Του Κώστα Λαζαρίδη, μεταπτυχιακού φοιτητή Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία στοχεύει να καταγράψει όψεις της βιοπολιτικής εν καιρώ πανδημίας μέσω επιλεγμένης ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας και αντίστοιχων άρθρων από το διαδίκτυο. Η καταγραφή γίνεται συνθετικά αναζητώντας κοινούς τόπους μεταξύ κειμένων και απόψεων που μπορεί ακόμη και να διαφέρουν ως προς την θέση που εκφράζουν ή την οπτική που έχουν σε σχέση με την ανάλυση των γεγονότων και που θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν σε ορισμένες σκέψεις και συμπεράσματα σχετικά με την διαχείριση της πανδημίας COVID-19 και τις αντίστοιχες βιοπολιτικές ρυθμίσεις. Θα εξετάσουμε ακόμη, με ποιον τρόπο οι βιοπολιτικές ρυθμίσεις συμπλέκονται με την 4η βιομηχανική επανάσταση, οδηγώντας μας σε κοινωνίες ελέγχου, επιτήρησης και παρακολούθησης.
Τέλος, θα αναφερθούμε εν συντομία στην ελληνική πραγματικότητα, εστιάζοντας στην υποχρέωση ενημέρωσης και έγκρισης αποδοχής, κυρίως μέσω ψηφιακών μέσων (mobilephones, smartphones) και εναλλακτικά μέσω χειρόγραφης ή τυπωμένης φόρμας, προκειμένου να είναι δυνατή η μετακίνηση των πολιτών, υπό συγκεκριμένο πλαίσιο, κατά την διάρκεια της καραντίνας. Τα ερευνητικά ερωτήματα που θα μας συνοδεύσουν στην δεύτερη ενότητα κι αφού έχει παρατεθεί το θεωρητικό πλαίσιο στο πρώτο μέρος της εργασίας, θα είναι κατά πόσο το μέτρο αυτό κρίνεται ως μέτρο επιτήρησης και συμμόρφωσης ή ως μέσο παρακολούθησης διεισδύοντας αδιάκριτα στον ιδιωτικό βίο και σε πτυχές της καθημερινότητας, εξάγοντας μαζικά προσωπικά δεδομένα. Ακόμη, ποια είναι η χρησιμότητα και η αποτελεσματικότητα του μέτρου με δεδομένο την ιδιαιτερότητα της πανδημικής συνθήκης.
Το θεωρητικό μέρος απαντάει σε ορισμένα ερωτήματα, ωστόσο το εύρος της σχετικής συζήτησης και το σύνολο των θεάσεων μιας ρευστής πραγματικότητας δεν επιτρέπει την κατάληξη σε απόλυτα συμπεράσματα. Πιθανώς όμως, η εργασία αυτή, να φωτίσει πτυχές που μπορεί να οδηγήσουν σε ένα νέο κύκλο υποθέσεων, ερωτήσεων και απαντήσεων, γόνιμων για την ερευνητική διαδικασία.
Πανδημία και βιοπολιτικές ρυθμίσεις
Μια σειρά από παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή, η διατροφική κρίση, οι μετακινήσεις πληθυσμών και ο προβληματικός συντονισμός των συστημάτων δημόσιας υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο καθιστούν τις πανδημίες από ιούς υψηλής μεταδοτικότητας, ως μία από τις μεγαλύτερες, ίσως και την μεγαλύτερη απειλή κατά τον 21ο αιώνα (Κοντιάδης, 2020). Ο ιός Sars-Cov-2 είχε σαν αποτέλεσμα την πανδημία COVID-19, η οποία ήταν αφορμή για βιοπολιτικές ρυθμίσεις σε παγκόσμιο επίπεδο με αντίκτυπο σε θεσμούς και ανθρώπινα δικαιώματα. Οι ρυθμίσεις αυτές αποτέλεσαν ιστορικά την μεγαλύτερη άσκηση βιοπολιτικής, λόγω της ευρείας κλίμακας που αυτές επιβλήθηκαν στο σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού.
Η προληπτική πειθάρχηση μέσω του φόβου και των νέων τεχνολογιών ελέγχου αποσκόπησε στην πειθαρχική διαχείριση της βιολογικής ζωής από την πολιτική εξουσία. Η βιοπολιτική εξουσία δεν παρεμβαίνει πλέον μόνο στην αναπαραγωγή, στον θάνατο ή στην ζωή αλλά διαμορφώνει ευρύτερα την ατομική και κοινωνική ζωή μέσα από την διαπλοκή της με την οικονομία. Νομιμοποιείται μέσα από έναν επιστημονικό λόγο στο όνομα της δημόσιας υγείας και εκφέρεται μέσα από την δημοσιογραφία και τους φορείς της «δημόσιας ασφάλειας».
Η πανδημία θεωρήθηκε καταλύτης για μία σειρά από πρακτικές και ρυθμίσεις σε όλα τα επίπεδα (οικονομία, εργασιακές σχέσεις, ανθρώπινη επαφή), όμως η 4η βιομηχανική επανάσταση και ο ψηφιακός καπιταλισμός προϋπήρχαν αυτής και αυτό που ουσιαστικά έγινε ήταν να λειτουργήσει σαν «επιταχυντής». Αυτό που συνέβη μέσω αυτής της επιτάχυνσης ήταν να γίνει ορατό και αυξητικό το φάσμα των μέσων της 4ης βιομηχανικής επανάστασης (τεχνητή νοημοσύνη, τεχνολογίες επιτήρησης και παρακολούθησης, ψηφιακές ανισότητες, τηλεργασία κ.ά.) (Κοντιάδης, 2020).
Η κατάρρευση της βεβαιότητας του ελέγχου της φύσης από τον άνθρωπο μέσω της τεχνολογίας, αντί να διαμορφώσει μια διαφορετική προσέγγιση ως προς το πως η διαδικασία ελέγχου θα πρέπει να μετασχηματιστεί σε διαδικασία αρμονικής συνύπαρξης και σεβασμού, ο έλεγχος εντείνεται εντός του ανθρωπογενούς ιστού μέσω της βιοπολιτικής, χωρίς διάθεση επαναπροσέγγισης σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Όπως παρατήρησε ο Wallerstein (1994 όπ.αναφ. Zibechi, 2020) «δεν αντιμετωπίζουμε άλλη μια κρίση αλλά μάλλον την αρχή μιας «μακράς διαδικασίας» συστημικού χάους, που θα διασχιστεί από πολέμους και πανδημίες, η οποία θα διαρκέσει αρκετές δεκαετίες μέχρι να σταθεροποιηθεί μια νέα τάξη πραγμάτων».
Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου «εκπολιτιστικής κρίσης» εμφανίζεται έντονα ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός μεταξύ κρατών, εν μέσω μιας αυξανόμενης κλιματικής και υγειονομικής κρίσης (Zibechi, 2020). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ανθρωπότητα παραμένει ουσιαστικά ανοχύρωτη σε επερχόμενες πανδημίες με μόνη προστασία την καταστολή, την «επιτήρηση και τιμωρία». Ένας φαύλος κύκλος όπου οι κυβερνήσεις περιορίζουν τις ελευθερίες με πρόσχημα την ασφάλεια, μία ασφάλεια που οι ίδιες κλυδωνίζουν με την παρεμβατικότητα του καπιταλιστικού συστήματος στο εύθραυστο οικοσύστημα. Η νέα νεωτερικότητα («κοινωνία της διακινδύνευσης» κατά τον Μπεκ) βρίσκεται σε διαρκή πόλεμο πρόληψης από κινδύνους που μπορεί να προκύψουν (Πατινιώτης, 2015).
Στις χώρες του δυτικού κόσμου έγινε μεγάλη κουβέντα σχετικά με την συνταγματικότητα των μέτρων αντιμετώπισης της νόσου COVID-19 τη στιγμή που σε πολλές περιπτώσεις τέθηκε ως «καλό παράδειγμα» αντιμετώπισης της πανδημίας ο τρόπος διαχείρισης του ολοκληρωτικού καθεστώτος της Κίνας. Η υγεία τείνει να γίνει «μια νομική υποχρέωση που πρέπει να εκπληρωθεί με κάθε τίμημα» (Agamben, 2020: 38). Στην βασική «σύγκρουση» μεταξύ υγείας και ελευθερίας συνεκτιμάται ότι η υγεία εκτός από ατομικό είναι και κοινωνικό δικαίωμα καθώς και ότι η προστασία της δημόσιας υγείας είναι σκοπός δημοσίου συμφέροντος. Ως εκ τούτου, το ατομικό δικαίωμα στην υγεία πρέπει να ασκείται με τρόπο που να μην επηρεάζει το δικαίωμα των άλλων.
Οι κρατικές παρεμβάσεις προς αυτή την κατεύθυνση μπορεί να ενέχουν περιορισμούς ατομικών ελευθεριών, όμως αυτές θα πρέπει να είναι διαφανής, με ορισμένη έναρξη και λήξη, να επικοινωνούνται με σαφήνεια, τεκμηρίωση και διάλογο ενώ παράλληλα είναι ιδιαίτερα θετικό, ακόμη και καθοριστικό, να λαμβάνεται ένα πλέγμα ενισχυτικών-αντισταθμιστικών μέτρων. Κατά τον Χρηστάκη (2020) ούτε ο φόβος, ούτε η άρνηση της πραγματικότητας και η συνεπακόλουθη χαλάρωση των παρεμβάσεων, είναι «υγιείς» σύμβουλοι στην αντιμετώπιση των επιδημιών.
"google ad"
Η «κοινωνική αποστασιοποίηση», μία από τις μη-φαρμακευτικές παρεμβάσεις, θεωρείται ως ένα μέτρο πρόληψης δημόσιας υγείας το οποίο σε συνδυασμό με άλλα μέτρα (φάρμακα, τεστ, εμβόλια, ενίσχυση δομών δημόσιας υγείας, μεταφοράς κ.ο.κ.) αξιοποιούνται ως προς τον περιορισμό επιδημιών. Οι υγειονομικές παρεμβάσεις δεν είναι πολιτικά ουδέτερες, το βιολογικό αντανακλάται στο πολιτικό και η πολιτική λαμβάνει βιολογικό χαρακτήρα. «Η ιατρική πολιτικοποιείται και η πολιτική ιατρικοποιείται» (Εσπόζιτο, 2020).
Κατά την διάρκεια της πανδημίας, το μέτρο της «κοινωνικής αποστασιοποίησης» συνέβαλε στον περιορισμό ή την αναστολή βασικών δικαιωμάτων, ανάμεσα τους και την ελευθερία της μετακίνησης, μέσω της επιβολής της καραντίνας και της προτροπής «μένουμε σπίτι». Κι ενώ στον γενικό πληθυσμό επιβλήθηκε lockdown, οι επιχειρήσεις συνέχισαν την λειτουργία τους χωρίς να παράγουν απαραίτητα βασικά αγαθά ή απαιτούμενα μέσα για την αντιμετώπιση της πανδημίας (Μηνακάκης, 2020). Παράλληλα η απουσία στοχευμένων μέτρων, όπως τα μαζικά τεστ, η ιχνηλάτηση και η φροντίδα των νοσούντων σε δομές υγείας, σε καμία περίπτωση δεν ήταν επιστημονικά τεκμηριωμένη.
Σύμφωνα με τον Χρηστάκη (2020) ενώ το γενικευμένο lock-down συνέβαλλε σε μεγάλο βαθμό στην μείωση των θανάτων από COVID-19, «η κοινωνική απομόνωση κάνει πολύ κακό στην ψυχική υγεία, που μπορεί να εκδηλώνεται με αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, αυτοκτονιών, ενδοοικογενειακής βίας. Επίσης, μπορεί να αυξήσει τους θανάτους από σοβαρές ασθένειες, οι οποίες μένουν χωρίς θεραπευτική αγωγή». Φυσικά οι επιπτώσεις του μέτρου της «κοινωνικής αποστασιοποίησης» επηρέασαν φτωχότερες χώρες, φτωχότερα κοινωνικά στρώματα καθώς και τις εθνοτικές και φυλετικές μειονότητες. Για ανθρώπους που φιλοξενούνται σε προσφυγικές δομές, καταυλισμούς, φυλακές και γηροκομεία καθώς και για πληθυσμούς που διαμένουν σε παραγκουπόλεις ή που δεν έχουν καν σπίτι το «μένουμε σπίτι» μοιάζει σύνθημα κενού περιεχομένου, όταν δεν πλαισιώνεται από αντίστοιχες κοινωνικά υποστηρικτικές πολιτικές.
Η έλλειψη πρόνοιας για αυτούς τους πληθυσμούς, μπορεί να οδηγήσει σε εφιαλτικό εγκλωβισμό μέσα σε περιβάλλοντα ιδανικά για πολλαπλασιασμό κρουσμάτων και θανάτων (Μηνακάκης, 2020). Μία εφαρμογή θανατοπολιτικής καθώς, σύμφωνα με τον Φουκώ (2011), η εξουσία θανάτου καθίσταται «συμπληρωματική μιας εξουσίας που ασκείται με θετικούς όρους επί της ζωής, … , ασκώντας πάνω της επακριβείς ελέγχους και συνολικές ρυθμίσεις». Έτσι μέτρα που «επιχειρούν να διαχειριστούν την ζωή» μέσω των μηχανισμών της βιοεξουσίας (κοινωνικός και φυλετικός ρατσισμός) διαιρούν τους ανθρώπους σε ζωές άξιες να ζήσουν και ζωές που αξίζει να πεθάνουν.
