Η Δημοτική Αγορά Χανίων -παρ’ ότι δεν βρίσκεται στις δόξες που γνώρισε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα- παραμένει ένα από τα εμβληματικά κτίρια της πόλης, καθώς αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό στολίδι για τα Χανιά και είναι μία από τις εντυπωσιακότερες στο βαλκανικό χώρο.
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, το σημείο όπου βρίσκεται τώρα η αγορά, εδώ ήταν η άκρη της πόλης. Σε αυτό το χώρο βρίσκονταν πρόχειρα εγκατεστημένα υπαίθρια κρεοπωλεία, ιχθυοπωλεία, καταστήματα λαχανικών, χάνια κλπ.
Η εικόνα που παρουσίαζαν ήταν άσχημη, γι’ αυτό ο Δήμος Χανίων αποφάσισε το 1908 να καλλωπίσει το μέρος χτίζοντας μία δημοτική αγορά. Σε σχέδιο του ντόπιου μηχανικού Δρανδάκη, ακολουθώντας το πρότυπο της σκεπαστής αγοράς της Μασσαλίας, ξεκίνησε το χτίσιμο το 1911.
Για να συμβεί αυτό προηγήθηκε η κατεδάφιση μεγάλου μέρους των ενετικών τειχών, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της ανάπτυξης και της ενοποίησης της παλιάς με την νέα πόλη -τα μέτρα για την προστασία των βυζαντινών και βενετικών οχυρώσεων θεσπίστηκαν πολύ αργότερα, τη δεκαετία του 1960.
Τον Αύγουστο του 1908 τα αρχιτεκτονικά σχέδια της αγοράς ήταν έτοιμα : Το κτίριο έχει πάρει το τελικό σχήμα. Θα λειτουργούσαν 78 ανεξάρτητα καταστήματα , έξω από υπόστεγα , το Τείχος θα κατεδαφιζόταν και η τάφρος θα επιχωμανώταν . Το εκτιμώμενο κόστος ανήλθε στο ποσό των περίπου 320.000 δραχμές .
Τον Φεβρουάριο του 1909 ο μηχανικός, Κωνσταντίνος Δρανδάκης , συμπληρώνει τα σχέδια της Αγοράς και ολόκληρώνει το αρχείο που ένας άλλος μηχανικός , Μιχάλης Σαββάκης , είχε αρχίσει να προετοιμάζει. Στις 7 Δεκεμβρίου, 1910 η Τράπεζα της Κρήτης έδωσε τη συγκατάθεσή της για ένα δάνειο 300.000 δρχ. υπέρ του Δήμου , την αποδοχή ως υποθήκη το ίδιο το οικοδόμημα της Αγοράς και τα ενοίκια των καταστημάτων .
Στις 23 του Δεκέμβρη, 1910 , δικαστική απόφαση στον μειοδότη έλαβε χώρα και ο κατασκευαστής Αντώνης Μαθιουδάκης διορίστηκε για να χτίσει την αγορά στην τιμή των 290.000 δραχμών .
Ο Εμμανουήλ Μουντάκης , εξελέγη δήμαρχος Χανίων το 1911 και λίγους μήνες αργότερα, 14 Αυγούστου, έβαλε το θεμέλιο λίθο ανέγερσης της αγοράς. Το έργο ξεκίνησε . Αρκετές περιοχές – και όχι μόνον τα τμήματα του Τείχους – κατεδαφίστικαν , καθώς και τα κοντινά κτίρια , η τάφρος προσχώθηκε και ο Δήμος επιβάλει στους ιδιοκτήτες την καταστροφή των κήπους στην τάφρο .
Μια μηχανή τοποθετήθηκε για την άντληση του νερού από το πηγάδι του Δημοτικού Κήπου και το νερό μεταφέρθηκε μέσω αγωγών στον χώρο των κατασκευών .
Υπήρξαν κάποια προβλήματα σχετικά με την κατασκευή πολλών τμημάτων της αγοράς : δηλαδή υπήρξε μια διαφωνία σχετικά με το αν το πάτωμα της αγοράς επρόκειτο να καλυφθεί με άσφαλτο , τσιμέντο , μάρμαρο κλπ. Υπήρχε επίσης ένα πρόβλημα με την οροφή που τελικά ήταν 37 τόνοι βαρύτερο και κοστολογούνταν 17.390 δραχμές περισσότερο από προεκτιμώμενη καθώς και τη στίρηξη όλου αυτού του βάρους .
Συμπληρωματικά έργα έπρεπε να γίνουν στην αγορά και ο Δήμος ζήτησε από την Τράπεζα της Κρήτης ένα επιπλέον δάνειο 200.000 . Η Τράπεζα ενέκρινε το ποσό των 85.000 δραχμών .
