«(…) Οποιος σκαμπάζει λίγο από ιστορία, ξέρει καλά πως οι μεγάλες κοινωνικές μεταβολές είναι αδύνατες χωρίς το γυναικείο προζύμι. Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια σύμφωνα με την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου (μαζί και των άσχημων γυναικών)…»*
Μαρξ
Η μοναδική βεβαιότητα για την σημερινή, Παγκόσμια Μέρα της Γυναίκας, είναι πως πρόκειται για γιορτή της εργατικής τάξης. Δηλαδή, πρόκειται για μέρα τιμής, μνήμης και υπόσχεσης αγωνιστικής εγρήγορσης και ταξικής αλληλεγγύης προς τις γυναίκες που αντιστάθηκαν και πάλεψαν ενάντια στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και στα «παρελκόμενά» του: Τις πολλαπλές εκφάνσεις αυτής της εκμετάλλευσης όπως εκφράζονται πάνω στην γυναίκα από την παραγωγή, μέχρι την οικογένεια, την μητρότητα, τις σεξουαλικές σχέσεις, την κάθε φορά θέση της, συνολικά, μέσα στις εκμεταλλευτικές κοινωνίες.
Ως προς το τυπικό μέρος της καθιέρωσης, συμφωνούν όλες οι πηγές, σε όλο τον κόσμο, ακόμη… και ο ΟΗΕ: Η Β’ Διεθνής Συνδιάσκεψη των Σοσιαλιστριών Γυναικών, που συνήλθε στην Κοπεγχάγη το 1910, καθιέρωσε, μετά από πρόταση της μεγάλης επαναστάτριας, Κλάρας Τσέτκιν, την μέρα της 8ης Μάρτη ως Διεθνή Μέρα της Γυναίκας.
Ηταν μια σαφέστατη υπογράμμιση ότι η γυναικεία χειραφέτηση, όχι μόνο περνά μέσα από, αλλά προϋποθέτει, την ταξική απελευθέρωση. ‘Η, από την ανάποδη, δεν υπάρχει η παραμικρή ελπίδα πραγματικής ισότητας σε συνθήκες ταξικής εκμετάλλευσης.
Ως προς το «γιατί» όμως επιλέχθηκε η 8ης Μάρτη, δεν συμφωνούν όλοι.
Πριν το 1857
Είθισται να εμφανίζεται ως «ρίζα» του εορτασμού η αντίστοιχη μέρα του 1857 — αλλά Φλεβάρη σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο που ίσχυε τότε — οπότε, οι εργάτριες στα υφαντουργεία και τα ραφτάδικα της Νέας Υόρκης κατέβηκαν σε απεργία απαιτώντας ανθρώπινες συνθήκες δουλειάς και μείωση των ωρών εργασίας.
Το σίγουρο είναι ότι εκείνη την εποχή οι γυναίκες δούλευαν στην παραγωγή περίπου 16 ώρες τη μέρα, με τους μισθούς τους να είναι σημαντικά μικρότεροι από τους, έτσι κι αλλιώς πολύ χαμηλούς, μισθούς των ανδρών. Ετσι στα αιτήματα των εργατριών της Νέας Υόρκης, μέρος του αναπτυσσόμενου και ιδιαίτερα μαχητικού εργατικού κινήματος των ΗΠΑ εκείνη την εποχή, περιλαμβανόταν και η μείωση των ωρών εργασίας στις 10, αλλά και η εξίσωση των μισθών ανδρών και γυναικών.
Τόσο η απεργία, όσο και οι μεγάλες μαχητικές διαδηλώσεις αντιμετωπίζονται από τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του αστικού κράτους, αλλά και τους ιδιωτικούς, τραμπούκικους, στρατούς των καπιταλιστών, με βία και αίμα.
