22 Νοέμβρη 1897: Όταν μπήκαν οι βάσεις για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (μέρος Β’) | Φωτός

[Διαβάστε το μέρος Α’ πατώντας εδώ] Διακοπή διπλωματικών σχέσεων

Τη νύκτα της 16ης προς 17η του μηνός, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατηγόρησε την Ελλάδα για κατάληψη υψωμάτων στις περιοχές Ανάληψη και Παδίκα. Το πρωί δε της επομένης, δηλαδή στις 17 Απριλίου (ν.η.) το Σουλτανικό υπουργικό συμβούλιο και ο Σουλτάνος αποφάσισαν τελικά να διατάξουν τις μεσημβρινές ώρες τον οθωμανικό στρατό ν΄ απωθήσει τις τελευταίες καταλήψεις των Ελλήνων και να περάσει στην επίθεση. Το ίδιο βράδυ κλήθηκε ο Έλληνας πρεσβευτής στη Κωνσταντινούπολη Ν. Μαυροκορδάτος από τον υπουργό Εξωτερικών, τον Τουρχάν Πασά, πρώην Βαλή της Κρήτης, ο οοοίος επιστρέφοντας το διαβατήριό του του επέδωσε διακοίνωση διακοπής των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών “ένεκα αρξαμένων υπό της Ελλάδος εχθροπραξιών κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας”.
Την επομένη, στις 6 / 18 Απριλίου, ανημέρα της Κυριακής των Βαΐων (1897), στις 10.30 το πρωί, ο Τούρκος πρέσβης στην Αθήνα Ασήμ Μπέης επέδωσε στον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών Α. Σκουζέ τη ρηματική διακοίνωση περί διακοπής των διπλωματικών σχέσεων. Το κείμενο της τουρκικής διακοίνωσης είχε ως εξής:

ΥΨΗΛΗ ΠΥΛΗ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ

5 Απριλίου 1897

ΔΙΑΚΟΪΝΩΣΙΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗ

“Ο Υπουργός εξωτερικών λαμβάνει την τιμήν να κοινοποιήση εις την Αυτού Εξοχότητα τον απεσταλμένον της ελληνικής Αυτού Μεγαλειότητος, ότι ένεκα της εχθρικής πλέον στάσεως της κυβερνήσεως της Ελλάδος προς την Αυτοκρατορικήν οθωμανικήν κυβέρνησιν, αι διπλωματικαί μεταξύ των δύο κρατών σχέσεις διεκόπησαν και ο εν Κωσταντινουπόλει πρέσβης της Αυτού Μεγαλειότητος (Ελλάδος), καθώς και οι καθ΄ όλην την οθωμανικήν επικράτειαν πρόξενοι (Έλλάδος) διετάχθησαν ν΄ αναχωρήσωσιν, ομοίως δε και ο εν Αθήναις πρέσβης της αυτοκρατορικής οθωμανικής κυβέρνησης και οι απανταχού της Ελλάδος πρόξενοι προσεκλήθησαν κατεπειγόντως εις Κωνσταντινούπολιν.

Συμφώνως προς την ληφθείσαν απόφασιν οι εμπορευόμενοι και οι υπήκοοι Έλληνες οι ευρισκόμενοι εις Αυτοκρατορίαν οφείλουσι να εγκαταλείψωσι το έδαφος αυτής εντός δεκαπενθημέρου προθεσμίας. Ομοίως διετάχθησαν οι εν Ελλάδι υπήκοοι Οθωμανοί να εγκαταλείψωσι το έδαφος του Βασιλείου της Ελλάδος εντός της αυτής προθεσμίας“.

Το Ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών αμέσως μετά την επίδοση προέβη σε έντονη διαμαρτυρία ότι “η Ελλάς όχι μόνο δεν προέβη σε πράξεις εχθρότητας, αλλά απεναντίας και υπέστη τις τελευταίες ημέρες επί πλείστων σημείων της οροθετικής γραμμής αλλεπάλληλες επιθέσεις του τουρκικού στρατού” Λαμβάνοντας δε τη διακοίνωση αυτή ο τότε πρωθυπουργός Θ. Δηλιγιάννης συγκάλεσε σε έκτακτη συνεδρίαση την ελληνική Βουλή όπου και έκανε το απόγευμα της ίδιας ημέρας την ακόλουθη ανακοίνωση στη Βουλή:

