Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης και ο άνθρωπος που συνέδεσε το όνομά του με την πολιτική της περεστρόικα έφυγε από τη ζωή την Τρίτη σε ηλικία 91 ετών.
Το Κεντρικό Κλινικό Νοσοκομείο της Μόσχας δήλωσε ότι ο Γκορμπατσόφ πέθανε «μετά από μια σοβαρή και μακρά ασθένεια», σύμφωνα με τα πρακτορεία ειδήσεων Interfax, TASS και RIA Novosti.
«Ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ πέθανε σήμερα το απόγευμα μετά από σοβαρή και παρατεταμένη ασθένεια», αναφέρεται στην ανακοίνωση.
Ο πρώην σοβιετικός ηγέτης υπέφερε από μακροχρόνια προβλήματα στα νεφρά και βρισκόταν σε αιμοκάθαρση, σύμφωνα με αναφορές. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid, φέρεται να ήταν έγκλειστος σε κλινική. Η σύζυγος του Γκορμπατσόφ, Ράισα, πρώην πρώτη κυρία της Σοβιετικής Ένωσης, είχε πεθάνει το 1999.
Με τις μεταρρυθμίσεις του συνέβαλε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά δεν κατάφερε να αποτρέψει τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.
Όταν οι διαδηλώσεις υπέρ της δημοκρατίας σάρωσαν την κομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη, ο Γκορμπατσόφ απέφυγε να καταφύγει στη βία – σε αντίθεση με προκατόχους του, που είχαν στείλει τανκς για να καταστείλουν εξεγέρσεις στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία το 1968.
Όμως οι διαδηλώσεις τροφοδότησαν φιλοδοξίες για αυτονομία στις 15 δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία διαλύθηκε τα επόμενα δύο χρόνια με χαοτικό τρόπο. Ο Γκορμπατσόφ πάλεψε μάταια για να αποτρέψει την κατάρρευση της ΕΣΣΔ.
Όταν έγινε γενικός γραμματέας του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος το 1985, σε ηλικία μόλις 54 ετών, είχε βάλει στόχο να εισάγει περιορισμένες πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες, αλλά οι μεταρρυθμίσεις του ξέφυγαν από τον έλεγχο.
Η πολιτική της «γκλάσνοστ», για τον ανοικτό διάλογο με στόχο την επίλυση προβλημάτων, επέτρεψε την μέχρι τότε αδιανόητη κριτική στο κόμμα και στο κράτος, ενώ ενθάρρυνε τους εθνικιστές που άρχισαν να πιέζουν για ανεξαρτησία στις δημοκρατίες της Βαλτικής (Λετονία, Λιθουανία, Εσθονία) και αλλού.
Πολλοί Ρώσοι δεν συγχώρησαν ποτέ τον Γκορμπατσόφ την αναταραχή που προκάλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του, θεωρώντας πως η επακόλουθη υποβάθμιση του βιοτικού τους επιπέδου ήταν ένα «πολύ υψηλό τίμημα» που κλήθηκαν να πληρώσουν για τον «εκδημοκρατισμό».
Ο οικονομολόγος Ρουσλάν Γκρίνμπεργκ, ο οποίος επισκέφθηκε στις 30 Ιουνίου τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στο νοσοκομείο, είχε δηλώσει πρόσφατα στο ρωσικό τηλεοπτικό δίκτυο Zvezda: «Μας χάρισε την ελευθερία, αλλά δεν ξέρουμε τι να την κάνουμε».
Είχε αναλάβει γενικός γραμματέας του ΚΚΣΕ το 1985, παραλαμβάνοντας μία χώρα που είχε στο παρασκήνιο βαθιά προβλήματα. Προσπάθησε να αναστρέψει μια πορεία διάλυσης, προτάσσοντας τη διαφάνεια και το άνοιγμα, αλλά δεν τα κατάφερε.
Είχε γεννηθεί το 1931 στο Πρίβολγε της Σταυρούπολης, γόνος αγροτικής οικογένειας που είχε πατροπαράδοτους δεσμούς με το Κομμουνιστικό Κόμμα. Έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας (Κομσομόλ) σε ηλικία μόλις 15 ετών και έγινε δεκτός έξι χρόνια αργότερα στο ΚΚΣΕ, ενώ σπούδαζε νομικά στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας.
Απολογισμός ενός μεταρρυθμιστή
Η ιστορία έγραφε το έτος 1985 όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αναδείχθηκε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Σοβιετική Ένωση και ανέλαβε πρωτοβουλίες για τον πυρηνικό αφοπλισμό, σε συνεργασία με τις ΗΠΑ του Ρόναλντ Ρέιγκαν. Ακολούθησαν πολλά και ιστορικά γεγονότα, τα οποία σε μεγάλο βαθμό φέρουν την υπογραφή του Γκορμπατσόφ: Η Επανένωση της Γερμανίας, την οποία ο ίδιος διαπραγματεύθηκε με τον Χέλμουτ Κολ, ενταφιάζοντας οριστικά τον Ψυχρό Πόλεμο.
