Δομήνικος Θεοτοκόπουλος αποτελεί τον 13ο απόστολο του Λόγου. Η αόρατη, αρχέγονη, αταλάντευτη διαδρομή του πνεύματος βρήκε στο πρόσωπο, και κυρίως στην τέχνη του, την παρθένα γη που πάντα αναζητά. Αυτός ο ιδιαίτερος διάκονος είδε τα πράγματα όπως μόνο οι αληθινοί καλλιτέχνες τα βλέπουν: Μόνα τους. Τίποτα άλλο δίπλα τους. Είτε ήταν σε καταγάλανο, καθαρό ουρανό, είτε στο απόλυτο έρεβος, αυτός έβλεπε τη λάμψη και το περίγραμμα της ύπαρξης τους. Αυτός, μοναχικός απόστολος, εστίασε περισσότερο στους ανθρώπους και ειδικότερα στους “υπερανθρώπους”, τους “ισχυρούς”, του “πεφωτισμένους”. Του απογύμνωσε, τους αποκαθήλωσε και στο τέλος τους Ενανθρώπησε. Ο “El Greco” κοίταξε την Αποκάλυψη της ζωής και είδε τη αρχή της δημιουργίας. Το μυστικό μονοπάτι αυτής που οδηγεί στο ανυπόταχτο πνεύμα και στο πάντρεμα παραδείσου-κόλασης. Ο Ελληνας που ζωγράφισε τη σκληρή αλήθεια της ζωής χωρίς φόβο και πάθος. Όπως τη δέχτηκε. Χωρίς συμβιβασμούς, ωραιοποιήσεις και ψέματα. Η μεγαλοπρέπεια της ταπεινότητας απέναντι στην αλαζονεία και την έπαρση του μεγαλείου.
Η Κρήτη γενέθλιος τόπος, 1541, στον Χάνδακα, και το πορτρέτο ο τομέας εκπαίδευσης ως ζωγράφος. Τα πρώτα δείγματα αποκαλύπτουν τη νεοπλατωνική και μη νατουραλιστική βάση της τέχνης του. Φυσικά θα προχωρούσε καλλιτεχνικά αλλά μόνο μέσα από τη διαδικασία της μάθησης. Μαθήτευσε δίπλα στον Tiziano Vecellio, εκ των κορυφαίων ζωγράφων της ιταλικής Αναγέννησης, αλλά και στους Tintoretto, Veronese, Jacopo Bassano. Μετακόμισε στη Βενετία το 1567 (η Κρήτη ήταν ενετικό έδαφος). Εκεί εντρύφησε στη ζωγραφική της Αναγέννησης συμπεριλαμβανομένου της προοπτικής, των σχηματικών κατασκευών και της ικανότητας να στήνει περίτεχνες αφηγήσεις. Από τα καλύτερα έργα του εκείνης της περιόδου είναι το The Miracle of Christ Healing the Blind. Αργότερα, στην Ισπανία, έγραψε διατριβές για τη ζωγραφική. Αν και έχουν χαθεί, το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης διαθέτει τα αντίγραφα που είχε στην κατοχή του ο El Greco και αφορούν αρχιτεκτονικές διατριβές από τον αρχαίο συγγραφέα Βιτρούβιο και τις “Ζωές του Βάσαρι”. Αμφότερα έχουν τον σχολιασμό του ζωγράφου .
Η Ρώμη ήταν ο επόμενος σταθμός του. Στην “Αιώνια Πόλη” δούλεψε το διάστημα 1570-1576. Μαζί του έφερε και συστατική επιστολή από τον Κροάτη μικρογράφοGiulio Clovio. Με αυτήν εξασφάλισε κατάλυμα στο παλάτι του Καρδινάλιου Alessandro Farnese. Ένας από τους πιο πλούσιους και με μεγάλη επιρροή πατρόνες στη Ρώμη. Το 1572 έγινε μέλος της Ακαδημίας Ζωγράφων και έστησε το δικό του εργαστήρι. Μαζί του είχε σίγουρα ένα βοηθό. Μπορεί και δύο. Επιδίωξη του να κάνει καριέρα στη Ρώμη, όμως μετά από έξι χρόνια δεν είχε λάβει ούτε μία προμήθεια για ένα αριστούργημα. Τότε, ως τέτοιο λογίζονταν το έργο που τοποθετείται πάνω ή δίπλα σε βωμό, στην Αγία Τράπεζα. Η φήμη του βασιζόταν στα πορτρέτα και στα μικρής κλίμακας έργα. Το “λάθος” του ήταν ότι έκρινε, δίχως να έχει πρόθεση πάντως, τις ικανότητες του Μικελάντζελο. Η γνώμη του προξένησε καχυποψία στις ικανότητες του και η εμπιστοσύνη που έδειχναν οι άλλοι σε αυτές ελάχιστη. Παράλληλα, ίσως ήταν ο λόγος που οδήγησε στον εξοστρακισμό του από τη ρωμαϊκή τέχνη. Ο Μικελάντζελο μπορεί να είχε πεθάνει το 1564, ωστόσο η επιρροή και το κύρος του παρέμεναν ισχυρά.