Τα κενά της ακριβούς πληροφόρησης σε σχέση με την λήψη αυταρχικών μέτρων, η έλλειψη επαρκούς τεκμηρίωσης τους και ο τιμωρητικός τρόπος (πρόστιμα) με τον οποίο λειτούργησαν αρκετές κυβερνήσεις χωρίς να λάβουν αντισταθμιστικά μέτρα (όπως ενίσχυση της δημόσιας υγείας, επίταξη ιδιωτικών δομών υγείας, στοχευμένα τεστ και ιχνηλάτηση, ασφαλής εργασιακές και σπουδαστικές συνθήκες, αύξηση μέσων μαζικής μεταφοράς κ.ο.κ.) από την μία έθρεψε συνωμοσιολογικά σενάρια κι από την άλλη προκάλεσε ένα κλίμα έλλειψης εμπιστοσύνης μεταξύ της κοινωνίας και του «ιατροπολιτικού» επιτελείου που λαμβάνει τις σχετικές αποφάσεις αλλά και μεταξύ του κοινωνικού συνόλου. Αρωγοί των κυβερνητικών επιτελείων στάθηκαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα οποία συνέτειναν στην μετακύλιση των ευθυνών στους πολίτες συκοφαντώντας τους, σπέρνοντας την καχυποψία ανάμεσα τους και εκφυλίζοντας τις μεταξύ τους σχέσεις. Φυσικά, η παράθεση στοιχείων με όχημα την επενέργεια του συλλογικού τρόμου αντί της ψύχραιμης, ουσιαστικής και εμπεριστατωμένης πληροφόρησης επέκτειναν τόσο τις κάθετες όσο και τις οριζόντιες ρωγμές του κοινωνικού οικοδομήματος. Σύμφωνα με τον Μπεκ, «το πολιτικό εποικοδόμημα σκηνοθετεί φόβο ή και τρόμο από επικείμενους κινδύνους και χρησιμοποιεί την εξ αυτών αγωνία των πολιτών για να επιτύχει τη λήψη μη δημοφιλών νομοθετημάτων και πολιτικών μέτρων σχετικά με την κρατική ασφάλεια μέσα από μηχανισμούς επιτήρησης, καταγραφής και παρακολούθησης πληθώρας ανθρώπινων πράξεων» (Πατινιώτης, 2015: 21). Κατά τον Agamben (2020: 25) «ζούμε σε μια κοινωνία που έχει θυσιάσει την ελευθερία στους λεγόμενους «λόγους ασφάλειας» και, ως εκ τούτου, έχει καταδικαστεί να ζήσει σε μια διαρκή κατάσταση φόβου και ανασφάλειας». Η μετά την πανδημία εποχή φαίνεται ότι θα θεμελιώνεται στον φόβο.
Το «μένουμε σπίτι» χωρίς πρόσθετα αντισταθμιστικά μέτρα συγκαλύπτει τα διαχειριστικά ελλείμματα της πολιτείας συν-αναδεικνύοντας τους πέντε άξονες του καπιταλιστικού συστήματος: εμπορευματοποίηση – ιδιωτική ιδιοκτησία – εκμετάλλευση – ανταγωνισμός – καταπίεση και ανελευθερία, «κλασσικού ή νέου τύπου, βασισμένου σε ένα ψηφιακό οπλοστάσιο επιτήρησης και χειραγώγησης, … , η πανδημία έφερε την «Αγία Πεντάδα» (του καπιταλισμού) με αρκετά σαφή τρόπο στην επιφάνεια» (Μηνακάκης, 2020: 23). Η βιοεξουσία συντελεί στον καπιταλισμό καθώς του προσφέρει μεθόδους εξουσίας άκρως αποτελεσματικές για να ελέγξει και τελικά να υποτάξει την (ανα)παραγωγική διαδικασία και την ίδια την ζωή γενικότερα (Φουκώ, 2011). «Οι κυβερνήσεις που χρησιμοποιούν το παράδειγμα της ασφάλειας δεν λειτουργούν αναγκαστικά δημιουργώντας την κατάσταση εξαίρεσης, αλλά την εκμεταλλεύονται και την διαχειρίζονται κατάλληλα όταν αυτή συμβεί» (Φουκώ χ.χ. όπ. αναφ. Agamben, 2020). Στη συνέχεια θα εξετάσουμε κατά ποιο τρόπο οδηγηθήκαμε σε ένα καθεστώς ανελευθερίας με όχημα «καταστάσεις εξαίρεσης» οι οποίες κορυφώθηκαν την 11/9/2001 και παγιώθηκαν ως πρακτικές.
Από την 11/9 στην COVID-19
Κατά τον Ραμονέ (2015), μετά τον Β’ Π.Π. η εστίαση προς την ανάπτυξη «κατασκοπευτικών» μεθόδων παρακολούθησης διανθίστηκε από «πρωτόγονα» για την σύγχρονη εποχή μέσα, άλλοτε αποτελεσματικά κι άλλοτε όχι ιδιαιτέρως στεγανοποιημένα με αποτέλεσμα την αποκάλυψη τους (π.χ. σκάνδαλο Ουότεργκεϊτ). Στο τέλος του «ψυχρού πολέμου» με την κατάρρευση της Ε.Σ.Σ.Δ. παρότι το κίνητρο της κατασκοπευτικής παρακολούθησης μεταξύ των πρώην αντιπάλων στρατοπέδων έτεινε να εκλείψει, κρίθηκε ότι η αναπτυσσόμενη ψηφιακή τεχνολογία μπορούσε να προσφέρει πολλά σε αυτό τον τομέα και έτσι αποφασίστηκε όχι μόνο η συνέχιση του αλλά ο πολλαπλασιασμός σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο εύρος μπορούσε να επεκταθεί με όχημα τις νέες τεχνολογίες. Η 11/9/2001, η μέρα της τρομοκρατικής επίθεσης στους δίδυμους πύργους, στην «καρδιά» των Η.Π.Α., αποτέλεσε ορόσημο ώστε να παρακολουθείται στην μεγαλύτερη δυνατή κλίμακα ο παγκόσμιος πληθυσμός. Πλέον πιθανός «εχθρός» και «στόχος» μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε οπουδήποτε. Αποτέλεσμα της επίθεσης ήταν η εφαρμογή μέτρων που μέχρι τότε συναντιόνταν είτε σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, είτε σε δυστοπικά μυθιστορήματα και ταινίες επιστημονικής φαντασίας. «Η αναστολή των φυσιολογικών συνθηκών δικαιολογείται σε ότι έχει να κάνει με τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» (Λάιον, 2001 όπ.αναφ. Ζούμποφ,2020).
Κατά την περίοδο της πανδημίας, η εργαλειοποίηση της και τα αστυνομικά μέτρα διεθνώς, θύμισαν την αντίστοιχη των επιθέσεων της 11/9, όταν η άσκηση ελέγχου και η παραβίαση προσωπικών δεδομένων και δικαιωμάτων κινήθηκε σε ταχύτατους ρυθμούς ισχυροποιώντας ακόμη περισσότερο τις εθνικές υπηρεσίες πληροφοριών και τους ψηφιακούς συμμάχους/εταιρίες ώστε να δρουν με γνώμονα την «δημόσια ασφάλεια», επιβάλλοντας οποιοδήποτε μέσο κρίνεται «αποτελεσματικό». Στην παρούσα συγκυρία το «κουμπί επιτάχυνσης» πατήθηκε ξανά πηγαίνοντας ένα βήμα πιο πέρα την πλανητική αστυνομοκρατία. Κι αυτή τη φορά, και κάθε φορά περισσότερο, ενσωματώνοντας την σχέση εξουσίας, οδηγούμαστε σε ένα βαθύτερο συνειδησιακό βήμα προς μια κοινωνία ελέγχου και περιορισμών προσωπικής ελευθερίας για χάρη της «ασφάλειας». «Η τρομοκρατία προκαλεί τέτοια συναισθηματική αντίδραση ώστε, υπό την επήρεια του σοκ, οι άνθρωποι δέχονται νόμους και προγράμματα ποτέ δεν θα τα ψήφιζαν διαφορετικά» (Σνόουντεν, 2014 όπ.αναφ. Ραμονέ, 2015: 37). Όλα αυτά ενώ οι κολοσσοί των ψηφιακών τεχνολογιών ανταλλάσσουν προσωπικά δεδομένα εκατομμυρίων χρηστών του διαδικτύου με κρατικές μυστικές υπηρεσίες προκειμένου να μην υπάρχει κανένας φραγμός στην συλλογή και επεξεργασία τους.
