του σύμπαντος, τις πρώτες στιγμές της κοσμογονίας, τις μαύρες τρύπες, τη σκοτεινή ενέργεια, τη γέννηση των άστρων, τη ζωή και τον θάνατό τους. Μεταξύ των θεμάτων του βιβλίου είναι η εμφάνιση της ζωής στη Γη, η εξέλιξή της, η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, και το πώς η ανθρώπινη ματιά, ορίζει την αναζήτηση του Σύμπαντος – “Είμαστε φτιαγμένοι από αστερόσκονη. Και τη ζωή μας οφείλομε στον θάνατο κάποιου άστρου”.