Το τέλος του Α’ Παγκοσμίου πολέμου βρήκε την υφήλιο με δύο νέες στρατιωτικές και οικονομικές υπερδυνάμεις: Τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ιαπωνία. Η αυτοκρατορία του Χιροχίτο είχε εκμεταλλευτεί την αδυναμία των Γερμανών να υποστηρίξουν τα συμφέροντά τους στην Άπω Ανατολή και τους είχε διώξει από την κινεζική αγορά, ενώ είχε μεταβληθεί στον κύριο προμηθευτή πολεμικού υλικού της Ρωσίας. Την ίδια ώρα κατόρθωσε ν’ αυξήσει τον εμπορικό της στόλο και να τον καταστήσει τρίτο στον κόσμο. Η αλματώδης ανάπτυξη της ιαπωνικής βιομηχανίας, παρά την έλλειψη ντόπιων πρώτων υλών, δημιούργησε συσσώρευση πλούτου που επενδύθηκε σε δάνεια στους πρώην εμπολέμους. Στην Ασία και τον Ειρηνικό, μόνος σοβαρός αντίπαλός της ήταν οι ΗΠΑ.
Καθώς τα πεδία των μαχών και οι ζημιές ήταν μακριά τους, ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος δεν είχε ενοχλήσει ιδιαίτερα τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ενώ οι ευρωπαϊκές βιομηχανίες καταστρέφονταν, η αμερικανική αναπτυσσόταν. Κέρδιζε από τον πόλεμο. Με τη μέθοδο των επιδοτήσεων και της προστασίας, τα αμερικανικά προϊόντα ρίχνονταν στις τρίτες χώρες και εκτόπιζαν τα ευρωπαϊκά.
Στην πραγματικότητα, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν κηρύξει έναν ανελέητο παγκόσμιο οικονομικό πόλεμο, με σκοπό την κυριαρχία τους πάνω στη γη. Οι μόνοι Ευρωπαίοι, που πουλούσαν, ήταν αυτοί που διέθεταν πρώτες ύλες για την παραγωγή τελικών προϊόντων. Αυτοί κέρδιζαν πολλά.
Για να πετύχει η αμερικανική επιθετική πολιτική πωλήσεων, χρειαζόταν αυτοματισμός στη βιομηχανία και υπερπαραγωγή. Με ευαγγέλιο την τυποποίηση των προϊόντων, που είχε βρει θερμό υποστηρικτή στο πρόσωπο ενός μεταλλειολόγου και μεγαλέμπορου: Του Ερβέρτου Κλαρκ Χούβερ, μεγαλοπαράγοντα των ρεμπουπλικάνων. Το 1921, ήταν υπουργός Εμπορίου. Το 1928, εκλέχτηκε πρόεδρος των ΗΠΑ.
Τυποποίηση και υπερπαραγωγή πραγματοποιήθηκαν χάρη σε μια ασυλλόγιστη κρατική πολιτική δανειοδοτήσεων. Όμως, η υπερπαραγωγή απαιτούσε τεράστιες ποσότητες πρώτων υλών. Η υπερβολική ζήτηση έκανε τις τιμές τους να παίρνουν την ανηφόρα, σε εξωπραγματικά επίπεδα, πολύ πιο πάνω από τα φυσιολογικά. Και, κάποια στιγμή, η υπερπαραγωγή έφτασε στο σημείο να ξεπεράσει τα όρια της ζήτησης. Βιομηχανίες και αγρότες δυσκολεύονταν να προωθήσουν τα προϊόντα τους στην αγορά. Ιδιαίτερα, ο αγροτικός πληθυσμός βρέθηκε σε δύσκολη θέση, καθώς το ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου μείωνε την κατανάλωση δημητριακών. Η αγορά έφτασε στα όρια του κορεσμού.