Από της 10ης πρωινής της σήμερον διατελούμεν εν σταδίω εχθροπραξιών των οποίων ήρξατο το όμορον κράτος εν πολέμω ακηρύκτω, από της 10ης της πρωίας της σήμερον είμεθα εν διακοπή σχέσεων με την Υψηλή Πύλη, ήτις σημαίνει τούτο ωσεί είμεθα εν πολέμω …

Η τουρκική κυβέρνησις ανεκοίνωσεν εις ημάς, ότι διακόπτει τα σχέσεις προς το ελληνικόν κράτος, διότι ημείς ηρξάμεθα εχθροπραξιών. Δεν υποθέτω ότι σύνηθες θάρρος ηδύνατο να δικαιολογήση τοιαύτην ακρίβειαν.

Το Ελληνικόν κράτος είχε σκοπόν, σκοπόν ευγενή, σκοπόν επιβαλλόμενον υπό των καθηκόντων προς τον πολιτισμόν, σκοπόν εμβαλλόμενον υπό του αισθήματος, όπερ πρέπει να έχη έκαστος λαός προς τους ομοθρήσκους και ομοφύλους αυτού. Τον σκοπόν τούτον προσεπάθει να αναπληρώση δια μέσων ειρήνης. Παρασκευάζετο προς πόλεμον, αλλά παρασκευάζετο δια να προβή εις τον πόλεμον, όταν εξηντλείτο πάσα ελπίς περί της εκπληρώσεως του σκοπού δια των μέσων της ειρήνης, αλλ΄ αφ΄ ου τον πόλεμον μας προκηρύττει το όμορον κράτος καθήκον έχομεν να τον δεχθώμεν και τον εδέχθημεν.

Ελπίζω ότι ο ελληνικός λαός όπου Γης και αν είναι θέλει αισθανθεί εις τα στέρνα του το πυρ της αγάπης προς την πατρίδα και θέλει ενθυμηθή ότι, εάν αυτή δεν δύναται να αξιώσει, ότι εδημιούργησε μέχρι τούδε η ιστορία μεγάλου λαού, ότι όμως δεν ελησμόνησε ότι είναι απόγονος μεγάλου λαού, όστις εδίδαξεν την δύσιν και την ανατολήν την αλήθειαν και την δικαιοσύνην. Επομένως δεν αμφιβάλλω ότι οι άνδρες οίτινες συνεκεντρώθησαν υπό την κυανόλευκον, θέλουσι πάντες προτιμήσει τον θάνατον, ουδέποτε δε ανεχθή την ατίμωσιν της ιεράς ταύτης γης“.

Μέσα σε θύελλα ζητωκραυγών και από την αντιπολίτευση όπου ο αρχηγός της Δ. Ράλλης όρθιος χειροκροτούσε τον πρωθυπουργό ανήλθε στο βήμα και προέβη στις ακόλουθες δηλώσεις:

“Οφείλομεν να κηρύξωμεν εντεύθεν ότι ευλογημένη η ώρα κατά την οποίαν οι Τούρκοι προεκάλεσαν ημάς, κηρύξαντες τον ακήρυκτον αυτόν πόλεμον. Δεν ια είναι ούτος πόλεμος μεταξύ δύο Πολιτειών, μεταξύ δύο κρατών, είναι πόλεμος του Γένους περί υπάρξεως, και εις τοιούτον πόλεμον οφείλει να αποδυθή ο Ελληνικός Λαός … Ο ελληνισμός έχει να εκδικήση την ύβριν τεσσάρων και πλέον αιώνων, και αποδυόμενος εις τον υπέρ των όλων αγώνα, εννοεί την ύβριν ταύτην να εκδικήση και θα νικήση ή δ΄ άλλως ας εξοντωθή.”

Τον Ράλλη ακολούθησαν στο Βήμα και άλλοι αρχηγοί κομμάτων με ίδια ενθουσιώδη συμπεριφορά, στους δε δρόμους της Αθήνας που είχαν μαθευτεί σχετικά τα δρώμενα είχε ξεχυθεί ο κόσμος ως χείμαρρος και πανηγύριζε με σάλπιγγες, ενώ το ίδιο βράδυ στις εκκλησίες, στην ακολουθία του Νυμφίου γίνονταν πολεμικές δεήσεις, όπου γονατιστοί όλοι έψελναν το τροπάριο της “Υπερμάχου Στρατηγού”

