Το απολυταρχικό αντι-όραμα του Yevgery Zamyatin

“WE”, ΖΑΜΙΑΤΙΝ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΡΧΙΑ,2011 / Πολιτική και Επιστημονική Φαντασία: Η περίπτωση της δυστοπίας | Γράφει ο δρ. Παναγιώτης Ξηρουχάκης

Η σχέση πολιτικής και επιστημονικής φαντασίας είναι πολύ ισχυρή. Η μοντέρνα πολιτική και η επιστημονική φαντασία είναι παιδιά που μεγάλωσαν μαζί (αν και σε αυτούς που οι γνώσεις τους για επιστημονική φαντασία περιορίζονται σε χολιγουντιανές παραγωγές αυτό φαντάζει απίθανο). Από τo ξεκίνημα της επιστημονικής φαντασίας και συγκεκριμένα από τα μέσα του 19ου αιώνα, όπου το συγκεκριμένο λογοτεχνικό ρεύμα κάνει την εμφάνιση του σαν διακριτός κλάδος του φανταστικού, οι πολιτικές αναφορές που συναντάμε στα κλασσικά έργα αυτού του ρεύματος δεν είναι αμελητέες.

Πιο συγκεκριμένα ο κατά πολλούς παιδικός συγγραφέας (λαθεμένα κατά την προσωπική μου άποψη) και πατέρας της επιστημονικής φαντασία Ιούλιος Βερν  αφήνει να διαφανούν στο έργο του κάποιες πολιτικές απόψεις. Ήταν ανθρωπιστής δημοκράτης με συμπάθεια για τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της εποχής του. Η συμπάθεια με την οποία παρουσιάζει στο «Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα» τον κλασσικό αρνητικό ήρωα του, τον  κάπτεν Νέμο είναι ενδεικτική. Ο εκδικητής καπετάνιος που πολεμά λυσσαλέα και μέχρι το τέλος τον αγγλικό ιμπεριαλισμό είναι ένα φουτουριστικό (μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν υποβρύχια) κράμα ατομικού μηδενισμού (υπάρχει η θεωρία ότι ο Νίτσε είχε επηρεάσει τον Ιούλιο Βέρν στη δημιουργία αυτού του ήρωα) και αντιμπεριαλιστικών απόψεων. Πάραυτα ο Βερν είναι υπεραισιόδοξος για το μέλλον της ανθρωπότητας και πιστεύει ότι η τεχνολογία και η επιστήμη οδηγούν την ανθρωπότητα σε ένα χρυσό μέλλον.

Ο πατέρας της σκοτεινής επιστημονικής φαντασίας όμως είναι ο G.Wells. Ένας ουτοπικός σοσιαλιστής βαθιά ανθρωπιστής που προειδοποιεί με όλα τα έργα του τον πλούσιο δυτικό κόσμο για τις συνέπειες που θα έχει η εκμετάλλευση των αδυνάτων από τους δυνατούς. Για παράδειγμα στο θρυλικό «Ταξίδι στο χρόνο» οι υποχθόνιοι που τρώνε τους χαζούς κατοίκους της μελλοντικής αυτής γης δεν είναι άλλοι από τους απογόνους της εργατικής τάξης που διωχτήκαν κάποτε στο παρελθόν  από τους πλούσιους στον κάτω κόσμο. Αποτέλεσμα είναι αυτοί να γίνουν κανίβαλοι και να εκδικούνται φρικτά τους απογόνους της ανώτερης τάξης όταν επισκέπτονται την πάνω γη. Ο G.Wells μιλάει για ένα σκοτεινό μέλλον και ανοίγει το δρόμο για να αναδυθεί το λογοτεχνικό ρεύμα της δυστοπίας.

Η δυστοπία είναι το είδος επιστημονικής φαντασίας που ασχολείται με τον μελλοντικό θρίαμβο του κράτους εις βάρος της ελευθερίας των πολιτών και την πλήρη αποδόμηση της κοινωνίας από τον φόβο της εξουσίας. Πολλοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με το είδος με πιο επιφανείς τον Philip Dick και τον Βallard. Το πρώτο έργο δυστοπίας είναι ουσιαστικά το «We» (1921) του Ρώσου Υevgery Zamyatin. Είναι το έργο το οποίο επηρέασε το αριστούργημα του είδους «1984» του Όργουελ. Πιστεύω ότι είναι ίσως το μόνο είδος λογοτεχνίας που έχει τόσο πολύ δικαιωθεί από τις ιστορικές εξελίξεις τις οποίες με έμμεσο ή άμεσο τρόπο προέβλεψε. Η «δημοκρατία» του καπιταλιστικού παραδείσου (με τα γκέττο των απόκληρων και την αυξανόμενη αστυνομοκρατία) λίγο απέχει από τη μελλοντική κοινωνία του «1984» ή του «Brave new world». Η δυστοπία αποτελεί την κατεξοχήν πολιτική κατάληξη της επιστημονικής φαντασίας.

