Του Πέτρου Σκυθιώτη
Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι αναφορές στον ακαδημαϊκό χώρο και στον δημόσιο λόγο για την έλευση της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, η οποία θεωρείται πως βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και πως η ολοκλήρωσή της θα σημάνει μια νέα ποιότητα στην τεχνολογία, στην κοινωνία και τον κόσμο. Στη σχετική φιλολογία απαντώνται ετερόκλητα σχήματα σκέψης και ερμηνειών με συνέπεια η προοπτική για το τελικό της αποτέλεσμα να καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της ανθρώπινης φαντασίας για το μέλλον· από ένα αισιόδοξο/ουτοπικό μέχρι ένα δυσοίωνο/δυστοπικό. Κοινός παράγοντας αυτού του φάσματος αφήνεται να εννοηθεί πως είναι ασφαλώς το ένα και το αυτό κοινωνικοοικονομικό σύστημα, το κεφαλαιοκρατικό. Έτσι, οι ερμηνείες που δίνονται, δίνονται πάντα έχοντας στο φόντο αυτό ως τον μόνο σίγουρο και ακλόνητο μη αστάθμητο παράγοντα του τεχνολογικά «επαναστατημένου» μέλλοντος.
Ο λόγος περί 4ης βιομηχανικής επανάστασης έρχεται στην αντικειμενική συνθήκη της σημερινής ιστορικής περιόδου που ο καπιταλισμός και τα ιμπεριαλιστικά του κέντρα παλεύουν ακόμα να ανακάμψουν από την καπιταλιστική κρίση του 2007-2012, αφού όπως αναφέρεται αυτή έχει πια ξεπεραστεί. Όμως, η καπιταλιστική ανάπτυξη παραμένει ισχνή, κεφάλαια συσσωρευμένα παραμένουν έξω από την παραγωγή ή είναι επενδυμένα σε πλασματικά χρηματοοικονομικά παράγωγα, ενώ ο μέσος όρος οικονομικής ανάπτυξης διεθνώς δεν μπορεί να ξεπεράσει ένα ποσοτικό όριο που θα έδινε μια ανάσα και μια προοπτική αισιοδοξίας στα καπιταλιστικά κράτη και τις κοινωνίες τους.
Συνεπώς, στη φάση αυτή που διανύουν οι σημερινές κοινωνίες με την οικονομική ανάπτυξη ισχνή, με το φόβο γενικευμένου πολέμου, με τους εθνικισμούς διαρκώς σε άνοδο και εν αναμονή ανάληψης πολιτικών σχεδίων, με τη σοσιαλδημοκρατία ανήμπορη να ενσωματώσει κοινωνικές δυνάμεις μέσω μιας έστω μετριοπαθούς κοινωνικής αναδιανομής εισοδήματος, η μόνη φωτεινή λύση που φαίνεται να δίνει προοπτική είναι μια νέα τεχνολογική επανάσταση. Μια τεχνολογική προοδευτική αλλαγή, δηλαδή, τόσο μεγάλη και ευρεία, που οι επενδύσεις πάνω σ’ αυτή θα μπορούν να υποσχεθούν τόσο μεγάλα κέρδη στα επενδυμένα κεφάλαια, έτσι ώστε ν’ αρχίσει ένας νέος οικονομικός κύκλος καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Το σημαντικό εδώ είναι ότι δεν γίνεται λόγος για κάποια πλασματικά χρηματοπιστωτικά παράγωγα τα οποία βρίσκονται εκτός παραγωγής και «πραγματικής» οικονομίας, αν και σαφώς την επηρεάζουν πολλαπλώς. Εδώ γίνεται λόγος για πραγματική ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας μέσω πραγματικών προϊόντων και υπηρεσιών που απευθύνονται σε ανάγκες της πραγματικής κοινωνίας και παραγωγής σήμερα. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα θέμα το οποίο όντως, αν το δει κανείς ιστορικά, ανοίγει προοπτική γενναίου ξεπεράσματος της κρίσης, όπως αντίστοιχα συνέβη και στο παρελθόν με τις προγενέστερες τεχνολογικές επαναστάσεις.