Η πολιτική της Περεστρόϊκα («Ανασυγκρότηση») και της Γκλασνόστ («Διαφάνεια»), με την οποία τερματιζόταν η απολυταρχία του κομμουνιστικού καθεστώτος. Ο Γκορμπατσόφ έμεινε στην ιστορία ως ο ηγέτης του Κρεμλίνου που επέτρεψε όχι μόνο την κατάρρευση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΛΔΓ) και τελικά την Επανένωση της Γερμανίας, αλλά και την αυτοδιάθεση όλων των χωρών του ανατολικού μπλοκ, το δικαίωμά τους να απαλλαγούν από την κηδεμονία της Μόσχας.
Μέσα σε λίγα χρόνια βίωσε ο ίδιος τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την αποσύνθεση μίας αυτοκρατορίας που μόνο η βία θα μπορούσε να αποτρέψει. Ενώ οι Γερμανοί τον υποδέχονται και σήμερα με την προσφώνηση «Γκόρμπι, Γκόρμπι», ενώ γινόταν όλο και πιο δημοφιλής στο εξωτερικό, ο Γκορμπατσόφ γρήγορα έχασε το κύρος και την αξιοπιστία του στην ίδια του την πατρίδα. Έγινε «έρμαιο που χάνει την πρωτοβουλία των κινήσεων» όπως σημειώνει ο συγγραφέας Ίγκνατς Λότσο στη βιογραφία «Γκορμπατσόφ, ο αναμορφωτής», για να προσθέσει ότι «το λάθος του ήταν πως εξακολουθούσε να εμπιστεύεται το κομμουνιστικό κόμμα».
Μέχρι σήμερα πολλοί Ρώσοι περιφρονούν τον Γκορμπατσόφ, τον θεωρούν «νεκροθάφτη» της Σοβιετικής Ένωσης, της άλλοτε ακμαίας υπερδύναμης που κατάφερε να νικήσει, να ταπεινώσει και τελικά να καταστρέψει τον χιτλεροφασισμό στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το τέλος του Γκορμπατσόφ επισφραγίστηκε το 1991, όταν οι τελευταίοι υπερασπιστές της νομενκλατούρας επιχείρησαν να τον ανατρέψουν, αλλά βρήκαν μπροστά τους τον Μπόρις Γιέλτσιν, που εκδίωξε τους επίδοξους πραξικοπηματίες, για να ανέλθει ο ίδιος στην εξουσία ελλείψει άλλης εναλλακτικής λύσης.
Ο πρωτεργάτης της ελευθερίας
Στη βιογραφία του τελευταίου Σοβιετικού ηγέτη ο Λότσο σκιαγραφεί με ιδιαίτερη επιμέλεια την προσωπικότητά του, τον ιδιαίτερο ρόλο της συζύγου του Ραΐσα που έφυγε νωρίς νικημένη από τον καρκίνο, αλλά και την ασυνήθιστη σταδιοδρομία του Γκορμπατσόφ, που ξεκίνησε ως στρυφνός κομματικός αξιωματούχος στη Σταυρούπολη, με όλα τα προνόμια, για να εξελιχθεί σε έναν από τους μεγαλύτερους μεταρρυθμιστές του 20ού αιώνα. «Ο Γκορμπατσόφ χάρισε την ελευθερία σε 164 εκατομμύρια ανθρώπους», παρατηρεί ο Λότσο και εξηγεί αναλυτικά: «38 εκατομμύρια Πολωνούς, 16 εκατ. Τσέχους και Σλοβάκους, 23 εκατ. Ρουμάνους, 9 εκατ. Βούλγαρους, άλλους τόσους Ούγγρους και βέβαια 16 εκατ. Γερμανούς στη ΛΔΓ». Ωστόσο, ο Γκορμπατσόφ δεν κατάφερε να διατηρήσει την ενότητα της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης. Η απελπιστική κατάσταση της οικονομίας και η χαμηλή τιμή του πετρελαίου γονάτισαν την άλλοτε υπερδύναμη, που ήταν απόλυτα εξαρτημένη από τις εξαγωγές πρώτων υλών στις διεθνείς αγορές. Σε τελική ανάλυση, σημειώνει ο Λότσο, ο Γκορμπατσόφ γνώριζε ελάχιστα πράγματα για την οικονομία, γι αυτό συχνά φαινόταν να διστάζει ή να παλινωδεί.