Το 1576 μετακομίζει στην Ισπανία, όμως το ξεκίνημα εκεί δεν είναι ευοίωνο. Στη Μαδρίτη προσπάθησε να τεθεί υπό την πατρωνία του Φίλιππου Β’ ΄δίχως να το καταφέρει. Μόνο όταν εγκαταστάθηκε στο Τολέδο συνάντησε την επιτυχία που αναλογούσε σε καλλιτέχνη του δικού του διαμετρήματος. Σε αυτή την αρχαία πόλη, την οποία απαθανάτισε σε ένα από τους πιο γνωστούς του πίνακες, View of Toledo, βρήκε θέση σε κύκλο διανοουμένων και πατρώνων φτιάχνοντας προσοδοφόρα καριέρα. Ο Diego de Castilla, αρχιμανδρίτης του Καθεδρικού ναού, ανέθεσε στον Εl Greco να ζωγραφίσει τρία έργα για την εκκλησία του Santo Domingo el Antiguoκαι συνέργησε στο να αναλάβει τη σύνθεση ενός ακόμη στο βεστιάριο του ναού. Ένα από τα πιο γνωστά έργα, το The Distorbing of Christ.
Τα προαναφερθέντα έργα ανήκουν στα καλύτερα του Greco. Σε αυτά αποκαλύπτονται τα διάφορα στυλ με τα οποία πειραματίστηκε στην Ιταλία: Ο νατουραλισμός που χαρακτηρίζει τα πορτρέτα του, η ζωγραφική τεχνική που είχε μάθει στη Βενετία, η τολμηρή σύνθεση της ύστερης περιόδου του Μικελάντζελο και η μανιεριστή έμφαση στην υπερκομψότητα και το ραφινάρισμα. Η εν λόγω περίοδος δεν ήταν και τόσο ανέφελη πάντως. Υπήρξε διαφωνία στην τιμή που ζήτησε για το έργο στο βεστιάριο και η οποία οδήγησε σε δικαστικό αγώνα κηλιδώνοντας την μετέπειτα καριέρα του. Έκτοτε, δεν ανέλαβε αντίστοιχου μεγέθους παραγγελία από τις αρχές του καθεδρικού ναού. Στο μέλλον, οι αξιώσεις προέρχονταν από ιδιώτες και γυναικεία μοναστήρια στην πόλη.
Ο πιο γνωστός πίνακας, το The Burial of Count Orgaz, του Greco δημιουργήθηκε για να εορταστεί αποζημίωση στην εκκλησία του Santo Tome, του Τολέδο. Αιτών υπήρξε ο εφημέριος της και χρονιά ορόσημο το 1586. Το έργο αποτίει φόρο τιμής σε νεκρό ευεργέτη, στην κηδεία του οποίου συντελέστηκε θαύμα: Οι Άγιοι Στέφανος και Αυγουστίνος εμφανίστηκαν για να βοηθήσουν στην ταφή. Η εικόνα απεικονίζει τη εν λόγω παρουσία και τη στιγμή που η ψυχή του κόμη γίνεται δεκτή στον Παράδεισο. Όταν ο πίνακας ειδωθεί στην εκκλησία έχει τον χαρακτήρα οράματος. Ο γιος του El Greco, Χόρχε, γονατίζει κάτω αριστερά για να δείξει στον θεατή το θαύμα που μαγικά συνέθεσε ο ζωγράφος. Ιδιοφυής σύλληψη. Με αυτό τον τρόπο συνδέει τον πραγματικό κόσμο του θεατή με τον φανταστικό της εικόνας. Πάνω από την κηδεία διακρίνεται ουράνιο όραμα όπου μια πολύ διαφορετική οραματική εμπειρία εικονίζεται: Η αληθοφάνεια του γήινου γεγονότος απορρίπτεται για χάρη ενός κόσμου που αλλάζει και κατοικείται από χιμαιρικές φυσιογνωμίες. Ο συγκεκριμένος πίνακας “ξεκλειδώνει” το καλλιτεχνικό σύμπαν του El Greco καθώς ενθυλακώνει το αντικείμενο της τέχνης του. Η πρόταση της οραματικής εμπειρίας που δεν εδράζεται στις προεκτάσεις του αληθινού κόσμου, αλλά στις ευφάνταστες ικανότητες μας.