Πρωταγωνιστές αυτής της τεχνολογικής επανάστασης είναι οι σε μεγάλο βαθμό συνυφασμένοι τομείς της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης. Η ανάπτυξη και των δύο βρίσκεται σε αρκετά προχωρημένο στάδιο και ήδη εφαρμόζεται στην παραγωγή, ενώ το σε βάθος χρόνου αποτέλεσμα αυτής της κατεύθυνσης θεωρείται πως είναι η κυριαρχία, απόλυτη ή σχετική, της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης στην παραγωγή.
Με αυτό ως δεδομένο δημιουργούνται αμέσως ερωτήματα σχετικά με την ανεργία, την εργασία, το είδος της εργασίας στα νέα αυτά δεδομένα και το είδος της κοινωνίας που θα προκύψει με την ευρεία χρήση αυτού του νεόυ είδους παραγωγικής δύναμης. Οι απαντήσεις που έχουν δοθεί εκβάλλουν σ’ ένα ευρύ φάσμα ουτοπιών και δυστοπιών.
Ως ουτοπία μπορεί ν’ αναφερθεί η άποψη που λέει πως θα υπάρξει ευρεία οικονομική ανάπτυξη, η διαρθρωτική ανεργία που θα προκύψει θ’ αναπληρωθεί έστω με κάποια δυσκολία με τις νέες θέσεις εργασίας και οι κοινωνίες θα ευημερήσουν αγοράζοντας προϊόντα και υπηρεσίες καλύτερες σε ποσότητα και ποιότητα που θα κοστίζουν στον κεφαλαιοκράτη λιγότερο. Άρα, θα εκκινήσει έτσι ένας νέος κύκλος συσσώρευσης υπερκερδών πάνω σε ευημερούσες τεχνολογικά υπεραναπτυγμένες κοινωνίες, οι οποίες πιθανόν να αποτελέσουν τη μελλοντική ατμομηχανή του παγκόσμιου καπιταλισμού. Είναι μια άποψη που σε γενικές γραμμές θεωρεί πως η τεράστια αύξηση της σχετικής υπεραξίας μέσω της τεχνολογικής επανάστασης θα δώσει τη λύση στις ανοιγμένες πληγές της οικονομίας του παρόντος στο μεσοπρόσθεσμο μέλλον. Αυτή είναι και η πιο αισιόδοξη στρατηγική που μπορεί να υποσχεθεί η κεφαλαιοκρατία στις μέρες μας.
Ως δυστοπία μπορεί ν’ αναφερθεί η άποψη που λέει πως η διαρθρωτική ανεργία που θα προκύψει θ’ αυξήσει πολύ επικίνδυνα την ήδη μεγάλη ανεργία, πως οι κοινωνίες δεν θα καταφέρουν να διαχειριστούν τις τεράστιες δυνατότητες των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων και πως λίγο πολύ τα νέα «έξυπνα» προϊόντα και υπηρεσίες που θα προκύψουν θα καταλήξουν στο τέλος να κυριαρχήσουν πάνω στην κοινωνία μέσα από τις ισχυρότερες ικανότητες και δυνατότητες που θ’ αποκτήσουν έναντι του ανθρώπου. Είναι μια άποψη στην ουσία της φετιχιστική του εμπορεύματος και του μέσου παραγωγής, καθώς θεωρεί πως τα προϊόντα και τα μέσα της εργασίας των ανθρώπων στο τέλος καταλήγουν να αποκτούν δική τους συνείδηση πέραν των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής εντός των οποίων παράχθηκαν και λειτουργούν. Ενώ διαγιγνώσκει ορθολογικά τον κίνδυνο (ανεργία και έλλειψη καταναλωτών, λιμνάζοντα μη επενδυμένα κεφάλαια), μπρος σ’ αυτόν και όντας αστική/συντηρητική δεν μπορεί παρά να τον διαθλάσει σε ανορθολογικούς τόπους παλεύοντας στη συνέχεια με αυτούς.