Σε σχέση με τα προσωπικά δεδομένα η Μήτρου (2020) αναφερόμενη στον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (ΓΚΠΔ/ GDPR) παραθέτει ότι η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων επιτρέπεται, όταν είναι απαραίτητη για λόγους δημοσίου συμφέροντος, ενώ αυτό το συμφέρον απαιτείται να είναι ουσιώδες, όταν πρόκειται για ευαίσθητα δεδομένα, όπως τα δεδομένα υγείας.
Η περαιτέρω αναφορά στην διείσδυση, εμπορική εκμετάλλευση και περαιτέρω διαχείριση των προσωπικών δεδομένων καθώς και η κατασκευή προγνωστικών μοντέλων μέσω αυτών, ξεπερνά τον σκοπό της παρούσας εργασίας, ωστόσο κρίνεται απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναφορά στα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα και συγκεκριμένα αυτά που αφορούν προσωπικές υγειονομικές πληροφορίες και κατά την περίοδο της πανδημίας έγιναν ορατά είτε χωρίς την συναίνεση των προσώπων που αυτά αφορούν είτε κατά ανάγκη, λόγω της ιδιαίτερης υγειονομικής συνθήκης (π.χ. ευπαθής ομάδες). Τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα αφορούν πληροφορίες οι οποίες είναι σαφώς ιδιωτικές, όμως όπως τα «κοινά» προσωπικά δεδομένα παρέχονται και λαμβάνονται αβίαστα πλέον, μέσω των ψηφιακών μέσων, έτσι και τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα τείνουν να αποσπώνται με ανάλογη ευκολία, με ή χωρίς την συγκατάθεση των προσώπων που αυτά αφορούν. Η μαζική συσσώρευση δεδομένων και η δυνατότητα να χρησιμοποιούνται ως βάση συμπεριφοριστικών μοτίβων πρόγνωσης, ουσιαστικά δίνουν την δυνατότητα ανάλογης χειραγώγησης (Snowden, 2019).
Η συγκέντρωση υγειονομικών δεδομένων μπορεί να έχει θετικό πρόσημο όταν αυτά, παραδείγματος χάρη, ανωνυμοποιούνται και χρησιμοποιούνται σε αξιοποιήσιμα ερευνητικά δεδομένα προς όφελος της δημόσιας υγείας αλλά η συγκέντρωση τους μπορεί και να έχει διαφορετική χρήση, όπου στο όνομα της «δημόσιας υγείας» δύνανται να επιβληθούν βιοπολιτικές ρυθμίσεις διαχωρισμού, αποκλεισμού ή μορφές θανατοπολιτικής (περιορισμοί στην πρόσληψη ή στην ιδιωτική ασφάλιση νοσούντων, επιλογή νοσηλείας ασθενών, πρακτικές «ανοσίας αγέλης» κ.ά.).
Το ασφαλειακό-ψηφιακό σύμπλεγμα, στηριζόμενο στην συμμαχία μεταξύ της πολιτικής εξουσίας, των μυστικών υπηρεσιών, των ψηφιακών κολοσσών και των μεγάλων μέσων μαζικής ενημέρωσης έχει αντικαταστήσει το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα. Το νέο αυτό σύμπλεγμα του 21ου αιώνα μας οδηγεί σε μεταδημοκρατίες όπου αναδύεται μια νέα πολιτική οντότητα, το κράτος παρακολούθησης (Ραμονέ, 2015). Ο Σαματάς (2020) επισημαίνει την διάκριση των όρων επιτήρηση και παρακολούθηση, με τον πρώτο να ανιχνεύει την «εντός ορίων» συμπεριφορά και τυχόν αποκλίσεις της και τον δεύτερο να είναι πιο διεισδυτικός στον ιδιωτικό βίο και στις πιο απόκρυφες όψεις τους. Η επιτήρηση χρησιμοποιείται κανονιστικά αποσκοπώντας στην συμμόρφωση ενώ η παρακολούθηση είναι μια «διεισδυτικότερη διερεύνηση και συλλογή ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων,…,βασικός μηχανισμός της βιοπολιτικής είναι η «βιοπολιτική παρακολούθηση» της βιολογικής ζωής των ανθρώπων» (Σαματάς, 2020).
Εντός (ελληνικών) συνόρων: το μέτρο της αποστολής SMS στο 13033 (εναλλακτικά χειρόγραφου εγγράφου) για άδεια εξόδου κατά την περίοδο της καραντίνας)
Το πρώτο κρούσμα COVID-19 στην Ελλάδα καταγράφηκε στις 26 Φλεβάρη. Έκτοτε τα κρούσματα πολλαπλασιάστηκαν με αποτέλεσμα να παρθούν επιπλέον επείγοντα μέτρα περιορισμού μετακινήσεων και δραστηριοποίησης. Στην αρχή τα μέτρα είχαν τοπικό χαρακτήρα με πρώτα «θύματα» του κορονοϊού τους εορτασμούς του καρναβαλιού, τις σχολικές εκδρομές εκτός συνόρων και τις άδειες των υγειονομικών. Μετέπειτα (αρχές Μάρτη) αποφασίστηκε η διακοπή λειτουργίας εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε τοπικό επίπεδο καθώς και η απαγόρευση των σχολικών εκδρομών εσωτερικού. Για τους γονείς κατοχυρώθηκε η άδεια «ειδικού σκοπού». Ανεστάλη η λειτουργία νυχτερινών κέντρων και οι πολιτισμικές εκδηλώσεις, αρχικά τοπικά και στις 12 Μαρτίου σε όλη την χώρα. Την επομένη (13/3/2020) ανακοινώθηκε η πανελλαδική αναστολή λειτουργίας καφετεριών, μπαρ, εστιατορίων, χωρών άθλησης και μουσείων. Στις 16 Μαρτίου αποφασίστηκε η καθολική αναστολή λειτουργιών κάθε θρησκείας και δόγματος. Στις 17 Μαρτίου η Ε.Ε. αποφάσισε να αποκλείσει την είσοδο εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε πολίτες τρίτων χωρών. Στις 18 Μαρτίου αποφασίστηκε η διακοπή λειτουργίας των εμπορικών καταστημάτων με εξαιρέσεις (takeaway, courier, βενζινάδικα κ.ο.κ.).