Το δε απόγευμα της ίδιας ημέρας επιστράφηκε το διαβατήριο του Τούρκου πρέσβη, ενώ ο Έλληνας ομόλογός του στη Κωνσταντινούπολη αποχώρησε στις 20 Απριλίου.΄Μάλιστα κατά την αναχώρησή του παρευρέθηκε όλο το Διπλωματικό Σώμα της Κωνσταντινούπολης με εξαίρεση τον πρέσβη της Γερμανίας. Στην απορία του Ν. Μαυροκορδάτου περί της απουσίας του, κάποιος διπλωμάτης επεσήμανε «Εξοχότατε φαίνεται πως είστε σε πόλεμο και με την Αυτοκρατορία της Γερμανίας!». Η φράση αυτή παρά την υπερβολή της στην ουσία δεν απείχε πολύ από την αλήθεια.

Στη συνέχεια έπεσε η Κυβέρνηση Θ. Δηλιγιάννη την οποία και διαδέχθηκε η Κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη.

Επιχειρήσεις

Στο Μάτι οι Έλληνες είχαν οχυρωθεί καλύπτοντας τον δρόμο για τον Τύρναβο. Εδώ έγιναν σκληρές μάχες στις 21 και 22 με τους Έλληνες να προσπαθούν να υπερκεράσουν το τουρκικό δεξί πλευρό. Αυτό δεν έγινε δυνατό αλλά στις 23 το αριστερό των Οθωμανών έκανε νέα προέλαση και όταν όλες οι οθωμανικές δυνάμεις μπόρεσαν να ευθυγραμμιστούν πίεσαν τις ελληνικές πτέρυγες. Το απόγευμα το ελληνικό στρατηγείο διέταξε υποχώρηση προκαλώντας πανικό. Οι Έλληνες στρατιώτες εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και άτακτα υποχώρησαν περνώντας την Λάρισα η οποία και εκκενώθηκε. Η πόλη καταλήφθηκε τελικά στις 27 του μήνα αφού οι οθωμανικές δυνάμεις δεν καταδίωξαν τις ελληνικές αλλά προχώρησαν αργά.

Κοντά στα Φάρσαλα ο Ελληνικός στρατός επανήλθε σε τάξη και σχημάτισε νέα γραμμή, σχεδιάζοντας αντεπίθεση, όμως το ηθικό των στρατιωτών είχε πέσει. Είχαν περάσει άλλωστε πίσω από τις στρατηγικές θέσεις της Λάρισας και του Βελεστίνου. Τελικά στάλθηκε σιδηροδρομικώς μια μεραρχία στο Βελεστίνο, αλλά έτσι οι ήδη κατώτερες ελληνικές δυνάμεις διαιρέθηκαν σε δύο κομμάτια με απόσταση 60 χιλιομέτρων ανάμεσά τους. Στις 27 Απριλίου, μια τουρκική αναγνωριστική δύναμη αναχαιτίστηκε στο Βελεστίνο και έγιναν μάχες στις 29 και 30 με τους Έλληνες να κρατούν υπό τις διαταγές του Συνταγματάρχη Πυροβολικού Σμολένσκη.

Οι Οθωμανοί εν τω μεταξύ έκαναν ετοιμασίες και στις 5 Μαΐου επιτέθηκαν στα Φάρσαλα (Μάχη Φαρσάλων) με τρεις μεραρχίες απωθώντας τις ελληνικές δυνάμεις από τις θέσεις που είχαν πάρει μπροστά από την πόλη. Οι μάχες συνεχίστηκαν μέχρι το βράδυ και ο ελληνικός στρατός συμπτύχθηκε με σχετική τάξη στον Δομοκό. Το Βελεστίνο εγκαταλείφθηκε από τις δυνάμεις του Σμολένσκη, οι οποίες συμπτύχθηκαν στον Αλμυρό μόλις ολοκληρώθηκε με ασφάλεια η ανασύνταξη στον Δομοκό. Οι Έλληνες είχαν τον χρόνο να οχυρωθούν μέχρι τη νέα επίθεση στον Δομοκό από τον Εντέμ Πασά στις 17 Μαΐου, με τρία σημεία κρούσης. Το δεξί αναχαιτίστηκε από το απόσπασμα τού Τερτίπη καί την Λεγεώνα των Φιλελλήνων και τούς Γαριβαλδινούς (συνολικά 3.060 ξένοι, εκ των οποίων 2.783 Ιταλοί, ανάμεσα τους οι Νικόλα Μπαρμπάτο, Ριτσιότι Γκαριμπάλντι -γιος του πασίγνωστουΤζουζέπε Γκαριμπάλντι– ο Αντόνιο Φράττι, ο οποίος σκοτώθηκε σε αυτή τη μάχη, Φερρούτσιο Τολομέϊ και Τζουζέππε Εβανγκελίστι, Αμιλκάρε Τσιπριάνι ). Το κέντρο υπέστη σοβαρές απώλειες. Το αριστερό όμως προέλασε μέχρι τις ελληνικές γραμμές, οπότε και αυτή η τοποθεσία εγκαταλείφθηκε την νύχτα, όπως και η Φούρκα την επόμενη. Ο Σμολένσκη έφτασε στις 18 του μήνα από τον Αλμυρό και διατάχτηκε να κρατήσει το πέρασμα στις Θερμοπύλες. Δεν χρειάστηκε να πολεμήσουν όμως, αφού ο Σουλτάνος διέταξε παύση πυρός στις 20 Μαΐου μετά από προτροπή του Ρώσου Τσάρου.