Η τέχνη του σε όλους τους χρόνους
Το Τολέδο έμεινε μακριά από τον καλλιτεχνικό αναβρασμό της Ρώμης, εντούτοις δεν έγινε ανάχωμα στις δυνάμεις -καλλιτεχνικές, πολιτιστικές- που θα διαμόρφωναν την τέχνη του 17ου αιώνα. Το στοιχείο αυτό βοηθά να απαντηθεί η εύκολη αντιμετώπιση του έργου του Greco στην απομόνωση. Πως ήταν τέχνη εκτός του τότε υφιστάμενου χρονικού πλαισίου και περίμενε να ανακαλυφθεί από τη σύγχρονη εποχή. Παρ’ όλα αυτά, όταν πέθανε, οι Καραβάτζιο, Ανιμπάλε Καράτσι -οι δημιουργοί του νέου μπαρόκ-είχαν ήδη ταφεί τέσσερα και πέντε χρόνια αντίστοιχα. Η αναφορά σε αυτούς γίνεται για να αποδειχθεί ότι σε σημαντικές πτυχές η τέχνη του Θεοτοκόπουλου ανήκε στο παρελθόν και όχι στο μέλλον: στον κόσμο του Μανιερισμού με έμφαση στη φαντασία του καλλιτέχνη και όχι στη αναπαραγωγή του φυσικού.
Πινελιές που τρεμοπαίζουν
O Francisco Pacheco -ζωγράφος, ιστορικός τέχνης, δάσκαλός του Velazquez– επισκέφτηκε τον El Greco στο στούντιο του στο Τολέδο και κατέγραψε πως είδε γύψο, κερί και πήλινα ειδώλια με τα οποία δούλευε. Ο Pacheco δεν ενέκρινε αυτή τη μέθοδο του Greco την οποία είχε μάθει από τον Tintoretto στη Βενετία. Ο πρώτος θεωρούσε ότι είναι προτιμότερο να υπάρχει ζωντανό μοντέλο παρά κάτι φτιαγμένο από πηλό. Μολαταύτα, δεν μπορούσε να αρνηθεί την τοποθέτηση του Έλληνα ανάμεσα στους καλύτερους ζωγράφους της εποχής. Ορισμένα έργα του ήταν τόσο πλαστικά και ζωντανά που αντιστοιχούσαν μόνο στο καλύτερο. Ίσως να ήταν τα πορτρέτα του Greco που κέρδιζαν τον σεβασμό του Pacheco, μια και ο Velazquez τα εξυμνούσε.
Ο Greco, πάντως, στα έργα της τελευταίας περιόδου, όπως το The Opening of the Fifth Seal, πλησιάζει το σύγχρονο γούστο. Στο εν λόγω οι φιγούρες είναι επιμήκεις πέρα από το αποδεκτό και η φόρμα τους άυλη καθώς ο δημιουργός επιλέγει πινελιές που τρεμοπαίζουν.
Υπέρ της διανόησης και του πνεύματος
Ο Θεοτοκόπουλος απέρριπτε τον νατουραλισμό ως όχημα για το έργο του όπως και την ιδέα μιας τέχνης εύκολα προσβάσιμης στο ευρύ κοινό. Αυτό που ασπαζόταν ήταν η αυτοσυνειδησία, το λόγιο στιλ, η τεχνοτροπία. Το παράδοξο είναι ότι σε μια εποχή όπου η κραυγαλέα επίδειξη κρινόταν με επιείκεια και θεωρούνταν σύμφυτη με την επιτήδευση και καλλιτέχνες στη Ρώμη προσπαθούσαν να ξεφορτωθούν οτιδήποτε φαινόταν ως απλή επίδειξη, ο Greco βρισκόταν στην αντίθετη πλευρά. Έκανε επιμήκεις, στρεβλές μορφές ριζικής βράχυνσης, εξωπραγματικά χρώματα βάση της τέχνης του. Η διαφορά ήταν ότι ο Θεοτοκόπουλος χρησιμοποιούσε αυτές τις δράσεις με βαθιά εκφραστικό τρόπο και όχι ως σύμβολο επιδεξιότητας.
Κανένας άλλος μεγάλος καλλιτέχνης της Δύσης δεν μετακινήθηκε πνευματικά από τον συμβολικό κόσμο των βυζαντινών εικόνων στην παγκόσμια, ουμανιστική ματιά της ζωγραφικής της Αναγέννησης και μετά σε μία κατά κύριο λόγο εννοιολογική μορφή τέχνης. Οι δύο αυτοί κόσμοι έχουν κάτι κοινό: σεβασμό για τη Νεοπλατωνική θεωρία για την τέχνη που ενσωματώνει μια υψηλότερη σφαίρα του πνεύματος. Ο νεωτερισμός του El Greco βασίζεται στην απάρνηση του κόσμου των απλών εμφανίσεων προς όφελος του χώρου της διανόησης και του πνεύματος. Το τέλος της μάταιης ζωής του γράφτηκε στις 7 Απριλίου 1614 στο Τολέδο της Ισπανίας.