Ο Μάρτης του 2020 ήταν ο μήνας που εισήχθησαν οι πρώτες απαγορεύσεις μετακίνησης καθώς και η απαγόρευση δημόσιων συναθροίσεων άνω των δέκα ατόμων με επιβολή προστίμων για τους παραβάτες (18/3/2020). Κατά την διάρκεια του Μαρτίου επιβλήθηκαν τοπικά lock-down όπου θεωρήθηκε ότι υπάρχουν αυξημένα κρούσματα (ορισμένα χωριά στην Βόρεια Ελλάδα, τα νησιά Μύκονος και Σαντορίνη, δομή φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών στη Ριτσώνα Ευβοίας και οικισμός Ρομά στη Νέα Σμύρνη Λάρισας).
Στις 21 Μαρτίου απαγορεύθηκε η μετακίνηση από και προς τα νησιά, με εξαίρεση τους μόνιμους κάτοικους και όσους ήθελαν να φύγουν από τα νησιά. Από τις 23 Μαρτίου και με παράταση μέχρι τις 4 Μαΐου επιβλήθηκαν απαγορεύσεις στην κυκλοφορία και μετακίνηση των πολιτών σε όλη την επικράτεια, με κάποιες εξαιρέσεις (μετάβαση από και προς την εργασία, αγορά ειδών πρώτης ανάγκης, επίσκεψη σε ιατρό ή μετάβαση σε φαρμακείο, μετάβαση σε τελετή, κίνηση για παροχή βοήθειας σε ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη, μετάβαση διαζευγμένων γονέων για επικοινωνία με τα τέκνα τους, σωματική άσκηση σε εξωτερικό χώρο ή κίνηση με κατοικίδιο ζώο, ατομικά ή ανά δύο άτομα με απόσταση 1,5 μέτρου μεταξύ τους). Απαραίτητη για την μετακίνηση ήταν η κατοχή ταυτότητας ή διαβατηρίου καθώς και η έγγραφη μετακίνηση άδειας για τους εργαζομένους και η αποστολή SMS σε τηλεφωνική υπηρεσία που συστάθηκε για αυτό τον σκοπό χωρίς χρέωση στο 13033 (εναλλακτικά με χειρόγραφο έγγραφο χωρίς όμως να προβάλλεται ιδιαιτέρως αυτή η δυνατότητα) . Οι παραβάτες τιμωρούνταν με το πρόστιμο των 150 Ευρώ.
Ο υφυπουργός Προστασίας του Πολίτη Ελευθέριος Οικονόμου τόνισε ότι “θα υπάρξει από αέρος επιτήρηση σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη με drones και ελικόπτερα” (www.iefimerida.gr). Στα τέλη του Μάρτη η Ελλάδα έκλεισε τα σύνορα της σε Ιταλία, Τουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ισπανία, Ολλανδία και Γερμανία, με ορισμένες εξαιρέσεις Το συντεταγμένο, κατά τους κυβερνώντες, άνοιγμα του τουρισμού τον Μάη και η συνεπακόλουθη χαλάρωση των μέτρων βρήκε την Ελλάδα να μετρά την μεγαλύτερη αύξηση κρουσμάτων από την αρχή της πανδημίας με 11.200 καταγεγραμμένα κρούσματα και 279 θανάτους από COVID-19 στις αρχές του Σεπτέμβρη 2020. Στις 5 Νοέμβρη 2020 και με το τέλος της τουριστικής σεζόν, ακόμη και νησιών τα οποία την έχουν μεγαλύτερη σε διάρκεια (Σαντορίνη, Κρήτη), ανακοινώθηκε το νέο πανελλήνιο lock-down από τον πρωθυπουργό της Ελλάδας Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, σε κοινή συνέντευξη τύπου με τον επικεφαλής της επιτροπής εμπειρογνωμόνων λοιμωξιολόγων του υπουργείου Υγείας και εκπρόσωπο του υπουργείου Υγείας για το κορονοϊό, Σωτήρη Τσιόδρα. Τεσσεράμισι μήνες νωρίτερα (20 Ιουνίου), ο ίδιος ο πρωθυπουργός καλούσε τους τουρίστες να έρθουν στην Ελλάδα («CometoGreece»), οργανώνοντας φιέστες υποδοχής με αψίδες νερού και ζωντανή μουσική.
Η απόφαση για την επανάληψη του πανελλήνιου lock-down, ελήφθη υπό το βάρος των ολοένα και αυξανόμενων κρουσμάτων σε όλη την χώρα στον απόηχο της τουριστικής περιόδου του περασμένου καλοκαιριού. Μια τουριστική σεζόν με περιορισμένες αφίξεις που όμως άφησε πίσω της δυσχερή υγειονομική επιβάρυνση.. Προηγουμένως είχαν αποφασιστεί τοπικά lock-down σε Σέρρες, Κοζάνη, Θεσσαλονίκη κ.α. . Ο πρώτος εμβολιασμός στην Ελλάδα διεξήχθη στις 27 Δεκέμβρη 2020 και με τη νέα χρονιά ξεκίνησε το εθνικό εμβολιαστικό πρόγραμμα με το όνομα «Ελευθερία». Οι σχολικές μονάδες παρέμειναν κλειστές μέχρι τις 11 Γενάρη 2021 οπότε και αποφασίστηκε το άνοιγμα δημοτικών και νηπιαγωγείων. Τα γυμνάσια άνοιξαν στις 11 Φλεβάρη εκτός των «κόκκινων» περιοχών, οπού τα μαθήματα συνεχίστηκαν υπό το καθεστώς της «τηλεκπαίδευσης».
Ο περιορισμός στις μετακινήσεις και η νυχτερινή απαγόρευση της κυκλοφορίας ήταν μέτρα που πολλές χώρες υιοθέτησαν στην προσπάθεια εξάπλωσης της πανδημίας. Κάποιες ακόμη υιοθέτησαν μέτρα ιχνηλάτησης επαφών των νοσούντων με COVID-19. Αυταρχικά καθεστώτα όπως της Νότιας Κορέας επέβαλαν την χρήση ηλεκτρονικού βραχιολιού για να παρακολουθείται η τήρηση της καραντίνας. Η ελληνική κυβέρνηση ενώ δεν έλαβε κάποιο μέτρο σε σχέση με την ιχνηλάτηση των επαφών των ασθενών με COVID-19, προχώρησε στο μέτρο της αποστολής SMS σε ένα 5ψήφιο νούμερο προκειμένου οι πολίτες να λαμβάνουν ηλεκτρονική άδεια εξόδου από αυτοματοποιημένη τηλεφωνική υπηρεσία, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Έτσι το κράτος αποκτούσε προσωπικά στοιχεία και μπορούσε να ελέγχει τις κινήσεις και την δραστηριότητα των πολιτών.
Ένα μέτρο που κατά την έρευνα μας δεν συναντήθηκε σε άλλη χώρα, ωστόσο έχει ομοιότητες με ένα αντίστοιχο μέτρο που ελήφθη στην Γαλλία κατά την διάρκεια του πρώτου lockdown. Οι Γάλλοι πολίτες έπρεπε να κατέχουν μαζί τους ένα έγγραφο όπου επέλεγαν μία από τις πέντε δυνατότητες μετακίνησης, συμπληρώνοντας τα ατομικά τους στοιχεία και υπό την προϋπόθεση να μετακινούνται έξω μόνοι.
