Ελένη Βολάνη
Καταγόταν από τα Σκουλούφια του Μυλοποτάμου. Κατά την επανάσταση του 1821 ο Μουσταφά Ναϊκή Πασάς άρπαξε με τη βία την Ελένη, «περιάκουστον περί κάλλει», όπως την χαρακτήριζαν. Ήταν ευνοούμενη στο χαρέμι του κι έγινε τελικά γυναίκα του. Στο Ηράκλειο μάλιστα ακουγόταν ως «Μουσταφά Πασάδαινα».
Όταν ο Μουσταφά Πασάς έγινε μέγας Βεζίρης και εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ανήγειρε μεγαλοπρεπές μέγαρο. Στο μέγαρο αυτό κτίστηκε και χριστιανική εκκλησία, στην οποία τελούσε τη θεία λειτουργία ορθόδοξος ιερέας τον οποίο μισθοδοτούσε ο ίδιος. Όταν μάλιστα η Ελένη πέθανε, κηδεύτηκε ως Χριστιανή.
Ο Μουσταφά Πασάς για τη μακρόχρονη παραμονή του στην Κρήτη, πήρε την επωνυμία Γκιριτλή, δηλαδή Κρητικός. Για πολλούς παραμένει απορίας άξιο πως συνδυάζεται η γνωστή σκληρότητά του, η απληστία του και η αγριότητά του με την ευγένεια και την ανωτερότητα που επιδείκνυε στη γυναίκα του. Ο Μουσταφά απέκτησε μαζί της τρεις γιούς. Τον Βελιουνδίν Ριφάτ Πασά (Βελή Πασά), τον Χασάν Πασά και τον Μεχμέτ Βέη
Υπάρχει βέβαια και μια άλλη κατηγορία γυναικών, καθόλου μάλιστα ευκαταφρόνητη, που έγινε αντικείμενο αγοραπωλησίας για διάφορους λόγους και κάτω από τις πιο απάνθρωπες συνθήκες δουλεμπορίου. Από το τουρκικό αρχείο Ηρακλείου δανειζόμαστε την περίπτωση δούλης που πουλήθηκε, γιατί αρνήθηκε να εξισλαμιστεί, όπως προκύπτει από το με αριθμό 573/16 Μαΐου 1672 μεταφρασμένο έγγραφο, που λέει:
«Ο Σινάν Μπεσέ… κατέθεσεν… τα ακόλουθα: Επειδή η με κεχωρισμένους οφρύς, γαλανούς οφθαλμούς και μεσαίου αναστήματος ιδιόκτητος δούλη μου Αννίκα, χριστιανή την εθνότητα, ηρνήθη να ασπασθή τον ισλαμισνόν, την επώλησα αντί 56 ασλανίων γροσίων και την παρέδωσα εις τον Μεναχίμ, παρά του οποίου, μετά την αποχοχήν της αγοράς και την παραλαβήν της πωληθείσης, έλαβον ανελλιπώς το ποσόν των 56 ασλανίων γροσίων. Από τούδε και εις το εξής η δούλη αυτή είναι ιδιοκτησία εξ αγοράς του ρηθένος Μεναχίμ, ουδέν δε δικαίωμα σχέσεως και μετοχή κέκτημαι εγώ επ’ αυτής». Οι μάρτυρες.
Εκτός όμως από τις μεμονωμένες περιπτώσεις έχουμε και ομαδικές αγοραπωλησίες γυναικών με την τιμή πώλησης της καθεμιάς. Αυτό συνέβη με την κατάληψη του φρουρίου της Σπιναλόγκας, όταν με αυτοκρατορική διαταγή πωλήθηκαν 243 γυναίκες στο σκλαβοπάζαρο του Ηρακλείου, απέναντι από το κτίριο της σημερινής Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης. Από την απάνθρωπη αυτή πράξη, που φέρνει τον τίτλο «ονομαστικός κατάλογος των πωληθέντων της Σπιναλόγκας» με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου 1717 και αριθμό μετάφρασης του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου 1891, σημειώνουμε ενδεικτικά μικρό αριθμό γυναικών: α) Εργίνα εχθρά, ετών 50, η κόρη της Τζουβάνα ετών 7, η κόρη της Ελενιά ετών 6, ο υιός της Νικολός ετών 5. Άτομα 4. Αξία: γρόσια 270 β) Σοφία, εχθρά, ετών 90. Αξία: γρόσια 26,5 γ) Εργίνα, εχθρά ετών 20,. Εν άτομον. Αξία: γρόσια 199 δ) Μαρίτα, εχθρά, ετών 40 Εν άτομον. Ο υιός της Μανώλης ετών 6 Ατομα 2 Αξία: γρόσια 171 ε) Η κόρη της Σοφούλα, ετών 20 Εν άτομον Αξία: γρόσια 381 στ) Αυγουστίνα, παρθένος, ετών 25 εν άτομον Αξία: γρόσια 180 ζ) Παπαδιά εχθρά, ετών 70 Εν άτομον. Αξία: γρόσια 130 η) Ελιά, γυναίκα 40 ετών, εν άτομον. Αξία: γρόσια 130 θ) Ελιά, παρθένος, 16 ετών Εν άτομον. Αξία: γρόσια 177,5 ι) Σοφούλα, εχθρά, 50 ετών Εν άτομον Αξία: γρόσια 62,5.
Πέρα από την πλειοδοσία αυτή εισπράχθηκε ειδικό κονδύλι από την πώληση και των αποσκευών τους ακόμα. Η ανθρώπινη συνείδηση εξεγείρεται και η Κρητική ψυχή βουρκώνει όταν αναλογίζεται που θα βρεθούν οι άνθρωποι αυτοί. Σε ποια παζάρια της Ανατολής θα ξαναπουληθούν σαν ζώα και τι θα βιώσουν.
Γι’ αυτά και όλα τα άλλα που βίωνε ο λαός από τον κατακτητή Τούρκο η συμμετοχή της Κρητικιάς στους απελευθερωτικούς αγώνες ήταν πολύ μεγάλη. Η ιστορία της Κρήτης δεν έχει καταγράψει όπως έπρεπε στις σελίδες της την γυναικεία προσφορά. Η υποτυπώδης αυτή σκιαγραφία αποτελεί τιμή σε όλες τις γυναίκες της Κρήτης που είχαν υποστεί τα δεινά του κατακτητή
Ευλαβικά τους αφιερώνομε την Ημέρα της Γυναίκας στην μνήμη τους. Η θυσία τους μας δείχνει ολοκάθαρα τον δρόμο της αντίστασης προς κάθε κατακτητή. Με όποιο προσωπείο και αν φοράει!
Από το βιβλίο του Γεώργιου Ι. Παναγιωτάκη «Η γυναίκα της Κρήτης στο χθες και το σήμερα»
Επιμέλεια αφιερώματος στα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 και στην Γυναίκα της Κρήτης
στην εποχή της Τουρκοκρατίας:
Άννα Κωνσταντουδάκη – Αγγελάκη
Υστερόγραφο: Αρκετές παρεμβάσεις δικές μας που δεν αλλάζουν όμως τα στοιχεία και τα ιστορικά γεγονότα που αναγράφονται στο βιβλίο