Μέτωπο Ηπείρου

Στην Ήπειρο υπήρχαν 15.000 Έλληνες στρατιώτες συμπεριλαμβανομένων ενός συντάγματος ιππικού και πέντε πυροβολαρχίες υπό την διοίκηση του Συνταγματάρχη Θρασύβουλου Μάνου έναντι 28.000 Οθωμανών με 48 πυροβόλα υπό τις διαταγές του Αχμέτ Χιφσί Πασά. Οι ελληνικές δυνάμεις είχαν σχηματίσει γραμμή άμυνας από την Άρτα στο Πέτα, ενώ οι Οθωμανοί βρίσκονταν στην περιοχή των Ιωαννίνων, στα Πέντε Πηγάδια και μπροστά από την Άρτα. Στις 18 Απριλίου οι Οθωμανοί ξεκίνησαν βομβαρδισμό της Άρτας αλλά δεν μπόρεσαν να πάρουν την γέφυρα. Υποχώρησαν και οχυρώθηκαν στην Φιλιππιάδα η οποία καταλήφθηκε στις 23 από τον Συν/χη Μάνο. Οι Έλληνες συνέχισαν μέχρι τα Πέντε Πηγάδια όπου μετά από αψιμαχίες στις 27 και νέες επιθέσεις στις 28 και 29 δεν μπόρεσαν να κάνουν κάτι αφού δεν έρχονταν ενισχύσεις. Στις 12 Μαΐου έγινε νέα Ελληνική επίθεση ενώ Ηπειρώτες εθελοντές προσπάθησαν να αποκόψουν την τουρκική φρουρά στην Πρέβεζα. Το ελληνικό κέντρο επιτέθηκε στις 13 κοντά στην Στρεβίνα με σκοπό να καταλάβει και να κρατήσει μια αμυντική θέση, πράγμα που κατάφερε την επόμενη με ενισχύσεις από την αριστερή πτέρυγα. Τελικά όμως οπισθοχώρησαν στις 15 Μαΐου

Η συνθηκολόγηση

Τελικά με τη μεσολάβηση των ευρωπαϊκών δυνάμεων και της Ρωσίας, στις 20 Σεπτεμβρίου υπογράφηκε ειρήνη. Η Ελλάδα αναγκάστηκε να πληρώσει ένα μεγάλο ποσό σαν πολεμικές αποζημιώσεις, καθώς και να δώσει ένα μικρό κομμάτι της Θεσσαλίας στην Τουρκία. Η ελληνική κυβέρνηση του Δ. Ράλλη για να πληρώσει το ποσό αυτό υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στην Επιτροπή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου όλες τις θεωρούμενες επαρκείς προσόδους για αποζημίωση. Για την εξόφληση του δημόσιου χρέους εκχωρήθηκαν στην ΕΔΟΕ τα μονοπώλια άλατος, πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιοχάρτων, τσιγαρόχαρτου, ναξίας σμύριδος, ο φόρος κατανάλωσης καπνού, τα τέλη χαρτοσήμου και οι δασμοί του τελωνείου Πειραιώς. Η συνθηκολόγηση αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ταπεινωτική για τους Έλληνες και το ελληνικό έθνος, αφού έχασαν προσωρινά (μέχρι το 1908) ορισμένες από τις ελευθερίες για τις οποίες αγωνίστηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.