Την ίδια στιγμή, ο βιογράφος του Γκορμπατσόφ αντικρούει τα στερεότυπα περί ασθενούς προσωπικότητας χωρίς ηγετικά προσόντα, τα οποία επικρατούν μέχρι σήμερα στη Ρωσία για τον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης. Περιγράφει παρασκηνιακές συγκρούσεις σε εποχές δύσκολες μετά την στρατιωτική εμπλοκή στο Αφγανιστάν και την πυρηνική καταστροφή του Τσερνομπίλ και υπενθυμίζει ότι ο Γκορμπατσόφ κατάφερε να επιβληθεί στους εσωκομματικούς του αντιπάλους. «Αν πράγματι ήταν τόσο ασθενής προσωπικότητα, δεν θα είχε τύχη απέναντι στους σκληρούς του Κρεμλίνου», επισημαίνει ο Λότσο. Σήμερα ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ παραμένει μία σημαντική φωνή για το δημοκρατικό κομμάτι της ρωσικής κοινωνίας, αν μη τι άλλο ως συνιδιοκτήτης της εφημερίδας Nowaja Gaseta. Κάθε τόσο ο Γκορμπατσόφ επαινεί την εξωτερική πολιτική του Βλάντιμιρ Πούτιν, το ίδιο έκανε ακόμη και μετά την προσάρτηση της Κριμαίας. Δεν παραλείπει ωστόσο να ασκεί κριτική για τους χειρισμούς του Ρώσου προέδρου εντός συνόρων και να προειδοποιεί ακόμη και για ενδεχόμενη «διολίσθηση στη δικτατορία».
«Στόχος της ζωής μου ήταν η εξολόθρευση του κομμουνισμού»
O Μ. Γκορμπατσόφ, κατά τη διάρκεια σεμιναρίου στο Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο, στην Τουρκία είχε κάνει μια παρέμβαση, που δημοσίευσε η εφημερίδα «Πράβντα Ποσί» στις 26 Ιουλίου του 2000. Πρόκειται για την ομολογία του τελευταίου και τραγικού ηγέτη της Σοβιετικής Ενωσης που από μόνη της είναι άκρως αποκαλυπτική.
«Οστόχος ολόκληρης της ζωής μου ήταν η εξολόθρευση του κομμουνισμού, αυτής της ανυπόφορης δικτατορίας κατά των ανθρώπων.
Η σύζυγός μου, που αναγνώρισε αυτήν την αναγκαιότητα, μάλιστα, πριν από μένα, με στήριξε με όλες τις δυνάμεις της σε αυτήν την προσπάθεια. Ακριβώς για να πετύχω αυτόν το σκοπό, χρησιμοποίησα τη θέση μου στο κόμμα και στη χώρα. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, η σύζυγός μου με ωθούσε να αναλάβω όλο και υψηλότερες θέσεις στη χώρα. Οταν γνωρίστηκα προσωπικά με τη Δύση, αντιλήφθηκα ότι δε θα έπρεπε να εγκαταλείψω το στόχο που είχα θέσει και ότι για να τον πετύχω έπρεπε να αντικαταστήσω ολόκληρη την ηγεσία του ΚΚΣΕ και της Σοβιετικής Ενωσης, καθώς και τις ηγεσίες σε όλες τις σοσιαλιστικές χώρες. Το ιδανικό μου, εκείνη την εποχή, ήταν ο δρόμος των σοσιαλδημοκρατικών χωρών. Η οικονομία σχεδιασμού δεν επέτρεπε τη ρευστοποίηση του δυναμικού, που είχαν οι λαοί του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Μόνο η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς παρείχε στις χώρες μας τη δυνατότητα της δυναμικής ανάπτυξης.
Κατάφερα να βρω συναγωνιστές για την πραγματοποίηση αυτού του στόχου. Μεταξύ αυτών, μία εξέχουσα θέση κατέλαβαν ο Α. Ν. Γιάκοβλεβ και ο Ε. Α. Σεβαρντνάτζε, των οποίων η συνεισφορά στην κοινή υπόθεση είναι ανεκτίμητη.
Η οικουμένη θα φαντάζει πολύ καλύτερη χωρίς τον κομμουνισμό. Μετά το έτος 2000 θα ξεκινήσει μία εποχή της ειρήνης και της γενικής άνθησης. Ωστόσο, υπάρχει στον κόσμο ακόμα μία δύναμη, που θα μας εμποδίσει να προχωρήσουμε προς την ειρήνη και τη δημιουργία. Και εννοώ την Κίνα.