Ήταν κατά τη διάρκεια του δεύτερου εξαμήνου του 1913 , όταν η αγορά ήταν σχεδόν έτοιμο . Οκτώ λαμπτήρες LUX τοποθετήθηκαν ( 4 εντός και 4 εκτός ) , το κτίριο ήταν ζωγραφισμένο και μια πλάκα τοποθετείται πάνω από την κύρια είσοδο με το όνομα του Δημάρχου και το έτος κατασκευής .
Η Νέα Αγορά- όπως τότε ονομαζόταν – ανεπίσημα άνοιξε την 1η Νοεμβρίου 1913. Υπήρξαν δημοπρασίες ενοικίασης – το χαμηλότερο ενοίκιο για ένα κρεοπωλείο ήταν 450 , για ένα πράσινο παντοπωλείο 550 , και για το εστιατόριο 1.000 δραχμές . Τα ενοίκια καταβάλλονταν απευθείας στην Τράπεζα , προκειμένου να εξοφληθούν τα δάνεια .
Σύμφωνα με τη ρύθμιση της αγοράς , θα είναι ανοιχτή από την ανατολή μέχρι δέκα το βράδυ. Τα παντοπωλεία και μανάβικα θα πρέπει να βρίσκονται στο κέντρο , ενώ τα κρεοπωλεία θα πρέπει να βρίσκονται κατά μήκος του σταυρού . Χοιρινό κρέας πωλήθηκε μόνο σε ορισμένα από αυτά , δεδομένου ότι υπήρχαν ακόμη οι μουσουλμάνοι κάτοικοι στα Χανιά .
Το πρώτο κατάστημα ήταν η Αστυνομία , αλλά υπήρχαν επίσης στην αγορά – επιθεωρητές που διορίζονται από το Δημοτικό Συμβούλιο . Ο πρώτος επιθεωρητής της αγοράς ήταν Στάθης Παπαδάκης με μισθό 120 δραχμές.
Στο κέντρο της Αγοράς υπήρχε μια δημοτική ισορροπία , τα ζώα ή τα απαγορεύονταν μέσα στην αγορά και όλα τα αγαθά έφθασαν τα καταστήματα μέσω της πίσω πλευράς.
Μία από τις λαμπερές εκδηλώσεις έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του εορτασμού για την Ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα το Δεκέμβριο του 1913. τα εγκαίνια της Δημοτικής Αγοράς από τον Έλληνα Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο , ο οποίος νωρίτερα είχε εκφράσει την επιθυμία να το κάνει . Η κύρια τελετή της Ένωσης πραγματοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου στο Φρούριο Φιρκά. Τρεις ημέρες αργότερα για την 4 του Δεκέμβρη 1913 , ο Βενιζέλος εγκαινίασε την αγορά με την παρουσία του Δημάρχου , Εμμανουήλ Μουντάκη , το Γενικός Διοικητή , Λ Ρούφο , το Νομάρχη Χανίων, Δημοτικών Συμβούλων και πολλών άλλων υπαλλήλων .
Οι ένοικοι της Αγοράς συστάσαν σύλλογο , με την επωνυμία ” Νέα Αγορά” , τον Ιανουάριο του 1914. Ο κύριος σκοπός του Συλλόγου είναι η ηθική και οικονομική υποστήριξη, καθώς και την προστασία και την πρόοδο των μελών της . Μηνιαία συνδρομή των μελών ήταν μία δραχμή , ενώ η Ένωση θα έπρεπε να καταβάλλει κάθε μήνα σε ένα άρρωστο μέλος 50 δραχμές για μια περίοδο ενός έτους , στην οικογένεια ενός μέλους που υπηρετεί ως στρατιώτης το μηνιαίο ποσό των 30 δραχμών για την ίδια περίοδο και σε περίπτωση θανάτου μέχρι ενός μέλους τις 40 δρχ. για τα έξοδα κηδείας . Η Ένωση είχε ένα συμβούλιο για περίοδο δύο ετών που αποτελούνταν από εννέα μέλη ( Πρόεδρος , 2 Αντιπροέδρους , Γενικό Γραμματέα , Ταμία και 4 μέλη ) . Η 21η Μάη ήταν αργία για τον σύλλογο , του οποίου η σφραγίδα είχε μια άγκυρα στη μέση .
Η αγορά δεν ονομάζεται πλέον ” Νέα Αγορά” . Αλλά παρ ‘όλα αυτά ήταν ανέκαθεν το σταυροδρόμι της ζωής της πόλης . Το κεντρικό κτίριο παρέμεινε φυσικά στην αρχική του μορφή , αλλά πολλές αλλαγές έχουν συμβεί λόγω επισκευών , διακοσμητικές παρεμβάσεις και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου στην ευρύτερη περιοχή της αγοράς . Η πλατεία μπροστά από την κύρια είσοδο ήταν μεταξύ άλλων – ο πρώτος σταθμός ταξί των Χανίων . Μικρότερα καταστήματα είχαν χτιστεί γύρω από την αγορά , και υπήρχαν επίσης σταθμοί λεωφορείων και μεταφορών κλπ.
Με πληροφορίες από agora.scanmy.net