Απώλειες

Χρονολόγιο γεγονότων

1893

19 Δεκεμβρίου Η Ελλάδα κηρύσσει πτώχευση.

1894 Ιούλιος Διαπραγματεύσεις ελληνικής κυβέρνησης με Ευρωπαίους κατόχους ομολόγων οδηγούνται σε αδιέξοδο.

28 Ιουλίου Ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα απειλεί την ελληνική κυβέρνηση με διακοπή διπλωματικών σχέσεων αν δεν ικανοποιηθούν κάτοχοι ομολόγων.

1895

Σεπτέμβριος Έναρξη της Κρητικής Επανάστασης (1895-1898). Ιδρύεται στην Κρήτη, από τους Χριστιανούς, η Μεταπολιτευτική Επιτροπή, υπό τον Μανούσο Κούνδουρο, ευελπιστώντας να επωφεληθούν από τις σφαγές των Αρμενίων που είχαν αρχίσει στην Ανατολή το ίδιο Καλοκαίρι.

Δεκέμβριος. Ο τότε Διοικητής (Βαλής) της Κρήτης Καραθεοδωρής πασάς προκαλώντας την αντίθεση των Μουσουλμάνων αναγκάζεται σε παραίτηση. Στη θέση του η Υψηλή Πύλη στέλνει τον Τουρχάν πασά μετά του οποίου αποβιβάζεται στη Κρήτη οθωμανικός στρατός.

1896

18 Μαΐου Εξεγερθέντες Κρητικοί αρχίζουν την πολιορκία 1600 Τούρκων στρατιωτών στον Βάμο – γνωστή ως Πολιορκία του Βάμου.

24 Μαΐου Σφαγή χριστιανών στα Χανιά.

30 Μαΐου Οι Μεγάλες Δυνάμεις στέλνουν τους στόλους τους (θωρηκτά) στη Κρήτη. Παράλληλα η Υψηλή Πύλη ενισχύει τις στρατιωτικές της δυνάμεις στη Κρήτη στέλνοντας τον Αμπντουλάχ με 16 τάγματα στρατού που αποβιβάζονται στη νήσο.

31 Μαΐου Οι Κρητικοί, αν και νικητές, εξαναγκάζονται στη λύση της πολιορκίας του Βάμου. Έλληνες εθελοντές φθάνουν στη Κρήτη.

24 Ιουνίου Οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη, με πρωτοβουλία της Αυστροουγγαρίας, επιδίδουν στον Σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β’ διάβημα απαιτώντας την άμεση εκτέλεση των ακόλουθων όρων: α) διορισμό Βαλή στην Κρήτη Χριστιανού, β) την εφαρμογή του Συμφώνου της Χαλέπας και γ) χορήγηση αμνηστίας των εξεγερθέντων Κρητικών.

28 Ιουνίου Ο Σουλτάνος μετά από πρόταση της Υψηλής Πύλης αποφασίζει και διορίζει Βαλή στην Κρήτη τον Γεώργιο Μπέροβιτς Πασά.

29 Ιουνίου Οι πρέσβεις επανέρχονται με νέο διάβημα για την εφαρμογή και των δύο άλλων όρων. Ο Σουλτάνος ενδίδει και σ΄ αυτούς.

8 Ιουλίου Οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Αθήνα καλούν την ελληνική κυβέρνηση να παύσει να στέλνει χρήματα, όπλα και εθελοντές στην Κρήτη.

Παραπομπές

Ντάγκλας Ντάκιν, «Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923» σελ.235

Ντάγκλας Ντάκιν, «Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923», σελ.235

ΔΕΚ/ΓΕΣ “Στρατιωτική Ιστορία Νεώτερης Ελλάδος”

Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδου (1898). Τα μετά τον Όθωνα : ήτοι ιστορία της μεσοβασιλείας και της βασιλείας Γεωργίου του Α’. (1862-1898). Εν Αθήναις: Εκδοτικόν Κατάστημα Γεωργίου Δ. Φέξη. σελ. 771, 778.