Οι υπόλοιπες χώρες του ευρωπαϊκού νότου (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) παρ’ ότι μετρούσαν πολλά θύματα από την πανδημία δεν ασπάζονταν την ίδια πρακτική και το ιδιότυπο καθεστώς αδειοδότησης εξόδου. Η διαφορά μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας έγκειται στο γεγονός ότι στην Γαλλία το έγγραφο ήταν χειρόγραφο, οπότε ουσιαστικά δεν ζητείτο άδεια εξόδου από κάποια «ανώτερη αρχή» και ήταν χρήσιμο για διαδικασία τυχόν ελέγχου από τις αρχές. Η «γαλλική εκδοχή» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μέτρο (αυτο)πειθάρχησης. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, το τηλεφωνικό κέντρο που ελάμβανε το μήνυμα, απαντούσε στον πολίτη, εγκρίνοντας ή απορρίπτοντας τις μετακινήσεις, οριοθετώντας τες.
Η εναλλακτική χρήση εγγράφου κρίθηκε απαραίτητη για άτομα που δεν έχουν κινητές συσκευές ή δεν γνωρίζουν τον τρόπο να χρησιμοποιήσουν τέτοιες λειτουργίες σε κινητές τηλεφωνικές συσκευές, ωστόσο αυτή η εναλλακτική δεν προβλήθηκε ιδιαίτερα. Επίσης ως προς τους λόγους μετακίνησης, ο χώρος και ο χρόνος αυτών, σε κάποιες περιπτώσεις διέπονταν από ασάφειες, εις βάρος συνήθως της μετακίνησης των πολιτών. Οι ασάφειες αυτές μπορούσαν να μεταφραστούν από τα όργανα ελέγχου κατά το δοκούν.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέθεσε στην βουλή ο υφυπουργός ψηφιακής διακυβέρνησης Γιώργος Γεωργαντάς στις 31 Μάρτη 2021 (το μέτρο έληξε στις 14 Μάη του ίδιου έτους) είχαν σταλεί κατά την διάρκεια των δύο lock-down (187 ημέρες) 775 εκατομμύρια γραπτά μηνύματα, με ημερήσιο μέσο όρο τα 4,2 εκατομμύρια SMS. Στο δεύτερο lock-down τα SMS ήταν σχεδόν διπλάσια από το πρώτο. Οι δημοφιλέστεροι λόγοι μετακίνησης ήταν κατά σειρά προτίμησης, η άσκηση/βόλτα με κατοικίδιο, αγορά προϊόντων και παροχή βοήθειας σε άτομο που έχει ανάγκη.
Ο υφυπουργός ερωτηθείς από τον βουλευτή Κλέων Γρηγοριάδη ως προς την προστασία των προσωπικών δεδομένων των πολιτών απάντησε «κανείς, ούτε οι αρμόδιες αρχές που πραγματοποιούν τους ελέγχους, ούτε και το επιστημονικό προσωπικό δεν έχει κατηγορήσει ή καταγγείλει περιστατικά παραβίασης προσωπικών δεδομένων καθώς μετά την επιστροφή του μηνύματος διαγράφονται όλα τα αρχεία» (www.ethnos.gr).
Στις 5 Απρίλη, με την λειτουργία του λιανεμπορίου εισήχθη η δυνατότητα μετακίνησης για αγορές με αποστολή μηνύματος στο 13032. «Σε σχέση με το αυτοματοποιημένο εγκριτικό μήνυμα του 13033, πλέον θα απαιτείται από τις εταιρείες τηλεφωνίας έλεγχος των προϋποθέσεων και κυρίως αν τηρείται ο περιορισμός του ενός μηνύματος ανά ημέρα, ώστε το μήνυμα να εγκρίνεται ή να απορρίπτεται» (www.media.real.gr ).
Σύνοψη και συμπερασματικές παρατηρήσεις
Σύμφωνα με την Άρεντ (2002 όπ.αναφ. Ραμονέ, 2015: 27) «το τέλος της ιδιωτικής ζωής θα ήταν μια πραγματική καταστροφή, …, θα σήμαινε το τέλος του ελεύθερου ανθρώπου, παρασύροντας αναπόδραστα τις κοινωνίες μας προς νέες μορφές ολοκληρωτισμού». Κατά τον Σνόουντεν (2014 όπ.αναφ. Ραμονέ, 2015), ο μαζικός έλεγχος, χωρίς καμία συγκεκριμένη δικαιολογία ή εξήγηση, χωρίς νομικό έρεισμα, συμβαίνει συνεχώς, παραβιάζοντας τα δικαιώματα μας. Ένας από τους εφευρέτες του ιστού θεωρεί ότι «στην εποχή των σύγχρονων τεχνολογιών, η ιδιωτική ζωή είναι μία ανωμαλία» (Σερφ, 2015 όπ.αναφ. Ραμονέ, 2015: 25). Η παρακολούθηση πλέον γίνεται από ηλεκτρονικές συσκευές που οι ίδιοι οι άνθρωποι αυτοβούλως προμηθεύονται͘, μέσα από υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα, τραπεζικές κάρτες, εμπορικές κάρτες προσφορών, smartphones, socialmedia και εφαρμογές που χρησιμοποιούνται σε μόνιμη βάση.
Παρατηρούμε ότι η πανοπτική μορφή της εξουσίας φαίνεται να ενισχύεται όλο και περισσότερο, παγιδεύοντας μας, σαν τους κρατούμενους του «Πανοπτικόν» του Bentham, οι οποίοι υφίστανται μια εξουσία της οποίας οι ίδιοι είναι φορείς, συμπεριφερόμενοι ως να βρίσκονται υπό διαρκή (αυτο)επιτήρηση (Φουκώ, 1989). Σύμφωνα με τον Greenwald (2014, όπ.αναφ. Ραμονέ, 2015: 91) «μια κοινωνία που ξέρει ότι επιτηρείται διαρκώς γίνεται πολύ γρήγορα πειθήνια και δειλή», μια κοινωνία ελέγχου όπου οι πολίτες δύνανται να είναι συγχρόνως επιτηρούμενοι και επιτηρητές.
Όσον αφορά το μέτρο της αποστολής SMS στην Ελλάδα για άδεια εξόδου, αν θεωρήσουμε ότι όπως δηλώνεται από κυβερνητικά στελέχη, τα δεδομένα δεν κρατούνται παρά μόνο παρέχουν ανωνυμοποιημένα στατιστικά στοιχεία, τότε το μέτρο αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μέτρο πειθάρχησης και αυτοεπιτήρησης. Αν ωστόσο τα δεδομένα αυτά έχουν την οποιαδήποτε άλλη χρήση τότε το μέτρο αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως κατασκοπευτικό.