Το απολυταρχικό αντί-όραμα του Υevgery Zamyatin

Το «Εμείς» γράφτηκε το 1921.Δημοσιεύτηκε το 1927 σε συνέχειες σε ένα περιοδικό. Στα ελληνικά εκδόθηκε σε περιορισμένα αντίτυπα τη δεκαετία του 80 και μέχρι σήμερα ήταν δυσεύρετο.Κυκλοφορεί ξανά από τις εκδόσεις «Εξάρχια». Το «Εμείς» αναφέρεται στη ζωή ενός ανθρώπου, του D-503, σε μία μελλοντική κοινωνία, όπου οι άνθρωποι έχουν μετατραπεί σε αριθμούς. Τα πάντα ξεκινούν και καταλήγουν στο Κράτος. Η πόλη έχει κατασκευαστεί εξολοκλήρου από γυαλί, το οποίο επιτρέπει στη μυστική αστυνομία να εποπτεύει τους πάντες (η διάρθρωση της πόλης είναι ανάλογη με τη φυλακή Panopticon που είχε σχεδιάσει τη ο Jeremy Bentham). Η ζωή είναι οργανωμένη για να προωθηθεί η μέγιστη παραγωγή με βάση το τευλορικό πρότυπο παραγωγής. Οι άνθρωποι φορούν πανομοιότυπα ρούχα και δεν έχουν ονόματα παρά αριθμούς. Θεωρούν έννοιες όπως ψυχή, ελευθερία, ποίηση ξεπερασμένες ,έννοιες συνώνυμες με τους πρωτόγονους. Η μόνη ηδονή βρίσκεται στην ευδαιμονία και την επιβίωση του κράτους. Ο D-503 είναι ένας μαθηματικός που εργάζεται για τη δημιουργία του Ολοκληρωτή ενός διαστημοπλοίου που θα μεταδώσει την ευτυχία, τη σοφία και τη λογική του Κράτους σε διασυμπαντικά επίπεδα…

Όμως οι αριθμοί δεν έχουν πει την τελευταία λέξη. Η επανάσταση μιας ομάδας αριθμών τα συμπαρασύρει όλα και μαζί και τον D-503.Τελευταία λύση του κράτους η λοβοτομή που επιβάλλεται στους πολίτες-αριθμούς.Παραυτά το τέλος του βιβλίου δεν είναι απαισιόδοξο. Έτσι στην τελευταία σελίδα μένουμε με ερωτηματικό για το αν οι επαναστάτες έχουν ηττηθεί πραγματικά. Η μάχη συνεχίζεται. Βλέπουμε σε αυτή την ιστορία τα βασικά συστατικά του μυθιστορήματος της δυστοπίας. Από αυτό εδώ το έργο πήραν πολλά και ο Χάξλευ και ο Όργουελ: Παντοδύναμο κράτος που τα εποπτεύει όλα (big brother),απουσία προσωπικότητας και συναισθημάτων, θρίαμβος της επιστήμης και της λογικής εις βάρος των ενστίκτων κλπ.

Πολιτικά πιστεύω του Ζαμιατίν 

Ο Ζαμιατίν αρχικά ήταν μπολσεβίκος. Με δύο συλλήψεις στο ενεργητικό του και μία εξορία έγραφε σατυρικά έργα για τον Καπιταλισμό (πχ The Islanders) και στήριξε πλήρως την οκτωβριανή επανάσταση το 1917. Μέχρι τη στιγμή που ο Λένιν επέβαλε δικτατορία των Μπολσεβίκων κάτι που ο Ζαμιάτιν θεώρησε προδοσία απέναντι στην επανάσταση. Να συμπληρώσουμε ότι στη διάρκεια του εμφυλίου οι Μπολσεβίκοι αντιμετώπισαν μεγάλη αντίσταση από αριστερά: Toν αναρχικό στρατό του Μάχνο, την εξέγερση των κόκκινων ναυτών της Κροστάνδης, τους αριστερούς Εσέρους, τις εξεγέρσεις των αγροτών κλπ.

Ο Ζαμιάτιν είναι με τους παραπάνω «αντάρτες». Αποτελεί τη λογοτεχνική έκφραση της επανάστασης μέσα στην επανάσταση. «Δεν υπάρχει τελευταία επανάσταση… οι επαναστάσεις είναι άπειρες» μας λέει ο Ζαμιάτιν και εξαπολύει το λογοτεχνικό του αντάρτικο ενάντια στους Μπολσεβίκους , τη δικτατορία τους και τα πιστεύω τους (τευλαρισμό, στρατικοποίηση, διωγμός αντιφρονούντων, υλισμός κλπ).

«Δε θέλω να αφήσω άλλους να θέλουν για μένα .Θέλω εγώ να θέλω για τον εαυτό μου». Ο Ζαμιάτιν χωρίς να ασχοληθεί πολύ με την επιστημονική φαντασία, με το έργο «We» τη σημάδεψε ανεπανόρθωτα. Προφήτεψε ουσιαστικά το Σταλινισμό. το Ναζισμό, τις δυτικές δημοκρατίες και τη δεσποτική ακρότητα κάθε απολυταρχισμού. Κατά τη γνώμη μου ξεπέρασε και τον Βερν (τον πατέρα της Επιστημονικής φαντασίας με πολλά έργα φαντασίας στο ενεργητικό του) γιατί αν ο τελευταίος έδωσε τροφή στα παιδικά όνειρα, ο Ζαμιάτιν αποτύπωσε στο έργο την απανθρωπιά της εξουσίας. Και όπως έλεγε ο Κάφκα «το καλό βιβλίο είναι αυτό που πέφτει σαν τσεκούρι στον πάγο της ψυχής μας».

Επίσης ο Ζαμιάτιν υπήρξε επαναστάτης. Έφυγε εξόριστος από τη Σοβιετική κυβέρνηση στο Παρίσι όπου πέθανε πάμφτωχος. «Η πραγματική λογοτεχνία μπορεί να υπάρξει μόνο όταν δημιουργείται όχι από υπεύθυνους και αξιόπιστους επαγγελματίες αλλά από ψυχασθενείς, αιρετικούς, ονειροπόλους, επαναστάτες και σκεπτικιστές» μας λέει. Ο Βερν ήταν υπεύθυνος και αξιόπιστος επαγγελματίας. Ο Ζαμιάτιν όχι.