Ιστορία Ελληνικού Έθνους, σ. 119

Ιστορία Ελληνικού Έθνους, σ. 120

Ιστορία Ελληνικού Έθνους (1977), σ. 125

Ιστορία Ελληνικού Έθνους (1977), σ. 126

Κ. Παπαρρηγόπουλος τομ.8ος, σελ.80

Ο ακριβής αριθμός των ατάκτων που πέρασαν τα σύνορα παρέμεινε συγκεχυμένος. Ξένοι ανταποκριτές τους υπολόγιζαν συνολικά σε 4.000 εκ των οποίων μόνο 1.500 – 2.000 πέρασαν τα σύνορα. Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής λαμβάνει υπόψη την εκτίμηση του Γάλλου λοχαγού, ο Γ. Ρούσος στο “Μαύρο 97” λαμβάνει την εκτίμηση του Π. Μελά, ο δε Ετέμ Πασάς στα απομνημονεύματά του δεν δίνει ακριβή αριθμό, χαρακτηρίζοντας όμως αυτούς αντάρτικο σώμα του Αλεξ. Μυλωνά

Ιστορία Ελληνικού Έθνους, σ. 127

Ο Γ. Ρούσος παραδέχεται ότι όλα αυτά αντηχούσαν τον πόθο του λαού ανεξάρτητα της όποιας έκβασης, ο δε τύπος αποκάλεσε την ιστορική εκείνη συνεδρίαση της Βουλής “μυσταγωγία” και “πόθο του έθνους”, ενώ ο Ασπρέας την χαρακτηρίζει “συνεδρίαση παντελούς ερημίας της συναίσθησης της πραγματικότητας που εμφάνιζαν κυβέρνηση και αντιπολίτευση”.

Ι. Κασσεσιάν σελ.43

[Γεώργιος Ρούσος, Τό Μαύρο 97 , Φυτράκης 1974, σ.177]

Πηγές

ΔΕΚ/ΓΕΣ “Στρατιωτική Ιστορία Νεώτερης Ελλάδος” Αθήναι 1980

“Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου” τομ.6ος, σελ.662.

“Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια” τομ.ΙΑ΄, σελ.13.

Κ. Παπαρρηγόπουλος «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» τομ.8ος.

Σ. Μαρκεζίνης “Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος”.

Ντάγκλας Ντάκιν, «Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923» Μεταφρ. Α. Ξανθόπουλου, Β΄έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) – Αθήνα 1984.

Κ. Ρος (πολεμικός αταποκριτής): “1897 – Με τους Έλληνες στη Θεσσαλία” Λονδίνο 1897, επανέκδοση στην ελληνική 1997.

Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Aθηνών, Αθήνα 1977, τ. ΙΔ’.

Γεώργιος Ρούσος «Τό Μαύρο 97», Εκδ. Φυτράκης Αθήναι 1974.

Ιωσήφ Ι. Κασσεσιάν «Ο “Άτυχος” Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897» Εκδ. Κούριερ Εκδοτική Αθήνα 1997.

Περαιτέρω ανάγνωση

Γ. Ασπρέας «Διηγήματα από την καταστροφήν» Αθήναι 1900

Γ. Ασπρέας «Πολιτική Ιστορία της Νεοτέρας Ελλάδος» Β΄ έδοση Αθήναι 1930.

Α. Βερναρδάκης «Τα μετά την καταστροφήν, τι εστοίχισεν ο πόλεμος και τι ποιητέον δια την ανόρθωσίν μας» Αθήναι 1898.

Π. Βρυζάκης «Πολεμικαί εικόνες» – Αθήναι 1904.

Μ. Γονζάγα «Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 εν Θεσσαλία» Αθήναι 1906.

Βίκτωρ Δούσμανης «Απομνημονεύματα, Ιστορικές σελίδες που έζησα» Αθήναι 1946.

Στέφανος Δραγούμης «Σταυρωθήτω – Η Ελλάς μετά την προκαταρτικήν» Αθήναι 1899.

Τρύφων Ευαγγελίδης «Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος» Αθήναι 1897.

Διον. Ζαφειρόπουλοςν «Απομνημονεύματα» Κέρκυρα 1898.

Κάδμιος «Πολεμικές επιχειρήσεις παρά την Πρέβεζαν» 1900.

Ιωσήφ Γ. Κασσεσιάν «Ο “άτυχος” Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897» – Αθήνα 1997 (βασισμένο σε αρχικές δημοσιεύσεις).

Καθημερινή 7 Ημέρες, Αφιέρωμα, τ. 11/05/1997.

Καραπάνος «Η κατάστασις της χώρας» Αθήναι 1898.