Ο τρελός ρυθμός της ανάπτυξης και της υπερπαραγωγής μεταδόθηκε και στο χρηματιστήριο. Καθώς οι τιμές των πρώτων υλών και των τελικών προϊόντων ανέβαιναν, ανηφόριζαν και οι τιμές των μετοχών. Η πλαστή τους υπεραξία ήταν τρομερά δυσανάλογη προς την πραγματική. Μέσα στους πρώτους εννιά μήνες του 1929, οι τιμές των μετοχών πήραν πάνω τους 83%. Μια μετοχή ονομαστικής αξίας 20 και 30 δολαρίων, έφτασε την πρωτοχρονιά του 1929 να πουλιέται 100 δολ. και την 1η Οκτωβρίου, 183 δολ.
Όμως, πολλές επιχειρήσεις δεν ήξεραν, τι να κάνουν τα αποθηκευμένα τους προϊόντα και πού να βρουν ρευστό χρήμα για ν’ ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Οι τράπεζες και οι δανειστές πίεζαν για τις δόσεις των δανείων και τους τόκους. Η κυβέρνηση του προέδρου Ερβέρτου Χούβερ δεν πήρε έγκαιρα είδηση, τι συνέβαινε. Αντιμετώπισε τα πρώτα συμπτώματα της κρίσης με την εκφώνηση λόγων γεμάτων αισιοδοξία. Όμως, με την αισιοδοξία μονάχα, λεφτά δεν βρίσκονταν. Μοναδική διέξοδος για όλους, όσοι χρωστούσαν, ήταν να πουλήσουν μετοχές.
Στα τέλη Σεπτέμβρη του 1929 το κλίμα ευφορίας στην αμερικανική κοινωνία ήταν έκδηλο. Και γιατί όχι; Το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης από το 1921 μέχρι και τις τελευταίες ημέρες του Σεπτέμβρη είχε προσφέρει συνολική απόδοση κάτι λιγότερο από 400%! Εκατομμύρια Αμερικανοί απολάμβαναν τον πλούτο που νόμιζαν ότι είχαν.
Στις αρχές Οκτώβρη, ωστόσο, ένας πολύ μεγάλος αριθμός επενδυτών χωρίς κάποιο ιδιαίτερο λόγο κατέληξε στην απόφαση ότι ήρθε η ώρα να πουλήσει. Διάσημοι οικονομολόγοι της εποχής τροφοδοτούσαν τις θετικές προσδοκίες επενδυτών και κερδοσκόπων με αισιόδοξες εκτιμήσεις.
Το Σάββατο 19 Οκτώβρη του 1929 το Χρηματιστήριο έκανε βουτιά. Μέχρι το μεσημέρι περίπου 3,5 εκατομμύρια μετοχές είχαν αλλάξει χέρια. Ο αμερικανικός Τύπος ήταν γεμάτος από διαβεβαιώσεις ότι η πτώση ήταν κάτι παροδικό και πως η αγορά θα ανέκαμπτε πολύ σύντομα. Την Τετάρτη 23 Οκτωβρίου, στο τέλος της συνεδρίασης εκδηλώθηκε νέο μαζικό κύμα πωλήσεων.
Την επόμενη ημέρα, την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου σχεδόν κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να αγοράσει. Τις πρώτες ώρες της συνεδρίασης υπήρχε σημαντικό κύμα πωλήσεων. Εξελίχθηκε όμως σε έναν ανεξέλεγκτο πανικό. Περίπου 13 εκατομμύρια μετοχές άλλαξαν χέρια και κάποιες μετοχές δεν ήταν δυνατόν να πουληθούν σε οποιαδήποτε τιμή. Η κορδέλα των συναλλαγών παρουσίασε πάλι μεγάλη καθυστέρηση, με αποτέλεσμα να βρουν πρόσφορο έδαφος οι καταστροφολογικές φήμες. Ενα πλήθος επενδυτών συγκεντρώθηκε έξω από το κτίριο του Χρηματιστηρίου στη Γουόλ Στριτ της Νέας Υόρκης πεπεισμένο ότι κάτι τρομερό συνέβαινε στην αίθουσα συναλλαγών. Η αστυνομία αναγκάστηκε να επέμβει, για να διατηρηθεί η τάξη. Μέχρι το μεσημέρι έντεκα πολύ γνωστοί κερδοσκόποι είχαν αυτοκτονήσει… Οι Αμερικανοί δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι ακριβώς τους είχε συμβεί. Τα πρόσωπά τους δεν έδειχναν λύπη ή απογοήτευση. Εδειχναν τρόμο και απόγνωση.