Θεωρούμε ότι η φαρέτρα της κατασκοπευτικής λειτουργίας των «κρατών-νυχτοφυλάκων», είναι αρκετά εμπλουτισμένη ώστε η πληροφορία που παρέχεται από τα SMS όσον αφορά την χρονική διάρκεια εξόδου και τον λόγο αυτής, θα μπορούσε να εξασφαλιστεί με ακόμα μεγαλύτερη ακρίβεια μέσω των συσκευών κινητής τηλεφωνίας. Εικάζουμε λοιπόν ότι το μέτρο της άδειας εξόδου στην Ελλάδα μέσω SMS, με την εναλλακτική δυνατότητα χρήσης τυποποιημένου ή χειρόγραφου εγγράφου είναι ένα μέτρο πειθάρχησης και αυτοεπιτήρησης. Η χρησιμότητα του έγκειται στην μείωση των μετακινήσεων του πληθυσμού ενώ παράλληλα οι λειτουργίες της πειθάρχησης και της αυτοεπιτήρησης ενδέχεται να οδηγήσουν σε συνειδησιακές και πρακτικές μετατοπίσεις.
Όπως φάνηκε στις διαφορές μεταξύ των βεβαιωμένων εξόδων (που καταγράφηκαν με SMS) αλλά και της εικόνας που συναντήσαμε κατά την διάρκεια των δύο lock-down, το μέτρο μπορεί να λειτουργήσει ως ενός σημείου αποθαρρυντικά αλλά το καίριο κίνητρο για ελεύθερη μετακίνηση των πληθυσμών εκτός της ανάγκης για αυτή, είναι η αίσθηση της αντίληψης ως προς το ποιες είναι οι πραγματικές διαστάσεις της συνθήκης το οποίο οδηγεί στον έλεγχο των μετακινήσεων και του ίδιου του μέτρου που τον επιβάλλει.
Επίλογος
Ερωτήματα που αφορούν την πανδημία COVID-19 σε σχέση με την διαχείριση της αφορούν και έννοιες όπως η βιοπολιτική. Ωστόσο, κατά τον Σωτήρη (2020), χωρίς την λήψη πρόσθετων μέτρων, υπό την απουσία αποτελεσματικών εμβολίων θα καθίστατο αδύνατη η αντιμετώπιση της πανδημικής κρίσης. Το ερώτημα που θέτει τίθεται ως εξής: «Μπορούμε να έχουμε συλλογικές πρακτικές που όντως να συμβάλλουν στην υγεία πληθυσμών, συμπεριλαμβανομένων και μεγάλης κλίμακας αλλαγών στις συμπεριφορές, χωρίς αυτό να συνεπάγεται την παράλληλη επέκταση μορφών εξαναγκασμού και επιτήρησης;». Ο ίδιος στο άρθρο του, αναφέρεται στην κουβέντα που έχει ανοίξει περί «δημοκρατικής βιοπολιτικής» ή όπως αναδιατυπώνει, μιας «βιοπολιτικής από τα κάτω», όπου τα κοινωνικά κινήματα θα ασκούν πίεση απαιτώντας την αναλογικότητα των μέτρων, βοηθώντας τα συστήματα δημόσιας υγείας, αναζητώντας αλληλέγγυους τρόπους αυτοοργάνωσης και συνεργασίας, αποζητώντας μια «βιοπολιτική στρατευμένη στην υπόθεση της χειραφέτησης» (Σωτήρης, 2020). Στο ίδιο «μήκος κύματος» ο Δοξιάδης (2020) αναφέρεται στην «διττή -για την αριστερά- υπόσταση της βιοπολιτικής». Η αριστερά, κατά τον ίδιο, «δεν μπορεί παρά να συντάσσεται με τις θετικές πλευρές της βιοπολιτικής», διαχωρίζοντας την βιοπολιτική ως κοινωνικό κράτος, με θετικό πρόσημο, από την βιοπολιτική που εξουσιάζει μέσω επιστημονικών λόγων, χειραγωγώντας τους πολίτες μέσω της πειθάρχησης, συμμόρφωσης και εκμετάλλευσης υπό το πρίσμα του καπιταλισμού ή του νεοφιλελευθερισμού της σύγχρονης εποχής. Στην αντίπερα όχθη, ο Μανουσέλης (2020) βλέπει μια βιοπολιτική διαχείριση στην επιβεβλημένη στρατηγική των μαζικών lockdown. Ο ίδιος αναφέρει ότι «το διακύβευμα σήμερα, δεν είναι η σωτηρία των ανθρώπων από τον κορονοϊό, αλλά η ολοκληρωτική διαχείριση, μέσω επαναλαμβανόμενων κρίσεων, της κοινωνικοοικονομικής και της ψυχολογικής ζωής της υπερπληθούς ανθρώπινης βιομάζας».
Σε κάθε περίπτωση, θεωρούμε, ότι οι πολίτες και τα κοινωνικά κινήματα ελέγχοντας την μείωση και εξάλειψη των μέτρων «κοινωνικής αποστασιοποίησης» καθώς και των μη υγειονομικών παρεμβάσεων, ώστε αυτά να εκλείψουν με το τέλος της πανδημίας και κυρίως όντας σε επαγρύπνηση ως προς τα πλέον διεισδυτικά μέτρα, τα οποία δεν είναι απαραίτητα ορατά ίσως όχι και ανακοινώσιμα (τουλάχιστον σε όλο τους το εύρος), δύνανται να πιέζουν προς κάθε δυνατή μετατόπιση, ενός καπιταλισμού που γίνεται όλο και πιο αυταρχικός, καταπιεστικός και επικίνδυνος. Τα καπιταλιστικά κράτη και οι ολιγοπωλιακοί μηχανισμοί πιέζουν με κάθε μέσο ώστε η απεμπόληση κάποιων δικαιωμάτων που γίνεται αποδεκτή ως αναγκαία στην κοινωνική συνείδηση, να οδηγούν σε περαιτέρω «εκπτώσεις». Οι συμμαχίες των ψηφιακών «γιγάντων» Apple-Google στο όνομα της πανδημίας επέφερε ακόμη περισσότερα κέρδη για τις εταιρείες και μαζικότερη παρακολούθηση από τα κράτη (Ξενικουδάκης, 2020). Απάντηση στην μαζική παρακολούθηση δίνει ο Ραμονέ (2017), κλείνοντας το βιβλίο του L’Empiredelasurveillance (ελλην.μεταφρ. «Η αυτοκρατορία της επιτήρησης») προτρέποντας σε μαζική αντίσταση μέσα από τρόπους και παραδείγματα που αναπτύσσει νωρίτερα εκεί. Ανάμεσα σε άλλα παραθέτει την δυνατότητα κρυπτογράφησης των ψηφιακών μας συνομιλιών και την πίεση προς μια θέσπιση «Χάρτας Ψηφιακών Δικαιωμάτων», εκθειάζοντας τους τρεις «ιππότες της ελευθερίας», όπως τους αποκαλεί, Άσανζ, Μάνινγκ, Σνόουντεν, για την γενναιότητα των αποκαλύψεων τους σε σχέση με την καταπιεστική και διεισδυτική αρχιτεκτονική του κατασκοπευτικού καπιταλισμού.
