του Γιώργου Λιερού
Η φιλανθρωπία είναι μια θεμιτή πρακτική όταν γίνεται ιδιωτικά, στα κρυφά από τον καθένα μας, όταν επιτελείται από την εκκλησία, ένα τζαμί, μια συναγωγή. Η φιλανθρωπία είναι πρόστυχη όταν γίνεται από μια πολιτική οργάνωση. Γιατί; Τι ξεχωρίζει την αλληλεγγύη από την φιλανθρωπία;
Μιλώντας για σχέσεις που βρίσκονται εκτός αγοράς και για τις ανάγκες αυτής της συζήτησης ας ξεχωρίσουμε τις ανταλλαγές γενικά (με τον τρόπο που ορίζει τον όρο ο Λεβύ Στρως, όχι ειδικά ανταλλαγές εμπορευμάτων αλλά ανταλλαγές λέξεων, συζύγων, αγαθών, δώρων) τις οποίες χαρακτηρίζει η αμοιβαιότητα και οι συμμετρικές σχέσεις με την αναδιανομή η οποία γίνεται από ένα κέντρο εξουσίας: τον αρχηγό της φυλής, τους πρεσβύτερους, μια ισχυρή οικογένεια ή μια γραφειοκρατία.
Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με σχέσεις ανάμεσα σε ελεύθερα πρόσωπα ή ανάμεσα σε ελεύθερα ηθικά πρόσωπα (κλαν, φυλές, οικογένειες). Στην δεύτερη περίπτωση, με σχέσεις εξουσίας, συνήθως σχέσεις προστασίας-υπακοής. Η σχέση προστασίας-υπακοής, είναι η πιο αρχέγονη εξουσιαστική σχέση. Οι πελατειακές σχέσεις είναι πάνω απ’ όλα σχέσεις προστασίας-υπακοής.
Οι άνθρωποι αυτά τα γνώριζαν καλά από πάρα πολύ παλιά. Ο αρχηγός Κουακιούτλ “καταπίνει” τις φυλές στις οποίες μοιράζει τα πλούτη του, τις βάζει κάτω από την “σκιά του ονόματός του”, λένε οι Κουακιούτλ της Δυτικής Ακτής του Καναδά και οι Τλίνγκιτ λένε επίσης “βάζουμε δώρα στις πλάτες εκείνων που τα δέχονται”. Ο αποδέκτης του δώρου, είναι σαν σκλάβος που μπορεί να ελευθερωθεί μονάχα ανταποδίδοντας.
Για τον Μέγγιο, δεν είναι άνθρωπος όποιος δει ένα μωρό να πέφτει στο πηγάδι και δεν σπεύσει αμέσως “όχι για να κερδίσει την εύνοια του πατέρα ή της μητέρας ”, “όχι για να τον επαινέσουν οι συγχωριανοί”· ο επαναστάτης θα δώσει το φαγητό του σε έναν που πεινάει ή το πανωφόρι του σε κάποιον που κρυώνει δεν θα βγει όμως μετά να διαλαλήσει την καλή του πράξη, θα την κρατήσει κρυφή. Στις πράξεις φιλευσπλαχνίας, όπως πολύ σωστά λένε οι Χριστιανοί, δεν πρέπει να ξέρει το αριστερό χέρι τι κάνει το δεξί. Μ’ αυτόν τον τρόπο, προστατεύεται ο δωρολήπτης, δεν έρχεται στο φως η αδυναμία του να ανταποδώσει. Η φιλανθρωπία, ο δωρισμός σ’ αυτόν που αδυνατεί να ανταποδώσει, μπορεί να είναι θεμιτή πράξη όσο είναι κρυφή, μια ιδιωτική δραστηριότητα. Όταν γίνεται δημόσια είναι μια πρόστυχη εξουσιαστική πράξη.
Μια δομή αλληλεγγύης είναι τέτοια μόνο όταν μετατρέπεται σε δομή αυτοβοήθειας και αυτοοργάνωσης αυτών στους οποίους απευθύνεται· είναι τέτοια όταν καλεί στη δράση τους αποδέκτες, όταν τους σέβεται σαν ισότιμα υποκείμενα, όταν τους κάνει ικανούς να ανταποδώσουν, δημιουργικούς, παραγωγικούς, όταν μετατρέπεται σε μια δομή αλληλέγγυας και συνεργατικής οικονομίας. Ως τέτοια η αλληλεγγύη, αντίθετα με τη φιλανθρωπία, είναι λοιπόν μια δημόσια πολιτική πράξη, είναι ένα εγχείρημα που δεν μπορεί παρά να γίνεται φανερά.
Το σημείωμα αυτό δεν είναι μόνο κριτική σε ένα ατυχές σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ, είναι επίσης κριτική στις ελευθεριακές συλλογικότητες, στην άκρα αριστερά, σε όλους μας, είναι αυτοκριτική. Συνηθίζουμε να νομίζουμε ακριβώς την ίδια δομή (π.χ. μια συλλογική κουζίνα) φιλανθρωπία όταν την κάνει η εκκλησία και αλληλεγγύη όταν την κάνει μια πολιτική συλλογικότητα. Όμως ο χαρακτήρας μιας δομής που στήθηκε με πολιτική πρωτοβουλία, το αν θα αποτελέσει φιλανθρωπία, πελατειακό μηχανισμό ή αντίθετα δομή αλληλεγγύης, κρίνεται και διακυβεύεται καθημερινά στην πράξη. Όσο δεν καταφέρνει να μετασχηματιστεί σε δομή αυτοοργάνωσης και αλληλοβοήθειας αυτών στους οποίους απευθύνετε, η δομή παραμένει φιλανθρωπική και η όποια σύγκριση με ανάλογες δομές της εκκλησίας είναι εις βάρος της δομής αυτής. (Το θρησκευτικό φαντασιακό και συμβολικό σύμπαν αμβλύνει την ασυμμετρία της σχέσης ευεργέτη/ευεργετούμενου και διαμεσολαβεί την χειραγώγηση του δεύτερου περιορίζοντας τις απεχθέστερες όψεις της).