Το δεδομένο, όμως, και η ουσία των νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων βρίσκεται αλλού. Στο γεγονός πως η νέου τύπου ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη έχοντας τη δυνατότητα να φέρουν σε πέρας την κοπιαστική, επαναλαμβανόμενη και διεκπεραιωτική χειρωνακτική εργασία θα τείνουν να την αντικαταστήσουν στην παραγωγή. Αυτό σημαίνει από τη μία πως η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου αυξάνει σε μέγιστο βαθμό εντείνοντας την πιθανότητα ξεσπάσματος νέας καπιταλιστικής κρίσης (νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους) και πως από την άλλη οι νέες θέσεις που θα προκύψουν, θα προκύψουν κυρίως ως μη χειρωνακτικές, οι οποίες θα χρειάζονται πληρέστερη και ολοκληρωμένη εκπαίδευση και θα αφορούν σημαντικά λιγότερο πληθυσμό αν θεωρηθεί πως οι εργατοώρες θα παραμείνουν σταθερές. Θα αφορούν έναν πληθυσμό, ο οποίος δεν θα πρέπει να φέρνει στην παραγωγή απλώς τα χέρια του και τις λίγες ασύνδετες γνώσεις που είναι προϊόντα σύντομης εκπαίδευσης ή μετεκπαίδευσης, αλλά έναν πληθυσμό ο οποίος θα δουλεύει κυρίως μέσω των γνώσεών του, της μόρφωσής του, της πνευματικής του συγκρότησης και της δημιουργικότητάς του. Μέσω, τελικά, της επιστήμης του.
Επίσης, μέσω της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης, τα προϊόντα και οι υπηρεσίες θα έχουν την τάση να φθηναίνουν όλο και περισσότερο αν θεωρηθεί πως θα υπάρχει ως εγγενής τάση η δυνατότητα αέναης και δωρεάν αναπαραγωγής του πρωτότυπου προϊόντος. Το ζήτημα, δηλαδή, στην προοπτική της αυτοματοποιημένης παραγωγής μέσω της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης είναι να δημιουργηθεί το πρώτο, το πρωτότυπο προϊόν· από κει και πέρα τα υπόλοιπα μπορούν να είναι σχεδόν μηδενικού κόστους ως απλές αντιγραφές του.
Αυτές οι δύο τάσεις, η τάση θεαματικής μείωσης των χειρωνακτικών θέσεων εργασίας και η τάση πτώσης της τιμής των προϊόντων, συνιστούν την πραγματική δυστοπία του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς θα βρεθεί αργά ή γρήγορα μπροστά στο επιτακτικό πλέγμα ερωτημάτων: πώς θα προκύψει η επιθυμητή ποσότητα εργαζομένων; (ανεργία, έλλειψη καταναλωτών), πώς θα προκύψει η επιθυμητή ποιότητα εργαζομένων; (μόρφωση και εκπαίδευση μέχρι ποια ηλικία, δηλαδή μέχρι πότε εκτός της παραγωγής/άντλησης υπεραξίας;), πώς θα προκύψει το επιθυμητό ποσοστό κέρδους (υψηλότερη οργανική σύνθεση κεφαλαίου, φθήναιμα προϊόντων και υπηρεσιών), πώς θα ενσωματωθεί πολιτικά η κοινωνία; (έλλειψη ικανοποίησης των νέων κοινωνικών αναγκών παρά την ύπαρξη τεράστιων τεχνολογικών δυνατοτήτων, έλλειψη πολιτικού σχεδίου/οράματος για το άμεσο μέλλον).
