Η Καθαρά Δευτέρα ή αλλιώς Κούλουμα αποτελεί την πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής. Μάλιστα υπάρχει και χαρακτηριστική μαντινάδα της ημέρας:
«Εμίσεψεν η Αποκριά με λύρες και παιγνίδια
Και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια,
Απόκαμεν η Αποκριά, η γιόμορφη κοπέλα
Και έφταξεν η Σαρακοστή η λαχανοσκουτέλα»
Η Καθαρά Δευτέρα εορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Ανάστασης του Χριστού, το χριστιανικό Πάσχα.
Από παλιά η Καθαρή Δευτέρα, πέρασε στην συνείδηση του λαού, σαν μέρα καθαρμού. Οι Βυζαντινοί, την Καθαρή Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση, και τελούσαν δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την ευημερίαν».
Όσον αφορά τα κούλουμα και το γνωστό πέταγμα του χαρταετού, καθιερώθηκε αργότερα.
Για την ετυμολογία της λέξης κούλουμα υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Απόκριας. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή προέρχεται από μια άλλη λατινική λέξη, την λέξη «κόλουμνα» δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα, έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Το πιάτο της ημέρας περιλαμβάνει νηστίσιμα, ως αποτοξίνωση από το πλούσιο φαγοπότι της Αποκριάς. Χαλβάς, ταραμάς, ελιές, πίκλες, θαλασσινά, φασολάδα, βρίσκονται στο τραπέζι εκείνη την ημέρα. Τα νηστίσιμα συνοδεύονται από τη λαγάνα, ένα είδος άρτου χωρίς προζύμι. Σχετικός και ο δημοτικός σατυρικός θρήνος:
Τ’ ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα;
Πεθαίν΄ ο Κρέος, πέθανε, ψυχομαχάει ο Τύρος
σηκώνει ο Πράσος την ουρά κι ο Κρέμμυδος τα γένεια
Μπαλώστε τα σακούλια σας, τροχίστε τα λεπίδια
και στον τρανό τον πλάτανο, να μάσουμε στεκούλια.
Απ’ άκρη σ’ άκρη της Κρήτης γιορτάζονται τα Κούλουμα με βάση τα ήθη και τα έθιμα της κάθε περιοχής.
Ας πάρουμε μία γεύση:
Καθαρά Δευτέρα με την Καμήλα στην Κάινα
Ένα έθιμο, που έρχεται από τα βάθη των αιώνων, είναι αυτό της καμήλας που αναβιώνει κάθε Καθαρή Δευτέρα, στο χωριό Κάινα του Δήμου Αποκορώνου.Στην αναβίωση του εθίμου συμμετέχουν οι κάτοικοι του χωριού που αρχίζουν από νωρίς το πρωί τις ετοιμασίες για την κατασκευή της καμήλας, αλλά και του μουτζουρώματος. Τα παιδιά μαζεύονται σ’ ένα σπίτι και βοηθούν το ένα το άλλο για να φτιάξουν τις πρωτότυπες στολές.
Οι ενήλικοι κάτοικοι που συμμετέχουν στην κατασκευή της καμήλας, μαζεύουν τα απαραίτητα υλικά από την προηγούμενη μέρα. Η Καμήλα είναι ένα Διονυσιακό έθιμο και πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα. Κατασκευάζεται από μια ξύλινη σκάλα, δύο κοφίνια που αποτελούν τις δύο καμπούρες της καμήλας, μία παλέτσα (είδος νάιλον πανιού που χρησιμοποιείται για τη συλλογή του ελαιοκάρπου) και το σκελετό του κεφαλιού ενός γαϊδάρου.
Στον ουρανίσκο του κεφαλιού τοποθετείται ένα καρούλι για να ανοιγοκλείνει το στόμα του με το τράβηγμα ενός σχοινιού. Στα μάτια του τοποθετούνται δύο μανταρίνια ζωγραφισμένα και ντύνεται με προβιές κουνελιών. Στην καμήλα μπαίνουν συνήθως τρεις άνθρωποι. Ένας κρατάει το κεφάλι στερεωμένο σε ένα ξύλο και οι άλλοι δύο με τη βοήθεια των κοφινιών σχηματίζουν τις καμπούρες της.