Ο Giordano (2020) μας θυμίζει, «ότι δεν είμαστε μόνο μέλη του ανθρώπινου είδους, είμαστε μέλη του πλέον παρεμβατικού είδους ενός εύθραυστου οικοσυστήματος». Ο καπιταλισμός κρίνεται καταστροφικός τόσο για τον άνθρωπο όσο και για τον πλανήτη. Η υιοθέτηση μια κριτικής στάσης απέναντι σε ένα σύστημα που μας έχει εγκλωβίσει σε υπερκαταναλωτικές συνήθειες και καταχρηστικές συμπεριφορές απέναντι στο περιβάλλον, διαρρηγνύοντας, υπό το καθεστώς διαδοχικών κρίσεων, τις ανθρώπινες σχέσεις και βαθαίνοντας το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών κρατών και πολιτών, θα μπορούσε να οδηγήσει στις ριζοσπαστικές αλλαγές που θα φρέναραν την καταστροφή τόσο του ανθρώπου όσο και του θαυμαστού οικοσυστήματος που μας περιβάλλει.
Βιβλιογραφία
- Ζούμποφ, Σ. (2020). Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού. Ο αγώνας για ένα ανθρώπινο μέλλον στο μεταίχμιο της νέας εξουσίας. Αθήνα: Καστανιώτης
- Κοντιάδης, Ξ. (2020). Πανδημία, Βιοπολιτική και Δικαιώματα: Ο κόσμος μετά τον COVID-19. Αθήνα: Καστανιώτης
- Μηνακάκης, Β. (2020). Μετά την πανδημία COVID-19. Τι είδους κόσμο θέλουμε; Αθήνα: ΚΨΜ.
- Πατινιώτης, Ν. (2015). Εισαγωγικό σημείωμα του επιμελητή. Στο U. Beck, Κοινωνία της διακινδύνευσης. Καθ’ οδόν προς μια άλλη νεωτερικότητα (σσ.9-25). Αθήνα: Πεδίο
- Ραμονέ, Ι. (2017). Η Αυτοκρατορία της Επιτήρησης. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου
- Χρηστάκης, Ν. (2020). Το βέλος του Απόλλωνα. Αθήνα: Κάκτος
- Agamben, G. (2020). Που βρισκόμαστε; Η επιδημία ως πολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις Αλήστου Μνήμης
- Foucault, M. (1989). Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. Αθήνα: Εκδόσεις ΡΑΠΠΑ
- Foucault, M. (2011). Ιστορία της σεξουαλικότητας 1. Η βούληση για γνώση. Αθήνα: Πλέθρον
- Giordano, P. (2020). Περί μετάδοσης: Επιστήμη, άνθρωπος και κοινωνία στην εποχή της πανδημίας. Αθήνα: Πατάκη
- Snowden, E. (2019). Το μεγάλο φακέλωμα. Αθήνα: Ψυχογιός
- Άρθρα από το διαδίκτυο
- Δοξιάδης, Κ. (2020, Μάρτης 10). Όψεις της βιοπολιτικής. Διαθέσιμο στο https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/234553_opseis-tis-biopolitikis (Τελευταία πρόσβαση 8-6-2022)
- Εσπόζιτο, Ρ. (2020, Μάης 3). Το νέο βιοπολιτικό σκηνικό. Διαθέσιμο στο https://www.documentonews.gr/article/romperto-espozito-to-neo-biopolitiko-skhniko/ (Τελευταία πρόσβαση 26-5-2022)
- Λυκουρέντζος, Γ. (2021, Απρίλης 4). Τα SMS στον καιρό της καραντίνας. Διαθέσιμο στο https://media.real.gr/filesystem/Multimedia/pdf/600_id50207.pdf (Τελευταία πρόσβαση 3-6-2020)
- Μανουσέλης, Σ. (2020, Μάρτης 28). Ο κορονοϊός της πανδημίας του ολοκληρωτισμού. Διαθέσιμο στο https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/236979_o-koronoios-tis-pandimias-toy-oloklirotismoy (Τελευταία πρόσβαση 1-6-2022)
- Μανουσέλης, Σ. (2021, Δεκέμβρης 4). Ο εμβολιασμός ως βιοπολιτικό διακύβευμα. Διαθέσιμο στο https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/322216_o-emboliasmos-os-biopolitiko-diakybeyma (Τελευταία πρόσβαση 6-6-2022)
- Μήτρου, Λ. (2020, Μάρτης 16). Τα προσωπικά δεδομένα στην εποχή του Κορωνοϊού. Διάθεσιμο στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/ta-prosopika-dedomena-stin-epoxi-tou-koronoiou/ (Τελευταία πρόσβαση 26-5-2022)
- Ξενικουδάκης, Σ. (2020, Απρίλης 25). Συμμαχία “Apple”-“Google” στο όνομα της πανδημίας COVID-19. Διαθέσιμο στο https://www.rizospastis.gr/story.do?id=10762036 (Τελευταία πρόσβαση 8-6-2022)
- Σαματάς, Μ. (2020, Σεπτέμβρης 23). Η βιοπολιτική παρακολούθηση ενάντια στον COVID-19 σε αυταρχικές και δημοκρατικές χώρες και οι πιθανές επιπτώσεις της μετά την πανδημία. Εισήγηση στο 7ο Συνέδριο της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρίας / ΕΚΕ. Διαθέσιμο στο SAMATAS_BIO-SURVEILLANCE.pdf (Τελευταία προσπέλαση 26-5-2022)
- Σωτήρης, Π. (2020, Απρίλης, 3). Για μια δημοκρατική βιοπολιτική. Διαθέσιμο στο https://www.ektosgrammis.gr/website/gia-mia-dimokratiki-viopolitiki (Τελευταία πρόσβαση 8-6-2022
- Zibechi, R. (2020, Απρίλης 10).The post pandemic world.Διαθέσιμο στο https://chiapas-support.org/2020/04/10/the-post-pandemic-world/(Τελευταία πρόσβαση 26-5-2022)
Λοιπές διαδικτυακές πηγές
- Απαγόρευση κυκλοφορίας: Πώς θα πάτε στη δουλειά -Πού επιτρέπεται η μετακίνηση, iefimerida.gr (Τελευταία πρόσβαση 31/5/2022)
- SMS 13033: 665 εκατομμύρια μηνύματα στάλθηκαν από τον Νοέμβριο έως σήμερα, ethnos.gr (Τελευταία πρόσβαση 3-6-2020)
- Πανδημία,Wikipedia.org (Τελευταία πρόσβαση 1-6-2022)
- Πανδημία COVID-19 στην Ελλάδα, wikipedia.org (Τελευταία πρόσβαση 1-6-2022)
- Κορωνοϊός: Τι ισχύει στον ευρωπαϊκό νότο στις μετακινήσεις των πολιτών, naftemporiki.gr (Τελευταία πρόσβαση 3-6-2022)
- Coronavirus tracking apps: How are countries monitoring infections?, dw.com (Τελευταία πρόσβαση 3-6-2022)
Ντοκιμαντέρ
- Παρόντες (2021). Σκηνοθεσία: Γιώργος Αυγερόπουλος. Διαθέσιμο στο https://vimeo.com/ondemand/parontes/572754339 (Τελευταία πρόσβαση 6-6-2022)
Φωτογραφίες: depositphotos.com