Τα παραπάνω ερωτήματα, αντιθέτως, συνιστούν την πραγματική ουτοπία της ανθρωπότητας, καθώς γίνονται ακόμα πιο φανερές και προβάλλουν όλο και πιο εγγύτερα χρονικά οι αισιόδοξες προοπτικές που φέρνουν μαζί τους οι σύγχρονες παραγωγικές και τεχνολογικές δυνάμεις. Η όσο ευρύτερη επιστημονικοποίηση της παραγωγής, η τάση αντικατάστασης της ανθρώπινης χειρωνακτικής εργασίας από τη νεκρή εργασία (αυτοματοποιημένο πλέγμα/δίκτυο μηχανών), του φθηναίματος της παραγωγής των προϊόντων/υπηρεσιών και μάλιστα με την υπερπληθώρα αυτών και της παραγωγής μορφωμένων εργαζομένων που θα εργάζονται δημιουργικά/επιστημονικά με αυξημένο ελεύθερο χρόνο· αυτή είναι όντως μια προοδευτική «ουτοπική» προοπτική που ξανοίγεται πλέον μπροστά στις σύγχρονες κοινωνίες.
Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, οι ιδεολογίες και οι πολιτικές που αυτός γεννά στέκονται εμπόδιο σ’ αυτή την πραγματική ανάπτυξη των κοινωνιών και στις προοπτικές που δημιουργεί η επιστήμη και η τεχνολογία στην ικανοποίηση των σύγχρονων αναγκών. Γι’ αυτό και η απάντηση που δίνει μπροστά στην προοπτική ενοποίησης της ανθρωπότητας και στην παραγωγή αλλά και στο εποικοδόμημα είναι η δυστοπική σκέψη περί πνευματικής αυτονόμησης και απόκτησης συνείδησης των μηχανών/ρομπότ.
Έτσι, ενώ οι αισιόδοξοι εντός της αστικής σκέψης θεωρούν πως τα ρομπότ μπορούν ακόμα και να αντικαταστήσουν την ανθρώπινη κριτική ικανότητα, συνείδηση, παραγωγή πρωτότυπης σκέψης και δημιουργικότητα (πού αλήθεια; στη χάραξη πολιτικών, στον πολιτισμό, στην ειδησεογραφία και στις κοινωνικές/ανθρωπιστικές επιστήμες;) – οι απαισιόδοξοι εντός της αστικής σκέψης αντιδρούν σε αυτό εννοώντας ότι η ανθρωπότητα θα τεθεί δήθεν υπό την κυριαρχία των ρομπότ, άποψη εξόχως αντιδραστική και αποκαλυπτική των αδιεξόδων του μέλλοντος του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Το πραγματικό ντημπέητ όμως δεν βρίσκεται εκεί. Τα αυτοματοποιημένα και δικτυωμένα ρομπότ είναι νεκρή εργασία που θα τείνει να κυριαρχήσει στην παραγωγή. Και σίγουρα δεν αποκτούν δική τους συνείδηση και σίγουρα δεν αυτονομούνται από τους σκοπούς των δημιουργών τους. Απλώς λειτουργούν και θα λειτουργήσουν εντός των σημερινών σχέσεων παραγωγής με σκοπό το καπιταλιστικό κέρδος. Η αστική φιλολογία αποπλαισιώνοντας τα ρομπότ από τις σχέσεις παραγωγής και αποσυνδέοντάς τα από το σκοπό τους εντός κεφαλαιοκρατίας θα δημιουργεί τεχνοφετιχιστές και νεολουδίτες. Δήθεν κρύβοντας τις προοπτικές που ανοίγονται αν τεθούν τα νέα αυτά τεχνολογικά επιτεύγματα στην δούλεψη για την ανάπτυξη ολόκληρης της κοινωνίας, για την ολόπλευρη ανάπτυξη ολόκληρης της ανθρωπότητας.