Είχα επισκεφθεί την Κίνα τον καιρό των μεγάλων φοιτητικών διαδηλώσεων, όταν διαφαινόταν ότι ο κομμουνισμός στην Κίνα θα έπεφτε. Είχα σκοπό να εμφανιστώ μπροστά στους διαδηλωτές σε εκείνη την τεράστια πλατεία και να τους εκφράσω τη συμπάθειά μου, να τους διαβεβαιώσω την υποστήριξή μου, καθώς και να τους παροτρύνω να συνεχίσουν τον αγώνα τους, έτσι ώστε να ξεκινήσει και στη χώρα τους μία περεστρόικα. Η κινέζικη ηγεσία δεν υποστήριξε το φοιτητικό κίνημα, προχώρησε στην κτηνώδη καταστολή των διαδηλωτών και …διέπραξε ένα τεράστιο λάθος. Αν είχε ξεκινήσει το τέλος του κομμουνισμού στην Κίνα, ο κόσμος θα μπορούσε πιο εύκολα να προχωρήσει στο δρόμο της ομόνοιας και της δικαιοσύνης.
Είχα σκοπό να διατηρήσω την ΕΣΣΔ στα τότε υπάρχοντα σύνορα, βέβαια κάτω από μία νέα ονομασία, που θα εξέφραζε την ουσία των δημοκρατικών αλλαγών που είχαν συντελεστεί. Δεν το κατάφερα, ο Γιέλτσιν πίεζε φοβερά για την εξουσία, χωρίς να έχει την παραμικρή ιδέα πώς είναι ένα δημοκρατικό κράτος. Αυτός ήταν, άλλωστε, εκείνος που κατακερμάτισε την ΕΣΣΔ, γεγονός που οδήγησε σε ένα πολιτικό χάος και σε όλες τις επακόλουθες δυσκολίες, που περνούν σήμερα οι λαοί όλων των πρώην Δημοκρατιών της Σοβιετικής Ενωσης.
Η Ρωσία δεν μπορεί να είναι μεγάλη δύναμη χωρίς την Ουκρανία, το Καζαχστάν, τις Δημοκρατίες του Καυκάσου. Ωστόσο, αυτές έχουν ήδη πάρει το δικό τους δρόμο και η μηχανική ενοποίησή τους δεν έχει νόημα, εφόσον θα οδηγούσε σε ένα συνταγματικό χάος. Ανεξάρτητα κράτη μπορούν να ενωθούν μόνο στη βάση μιας κοινής πολιτικής ιδέας, της οικονομίας της αγοράς, της δημοκρατίας, των ίσων δικαιωμάτων για όλους τους λαούς.
Οταν ο Γιέλτσιν κατέστρεψε την ΕΣΣΔ, εγκατέλειψα το Κρεμλίνο, και μερικοί δημοσιογράφοι πίστεψαν πως θα έκλαιγα. Ομως, εγώ δεν έκλαψα γιατί κατάφερα να θέσω τέλος στον κομμουνισμό στην Ευρώπη. Βέβαια, θα πρέπει να καταργηθεί και στην Ασία, γιατί αποτελεί το κύριο εμπόδιο στο δρόμο της ανθρωπότητας στην επίτευξη των ιδανικών της ειρήνης και της ομόνοιας.
Η διάλυση της ΕΣΣΔ δεν απέφερε καθόλου οφέλη στις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ δεν έχουν σήμερα έναν αντίστοιχο εταίρο στον κόσμο, του οποίου το ρόλο θα μπορούσε να παίξει μόνο μία δημοκρατική ΕΣΣΔ. Για να διατηρηθεί η προηγούμενη συντομογραφία “ΕΣΣΔ”, θα μπορούσαμε να είχαμε μετονομάσει τη χώρα σε Ενωση Ελεύθερων Κυρίαρχων Δημοκρατιών (σ.σ. τα πρώτα γράμματα και των δύο ονομασιών είναι στα ρώσικα ίδια). Ομως, δεν το κατάφερα. Οι ΗΠΑ μπαίνουν στον πειρασμό, χωρίς έναν ισότιμο εταίρο, να ιδιοποιηθούν το ρόλο της μοναδικής ηγετικής δύναμης στον κόσμο, η οποία δεν υποχρεούται να λαμβάνει υπόψη τα συμφέροντα των άλλων (κυρίως των μικρότερων κρατών). Αυτό είναι ένα λάθος, που εγκυμονεί πολλούς κινδύνους, τόσο για τις ΗΠΑ, όσο και για την ανθρωπότητα στο σύνολό της.
Η πορεία των λαών προς μία πραγματική ειρήνη είναι μακριά και δύσκολη, θα στεφθεί, όμως, οπωσδήποτε με επιτυχία. Γι’ αυτόν το σκοπό θα πρέπει ολόκληρη η ανθρωπότητα να απελευθερωθεί από τον κομμουνισμό».
topontiki.gr, rizospastis.gr