Ομως, ακόμη και μετά την απόφαση της Κοπεγχάγης, δεν γιορταζόταν παντού, την ίδια μέρα, η εργατική γιορτή της γυναίκας. Στην Γερμανία, την Αυστρία και την Δανία, για παράδειγμα, οι διαδηλώσεις του 1911 έγιναν στις 19 Μάρτη. Στην Ρωσία, το 1913, η διαδήλωση έγινε στις 3 Μάρτη και μόνο το 1914 έγινε στις 8 Μάρτη.
Την ίδια μέρα του 1917, αλλά 23 Φλεβάρη με το τότε ημερολόγιο, ξεκινά η αστικοδημοκρατική επανάσταση στην Ρωσία που θα οδηγήσει στην πτώση του τσάρου και θα ανοίξει τον δρόμο στην Επανάσταση του Οχτώβρη. Στις 8 Μάρτη 1917 (με το νέο ημερολόγιο) η απεργία γυναικών στον τομέα κλωστοϋφαντουργίας στη Ρωσία συνοδεύτηκε από μια τεράστια διαδήλωση στην Πετρούπολη.
Το 1921, η νεοσύστατη Σοβιετική Ενωση καθιέρωσε την 8η Μάρτη σαν μέρα της γυναίκας και, ουσιαστικά, «επικυρώνει» τον επαναστατικό χαρακτήρα που πρσέδωσε στον εορτασμό η Τσέτκιν από το 1910. Αλλά είναι εξαιρετικά πιθανόν, η καθιέρωση να μην έγινε λόγω της 8ης Μάρτη του 1857 στις ΗΠΑ, αλλά της 8ης Μάρτη του 1917 στην Πετρούπολη.
Επιπλέον, η πρώτη γυναικεία απεργία έχει καταγραφεί στο Ουόρτσεστερ της Αγγλίας το 1804 από τις εργάτριες που κατασκεύαζαν γάντια. Στις ΗΠΑ, η πρώτη αποκλειστικά γυναικεία απεργία έγινε το 1820 στις βιοτεχνίες ενδυμάτων του Νιού Ινγκλαντ, με αιτήματα για καλύτερες συνθήκες δουλειάς, αξιοπρεπείς μισθούς και μικρότερα ωράρια εργασίας. Το 1828 απήργησαν οι υφάντριες στο Ντόβερ, με καθολική συμμετοχή. Το 1831 τις ακολούθησαν οι Γαλλίδες καπελούδες. Το 1834 και το 1836 έγιναν δύο ακόμη μεγάλες απεργίες από τις βαμβακεργάτριες της βιομηχανίας Λόουελ στη Μασαχουσέτη, επίσης με μεγάλη επιτυχία. Το 1844, οι εργάτριες της συγκεκριμένης βαμβακοβιομηχανίας ίδρυσαν το πρώτο γυναικείο εργατικό σωματείο. Η έντονη δραστηριότητά του είχε ως αποτέλεσμα τις πρώτες μεταρρυθμίσεις στις συνθήκες εργασίας στην κλωστοϋφαντουργία.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι αμφισβητείται η σημασία, ή ακόμη και το γεγονός — όπως έχει ήδη υποστηριχθεί από ορισμένους ιστορικούς του φεμινιστικού κινήματος — της απεργίας του 1857, αλλά, αντίθετα, δείχνουν, ότι η σημερινή μέρα αποτελεί τη συνέχεια μιας «κόκκινης γραμμής» γυναικείων εργατικών αγώνων, άρρηκτα συνδεδεμένων με την ιστορία συνολικά του παγκόσμιου εργατικού κινήματος.
Μερικοί χαρακτηριστικοί «σταθμοί» του γυναικείου εργατικού κινήματος μετά το 1857 **:
Το 1900 οι εργαζόμενες στις βιομηχανίες ενδυμάτων συγκρότησαν μερικά από τα πιο σημαντικά σωματεία στην ιστορία των ΗΠΑ. Οι συνθήκες εργασίας στα κέντρα του εμπορίου ενδυμάτων στις μεγάλες πόλεις, όπως η Νέα Υόρκη, ήταν εκείνη την εποχή μεσαιωνικές. Συχνά εκδηλώνονταν πυρκαγιές που έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή των εργατριών και των εργατών, ο φωτισμός κάτω από το οποίο έπρεπε να δουλεύουν ήταν ανεπαρκής, ο ήχος των μηχανημάτων εκκωφαντικός και το περιβάλλον ανθυγιεινό. Στις εργάτριες επιβάλλονταν πρόστιμα για οτιδήποτε βάζει ο νους: Επειδή μιλούσαν, επειδή γελούσαν ή τραγουδούσαν, για τους λεκέδες από τα λάδια των μηχανών πάνω στα υφάσματα, για τα γαζιά που ήταν πολύ σφιχτά ή πολύ χαλαρά.