Στις 24 Οκτωβρίου του 1929, στη Γουόλ Στριτ, όπου βρίσκεται η έδρα του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, έγινε αναγκαστική εκποίηση 19.000.000 μετοχών. Αποτέλεσμα ο πανικός. Μέσα σε λίγες ώρες, οι τιμές κατρακύλησαν κάτω και από την πραγματική τους αξία και χάθηκε επενδυμένη υπεραξία 23 δισεκατομμυρίων δολαρίων (όσο περίπου ο μισός προϋπολογισμός του ελληνικού κράτους).
Μέσα στην ίδια μέρα, καταστράφηκαν 50.000 μικρές επιχειρήσεις. Ήταν το περίφημο «κραχ της Νέας Υόρκης», που επέφερε αλυσιδωτές καταστροφές.
Το Σαββατοκύριακο που μεσολάβησε η κατάσταση δραματοποιήθηκε ακόμη περισσότερο από τον Τύπο. Τη Δευτέρα 28 Οκτωβρίου οι τιμές συνέχισαν την κατηφορική τους πορεία, με τους επενδυτές να ξεφορτώνονται τα «χαρτιά» τους, με σκοπό να αναζητήσουν πιο πρόσφορες επενδυτικές ευκαιρίες. Ο δείκτης χάνει 12% της αξίας του και 16,4 εκατομμύρια μετοχές αλλάζουν χέρια.
Την επόμενη μέρα, η Γουόλ Στριτ καταρρέει (Μαύρη Τρίτη). Πολλές τράπεζες που είχαν τοποθετήσει τα χρήματα των πελατών τους σε μετοχές για να αποκομίσουν μεγαλύτερα κέρδη, αντιμετωπίζουν δυσεπίλυτα προβλήματα και τις επόμενες μέρες κηρύσσουν πτώχευση.
Το χρηματιστηριακό κραχ χειροτέρευσε την ήδη εύθραυστη κατάσταση της αμερικανικής οικονομίας και συνέβαλε στη Μεγάλη Οικονομική Ύφεση της δεκαετίας του ’30, που έπληξε Ευρώπη και Αμερική, με πτωχεύσεις εταιρειών, μαζική ανεργία και μεγάλη κεφαλαιοκρατική συγκέντρωση.
Η Γουόλ Στριτ ανέκαμψε προσωρινά στις αρχές του 1930, για να κατρακυλήσει ξανά το επόμενο διάστημα και ο δείκτης Ντόου Τζόουνς να φθάσει στις 41.22 μονάδες στις 8 Ιουλίου 1932, στο χαμηλότερο σημείο όλων των εποχών. Το 1931 το Κογκρέσο συγκρότησε την Επιτροπή Πεκόρα για να μελετήσει τις αιτίες της χρηματιστηριακής κρίσης και βάσει των πορισμάτων της ψήφισε το νόμο Γκλας – Σίγκαλ του 1933, με τον οποίον διαχωρίστηκαν οι τράπεζες σε εμπορικές και επενδυτικές.
Από τον Οκτώβρη του 1929 μέχρι και τον Ιούλη του 1932 ο βιομηχανικός δείκτης Ντάου Τζόουνς έχασε το 89% της αξίας του. Χρειάστηκαν 25 χρόνια 1954 – για να ξαναπιάσει τα προ του «κραχ» επίπεδα.