Μανούσος Κούνδουρος «Ιστορικαί και Διπλωματικαί αποκαλύψεις» Αθήναι 1921 (σπουδαία πηγή)

Αριστ. Κυριακός «Ιστορία του ελληνοτουρκικού πολέμου» Αθήναι (χωρίς έτος έκδοσης).

Λυγηράκης «Ιστορία του Ελληνοτουρκικού Πολέμου» (χωρίς τόπο και έτος έκδοσης)

Αλεξ. Αινιάν Μαζαράκης «Ιστορική μελέτη 1821-1897 και ο πόλεμος του 1897» Αθήναι 1950.

Θρ. Μάνος «Έκθεσις περί της πολεμικής ενεργείας εν Ηπείρω» (χωρίς τόπο και έτος έκδοσης)

Ηλίας Οικονομόπουλος «Ιστορία του Ελληνοτουρκικού Πολέμου» Αθήναι 1898 (σπουδαία πηγή της δράσης των ατάκτων).

Θ. Πάγκαλος «Τα Απομνημονεύματά μου» Αθήναι 1950.

Αμαλία Παπασταύρου «Η φοβερά νυξ της φυγής της Λαρίσης» Αθήναι 1897.

Α. Ρυκάκης «Η Κρήτη και ο ελληνοτουρκικός πόλεμος» Αθήναι 1898.

Αντ. Σπηλιωτόπουλος «Ιστορία του Ελληνοτουρκικού πολέμου» Αθήναι

Γ. Φιλάρετος «Ξενοκρατία και Βασιλεία εν Ελλάδι» Αθήναι 1897.

Αγγλική

Ashmead-Bartlett Elis. “The Battlefields of Thessaly”, London 1897.

Bingham Clive “With the Turkish Army in Thessaly”, London-New York 1897.

Brailsford H. N. “The Broom of the War God”, London 1898.

Ekinci, Mehmet Uğur. The Unwanted War: The Diplomatic Background of the Ottoman-Greek War of 1897. Saarbrücken: VDM, 2009. ISBN 978-3-639-15456-6.

Gladstone W. E. “The Easter Crisis”, London 1897.

Hoger William “The Great Powers and the Greek Dept. 1893-1898. A Study of the Connection between Diplomacy and International Finance, Columbia 1943.

Nevinson “Scenes in 30 Days War between Greece and Turkey”, London 1897.

Nikolas, Prince of Greece and Danmark “My Fifty Years”, London 1927.

Northop, Henry Davenport “The Turko-Grecian War and the Armenian Massacres”, New York 1897.

Palmer Frederic “Going to War in Greece”, New York 1897.

Papadopoulos G. S. “England and the Near East 1896-1898”, Thesaloniki 1969.

Perris G. H. “The Eastern Crisis of 1897 and the British Policy ne the Near East, London 1897.

Rose W. Kinnaird “With the Greeks in Thessaly”, London 1897.

Stevens G. W. “With the Conquering Turk” Edimburg and London 1897.

Tatsios Theodore George “The «Megali Idea» and the Greek-Turkish War of 1897”, New York 1984.

Γαλλική

Becker “La Guerre Contemporaine dans les Balkans – Dissertations sur la Guerre Turko-grecque” Paris 1897.

Douchy, Capitaine, “La Guerre Gréco-turque”, Paris 1897.

Fuster Louis “Guerre Gréco-turque. Journal d’ un Volontaire, Montpellier 1897.

Richemond Odysée “Le Crime de l’ Europe”, Paris 1897.

Lami M. “La Débandade”, Montpellier 1897.

Tsokopoulos G. “Histoire de la guerre gréco-turque”, New York 1914.

Turot M. Henri “L’ Insurrection cretoise et la guerre greco-turque, Paris 1898.

Γερμανική

Fezer, “Aus dem thessalicchen Feldzug der Turkei” 1898.

Gabrielidi, V. “Der griechisch-turkische Krieg” (Die Zukunt, Berlin, V. Jahrg. no 36, 5 June 1897)

Goltz, Colmar, Freiher von der, Γ-18 “Der Thessalische Krieg und die turkische Armee”, 1898.

Margutti, A. “Der Turkische-Grieschische Conflict 1987” Temesvar 1898.

Prollius, A. von, “Der Tuskische-grieschische Krieg von Jahren 1897”, Leipzig 1897.

Weber, Robert, “Aus dem Feidzug in Thessalien”, Zurich 1898.

Πηγή: el.wikipedia.org

[Διαβάστε το μέρος Α’ πατώντας εδώ]