Γνωρίζατε ότι…
- Ο Θεοτοκόπουλος παραμένει γνωστός με το προσωνύμιο «Eλ Γκρέκο» («El Greco»), δηλαδή «Ο Έλληνας», που του δόθηκε στην Ιταλία σύμφωνα με τη διαδεδομένη πρακτική της εποχής να δίνονται ονόματα βασισμένα στον τόπο καταγωγής. Το άρθρο «El» προέρχεται ενδεχομένως από τη βενετική διάλεκτο ή από τα Ισπανικά. Το αντίστοιχο προσωνύμιο στην ισπανική γλώσσα θα ήταν «Ελ Γκριέγο» («El Griego»). Στην Ιταλία και στην Ισπανία, ήταν γνωστός ως «Dominico Greco», δηλαδή Δομήνικος ο Έλληνας, ενώ το προσωνύμιο Ελ Γκρέκο επικράτησε μετά το θάνατό του. Ο ίδιος υπέγραφε ως «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος», τονίζοντας την ελληνική καταγωγή του.
- Σύμφωνα με την απογραφή των υπαρχόντων του, όπως συντάχθηκε από τον γιο του, Χόρχε Μανουέλ, ο Θεοτοκόπουλος διέθετε 27 ελληνικά βιβλία φιλοσοφίας, λογοτεχνίας και θρησκευτικού περιεχομένου, 67 ιταλικά βιβλία, 17 ισπανικά βιβλία, καθώς και 19 βιβλία αρχιτεκτονικής, τρεις πάγκοι εργασίας, εκατόν σαράντα τρεις πίνακες, δεκαπέντε προπλάσματα από γύψο, τριάντα προπλάσματα από πηλό και κερί, εκατόν πενήντα σχέδια, τριάντα προσχέδια και διακόσιες χαλκογραφίες.
- Ο Πάμπλο Πικάσο επηρεάστηκε πολύ από τον Εκ Γκρέκο, μάλιστα τον χαρακτήριζε ως τον «πατέρα του» στη ζωγραφική
- Κατά τη διάρκεια της ζωής του, το έργο του εκτιμήθηκε και προωθήθηκε περισσότερο από τους λόγιους, ουμανιστές και διανοούμενους και λιγότερο από το καλλιτεχνικό κατεστημένο.
- Το 1606 ο Δομήνικος αρνείται να καταβάλει φόρους, επειδή θεωρεί ότι ο ζωγράφος είναι ελεύθερος επαγγελματίας. Υπήρξε ο πρώτος καλλιτέχνης που πέτυχε να εξαιρεθεί της καταβολής φόρων στην Ισπανία.
Νίκος Καζαντζάκης – “Αναφορά στον Γκρέκο”
«Αλάκερη η ψυχή μου μια κραυγή κι όλο μου το έργο το σχόλιο στην κραυγή αυτή. Φωνάζω τη μνήμη να θυμηθεί, περμαζώνω από τον αέρα τη ζωή μου, στέκουμαι σαν στρατιώτης και κάνω την αναφορά μου στον Γκρέκο, γιατί αυτός είναι ζυμωμένος από το ίδιο κρητικό χώμα με μένα και καλύτερα απ’ όλους τους αγωνιστές που ζουν ή που έχουν ζήσει μπορεί να με νιώσει»
Ο Γιώργος Σεφέρης για τον Ελ Γκρέκο
«Καμιά φορά σκέφτομαι το Θεοτοκόπουλο. Τον νομίζω σαν έναν φάρο, όχι με την έννοια των λογογράφων, αλλά με την έννοια του θαλασσοπόρου. Ένα σημάδι για την ελληνική παράδοση σʼ εκείνη την εποχή όπου τόσα λίγα φώτα υπάρχουν»
Οδυσσέας Ελύτης, «Ημερολόγιο ενός Αθέατου Απριλίου»
“Kει που ανέβαινα το στενό, βρεμένο καλντερίμι – πάνε κάπου τρακόσια τόσα χρόνια- ένιωσα ν’ αναρπάζομαι «δια χειρός» Ισχυρού Φίλου, και πραγματικά, όσο να συνέλθω, έβλεπα να μ’ ανεβάζει με τις δύο γιγάντιες φτερούγες του ο Δομήνικος, ψηλά στους ουρανούς του τη φορά τούτη γιομάτους πορτοκαλιές και νερά μιλητικά της πατρίδας.”