Όταν όλα ετοιμαστούν, η καμήλα ξεκινάει τη βόλτα της, σε κάθε σημείο του χωριού, για να καταλήξει στην κεντρική πλατεία. Πολλοί ντόπιοι ντύνονται με πρωτότυπες αυτοσχέδιες στολές, ακολουθώντας την πορεία της. Οι μεταμφιεσμένοι έχουν κρεμασμένα επάνω τους, κυρίως λέρια προβάτων και προβιές ζώων. Το γλέντι συνεχίζεται μέχρι το βράδυ, με τη συνοδεία παραδοσιακών μουσικών κρητικών οργάνων.
Κρητικός παραδοσιακός γάμος στο Ρέθυμνο
Στο Φουρφουρά Αμαρίου αναβιώνουν τον Κρητικό παραδοσιακό γάμο με την συμμετοχή δεκάδων «ηθοποιών» και εκατοντάδων «γαμηλιώτων» τηρώντας τα παραδοσιακά έθιμα της Κρήτης, σε μια άψογη διοργάνωση που συμμετέχουν όλοι οι παρευρισκόμενοι.
Η πομπή ξεκινά από τα Πάτελα (γειτονιά του Φουρφουρά) από το πατρικό του γαμπρού και με την συνοδεία της δικολογιάς του και των οργανωπαιχτών κατευθύνονται προς την πλακούρα (γειτονιά του Φουρφουρά) για να πάρουν τη νύφη από το σπίτι της με την ανταλλαγή των γνωστών μαντινάδων.
Στη συνέχεια οι γαμηλιώτες περνούν από τον τροχαλέ για να φτάσουν στην πλατεία για την τέλεση του διπλού γάμου.
Στα χωριά Μέρωνα και Μελιδόνια του Ρεθύμνου αναβιώνουν έθιμα όπως ο Καντής, το μουντζούρωμα, τα οποία, σε συνδυασμό με το καλό κρασί και τους ήχους της λύρας, αποτελούν μια μοναδική εμπειρία.
Άφθονο το … κρέας στο Λασίθι
Στους Μύλους της Ελούντας την Kαθαρή Δευτέρα υπάρχει μουσική, ποικιλία από παραδοσιακά σπιτικά νηστίσιμα εδέσματα, αλλά και για τους λάτρεις του κρέατος σουβλάκια!
Γιορτή Πορτοκαλιού στο Φόδελε
Την «Καθαρή Δευτέρα» στο Φόδελε οι κάτοικοι μαζί με τους επισκέπτες γιορτάσουν τα … «χρυσά μήλα των εσπερίδων» “, «τον καρπό που ‘ναι του ήλιου προσφορά!, τον καρπό που κατοικούν οι ηλιαχτίδες’!». Προσφέρουν κούλουμα με χρώμα, γεύσεις, γλυκά αρώματα και ρακί από πορτοκάλι.
Στο Αβδού γιορτάζουν τα κούλουμα παραδοσιακά με φασολάδα, νηστίσιμα εδέσματα, ποτά και γλυκά. Ενώ δεν λείπουν και… τα παραδοσιακά μουσικοχορευτικά συγκροτήματα.
Στο Ρούβα στη γιορτή «αποκριγιώματα» στήνεται ένα γλέντι που ξεκινά από το πρωί. Πολλοί γίνονται «Αρκουδιάρηδες» δηλαδή είναι ντυμένοι με προβιές αιγοπροβάτων, με μαύρα πρόσωπα και κουδούνια, δεμένοι με σκοινιά και αλυσίδες, που χορεύουν έναν αλλόκοτο χορό τρομάζοντας τους μικρούς «Ζορό» και τις «Πριγκίπισσες της νύχτας».
ekriti.gr με πληροφορίες από: iscreta.gr, wikipedia, documentonews.gr, kritesegaleo.gr