Τα επόμενα χρόνια, με βάση την εμπειρία της Γουόλ Στριτ, τα χρηματιστήρια όλου του κόσμου πήραν μέτρα για να αποτρέψουν ένα νέο κραχ. Το κυριότερο ήταν η διακοπή των συνεδριάσεων σε περιόδους ραγδαίων μεταβολών της χρηματιστηριακής αγοράς.
Οι επιπτώσεις του Κραχ στις ΗΠΑ σε αριθμούς:
- 12.000.000 έμειναν άνεργοι.
- 12.000 έχαναν τη δουλειά τους κάθε μέρα.
- 20.000 επιχειρήσεις κήρυξαν πτώχευση.
- 1.616 τράπεζες πτώχευσαν.
- 1 στους 20 γεωργούς ξεσπιτώθηκαν.
- 23.000 αυτοκτονίες σημειώθηκαν σ’ ένα χρόνο, αριθμός ρεκόρ.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το κραχ οδήγησε σε χιλιάδες αυτοκτονίες. Όπως κάθε συνεπής αποτυχημένος ηγέτης, ο Χούβερ διέγνωσε ότι δεν έφταιγε ο ίδιος για την απόγνωση στην οποία είχε οδηγήσει τον αμερικανικό λαό αλλά το οινόπνευμα, που αναγορεύτηκε στην πρώτη και σχεδόν μόνη αιτία των αυτοκτονιών και κάθε άλλης κοινωνικής νόσου. Ήδη, η ποτοαπαγόρευση ίσχυε από το 1920 επιτείνοντας την κυριαρχία του γκανγκστερισμού. Όταν η ποτοαπαγόρευση καταργήθηκε, το συνδικάτο του εγκλήματος στράφηκε στη διακίνηση ναρκωτικών, που άνοιξε και νέες αγορές, έξω από τις ΗΠΑ. Όπως και με τα ποτά, η εξουσία περιορίστηκε στη συνειδητή ή και επιφανειακή καταστολή κι όχι στην προσπάθεια για εξάλειψη των κοινωνικών αιτιών, που τα συντηρούσαν.
Στην Ευρώπη, η κρίση που ξεκίνησε με το κραχ της Νέας Υόρκης, οδήγησε στην άνοδο του ναζισμού. Στην ίδια τη Γερμανία, οι άνεργοι το 1929 έφταναν τους 2.962.000. Το 1930 ανέβηκαν στα 3.683.000 για να φτάσουν τα 6.013.000 στα τέλη Ιανουαρίου του 1933, προσφέροντας στον Χίτλερ το πιο ακαταμάχητο προεκλογικό όπλο.
Στην Ασία, η κρίση έπληξε θανάσιμα την Ιαπωνία, καθώς μεγάλα κεφάλαια είχαν επενδυθεί στην αμερικανική βιομηχανία και το εμπόριο, που αδυνατούσε πια να αγοράζει. Η ιαπωνική βιομηχανική παραγωγή έπεσε κατακόρυφα, ενώ οι άνεργοι πολλαπλασιάζονταν χρόνο με τον χρόνο. Τη λύση ανέλαβε να δώσει ο στρατός με εισβολή στη Μαντζουρία (οι νεκροί μείωσαν τους δείκτες ανεργίας) και ανάληψη μεγάλων δημόσιων έργων.
Στα 1932, μπορεί στη Γερμανία να άνοιγε ο δρόμος για τους ναζί του Χίτλερ, αλλά ο κόσμος είχε στραμμένη την προσοχή του στους στρατοκράτες του Τόκιο, απ’ όπου όλοι φοβούνταν ότι θα προέλθουν τα επόμενα δεινά της ανθρωπότητας. Όταν ωρίμασε ο χρόνος, Χίτλερ και Χιροχίτο μεταβλήθηκαν σε θανατερό σιδερένιο δίδυμο με τον Μουσολίνι απαραίτητη καρικατούρα του άξονα.