Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΤΟΜΑΣ ΚΑΡΛΑΫΛ – THOMAS CARLYLE
(Εκλελφέκαν Σκωτία 1795 – Λονδίνο 1881)
Διάσημος βρετανός ιστορικός και συγγραφέας, ηθικολόγος υπό την επίδραση της γερμανικής φιλοσοφίας. Σπούδασε θεολογία, μαθηματικά, φιλολογία και λογοτεχνία και συνέγραψε σημαντικά ιστορικά έργα, προβάλλοντας την αξία της προσωπικότητας και συγκροτώντας έτσι τη λεγόμενη θεωρία των ηρώων. Οι ήρωες χαρακτηρίζονται από βούληση για εξουσία, έρχονται αντιμέτωποι με τις δυσκολίες της εποχής τους, αυτοθυσιαζόμενοι για το λαό και απολαμβάνουν το σεβασμό των μαζών. Το έργο του περιλαμβάνει πολλούς διαφορετικούς τύπους ηρώων, από τη θρησκεία, την πολιτική και τη λογοτεχνία και ουσιαστικά συνθέτει τη ρομαντική αίσθηση της ελευθερίας με το σεβασμό της ιστορικής πραγματικότητας. Η επίδραση της θεωρίας του Καρλάυλ υπήρξε σημαντική στην εποχή του και μετέπειτα και μάλιστα σε ευρείς κύκλους από τους σοσιαλιστές του 19ου αιώνα μέχρι τους φασιστές του 20ου.
Έργα: Sartor Resartus (Ο ράφτης ξαναράβεται) (1833-1834), Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (1837), Πολιτικά δικαιώματα (1839), Οι ήρωες, η ηρωολατρεία και το ηρωικό στοιχείο στην ιστορία (1841), Περασμένα και τωρινά (1843), Όλιβερ Κρόμβελ (1848), Φυλλάδια των τελευταίων ημερών (1850), Οι πρώτοι βασιλείς της Νορβηγίας (1875), Αι αναμνήσεις (1881), Ιστορία του Φρειδερίκου Β’ της Πρωσίας (1858).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Άπαντα, Λονδίνο (1870)], W. Roe, Η κοινωνική φιλοσοφία του Καρλάυλ και του Ρούσκιν, 1921, Simon Heffer, Moral desperado, A life of Thomas Carlyle, 1995, C.D. Marriman, Biography Thomas Carlyle, 2005, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη), Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Εργασία, Τόμας Καρλάιλ και Φ. Μώρις, (λεπτομέρεια), πίνακας, F.M. Brown, 1865.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ
«Οι μεγάλοι άνδρες ήταν πάντα όπως ο κεραυνός από τον ουρανό. Οι άλλοι άνθρωποι τον περίμεναν όπως τα καύσιμα και αυτοί κατόπιν θα καίγονταν» (Καρλάυλ, Ήρωες, 1841).
ΚΕΙΜΕΝΑ
ΚΑΡΛΑΫΛ, ΟΙ ΗΡΩΕΣ
* * *
Σχετικά με την υλιστική, την μαρξιστική αντίληψη της ιστορίας, είναι γνωστό πως ο ίδιος ο Μαρξ δήλωσε κάποτε πως δεν είναι μαρξιστής. Είναι άραγε υλιστής με την κλασική έννοια ο Μαρξ; Ο Άντλερ και ο Βορλαίντερ προσπάθησαν να αποδείξουν το αντίθετο. Στηρίχθηκαν κύρια στις Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ και στη Γερμανική Ιδεολογία, που εκδόθηκαν άλλωστε πολύ αργότερα από τ’ άλλα μαρξιστικά έργα.
Το κύριο ελάττωμα του υλισμού, γράφει ο Μαρξ, είναι ότι το αντικείμενο, η πραγματικότητα, το αισθητό, λαμβάνεται μόνο με τη μορφή του αντικειμένου και όχι ως αισθητή ανθρώπινη ενέργεια, όχι ως πράξη, δηλαδή όχι υποκειμενικά. Σ’ αυτό οφείλεται το ότι η ενεργός πλευρά της ιστορίας της ανθρωπότητας αναπτύχθηκε από τον ιδεαλισμό, σε αντίθεση με τον υλισμό, με τη διαφορά ότι αναπτύχθηκε αφηρημένα, διότι ο ιδεαλισμός αγνοεί την πραγματική αισθητή ενέργεια ως τέτοια.
Η υλιστική θεωρία περί της μεταβολής των περιστάσεων και της αναστροφής λησμονεί ότι οι περιστάσεις μεταβάλλονται από τον άνθρωπο και ότι ο παιδαγωγός παιδαγωγείται κατ’ ανάγκη και αυτός. Οι άνθρωποι παράγουν αφ’ εαυτών και μάλιστα άμεσα, την υλική τους ζωή (1η 2η 3η Θέση). Τότε όμως οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι τα μυστηριώδη όντα, που κινούνται ανεξάρτητα από τη θέληση του ανθρώπου, αλλά εξαρτώνται από την ανθρώπινη βούληση. Και η ανθρώπινη βούληση έτσι δεν είναι υποταγμένη στην αναγκαιότητα, αλλά ενεργεί ελεύθερα (Κανελλόπουλος, Μαρξισμός, ΜΕΕ, ΙΣΤ’ 719).
Ο Ένγκελς άλλωστε μίλησε για την οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας, για τον οικονομικό παράγοντα που αποτελεί “σε τελευταία ανάλυση” τη βάση για ολόκληρο το πνευματικό εποικοδόμημα. Τόνισε όμως με έμφαση ότι ο οικονομικός δεν είναι ο μόνος προσδιοριστικός παράγοντας και ότι οι πολιτικές, νομικές, φιλοσοφικές, θρησκευτικές αντιλήψεις ασκούν εξίσου την ενέργειά τους στην πορεία των ιστορικών αγώνων και “σε πολλές περιπτώσεις προσδιορίζουν κατά επικρατέστερο τρόπο τη μορφή” (Αντί-Ντύρινγκ, Γράμμα στον Μπλοχ, Γράμμα στον Μπόργκιους).