Το Φλεβάρη του 1910 έγινε στη Νέα Υόρκη μια μεγάλη απεργιακή κινητοποίηση, στην οποία πήραν μέρος πάνω από 20.000 εργάτριες. Για 13 βδομάδες, μέσα στο καταχείμωνο, γυναίκες μεταξύ 16 και 25 ετών διοργάνωσαν και συμμετείχαν σε πικετοφορίες σε καθημερινή βάση. Σε αυτές δέχονταν συχνά την επίθεση των αστυνομικών. Τα δικαστήρια ήταν, φυσικά, προκατειλημμένα υπέρ των εργοδοτών. Ωστόσο, η απεργία δε διαλύθηκε, παρά μόνο όταν έγιναν συμβιβασμοί στις περισσότερες επιχειρήσεις. Ο ενθουσιασμός και το πείσμα των γυναικών υπήρξαν πρωτοφανείς.
Ενα χρόνο αργότερα, στις 25 Μαρτίου του 1911, σε πυρκαγιά που ξέσπασε σε βιομηχανία έχασαν τη ζωή τους 146 εργάτες, ανάμεσά τους και πολλές γυναίκες, ηλικίας μεταξύ 13 και 25 ετών, που είχαν πρόσφατα μεταναστεύσει στις ΗΠΑ.
Το Μάρτη του 1911, ένα χρόνο μετά την καθιέρωση της 8ης Μάρτη ως Παγκόσμιας Μέρας της Γυναίκες, 1.000.000 άντρες και γυναίκες τίμησαν αγωνιστικά με μαζικές συγκεντρώσεις την επέτειο. Ακολούθησαν πολλές διαδηλώσεις γυναικών στις 8 του Μάρτη, διεκδικητικές και τιμητικές ταυτόχρονα.
Στις 8 Μάρτη 1912, 23.000 εργάτριες στην κλωστοϋφαντουργία της Νέας Υόρκης απήργησαν και ζήτησαν για μια κόμη φορά 10ωρο, καλύτερες συνθήκες, ίσο μισθό με τους άντρες, κατάργηση της παιδικής εργασίας και δικαίωμα ψήφου.
Το σύνθημα «ψωμί και τριαντάφυλλα» κατέκλυσε τους δρόμους της Νέας Υόρκης και η αστυνομία έδωσε, ξανά, ένα άσχημο τέλος.
Στις 8 Μάρτη 1914 διαδήλωσαν χιλιάδες γυναίκες στη Γερμανία, διεκδικώντας δικαίωμα ψήφου, το οποίο κατέκτησαν ύστερα από 4 χρόνια.
Στην Ελλάδα
Οι προσπάθειες αυτών των γυναικών σηματοδότησαν το ξεκίνημα ενός οργανωμένου γυναικείου κινήματος. Ηταν, όπως έγραψε η Κλάρα Τσέτκιν, σαν το χελιδόνι που προαναγγέλλει τον ερχομό της άνοιξης.
Στην Ελλάδα, η πρώτη απεργία εργατριών έγινε στις 13 Απρίλη 1892, από τις υφάντριες του εργοστασίου των Αδελφών Ρετσίνα, στον Πειραιά. Εκείνη τη χρονιά, οι εργοδότες αποφάσισαν να μειώσουν την αμοιβή των εργατριών, από 80 σε 65 λεπτά το τόπι υφάσματος.
Τα επόμενα χρόνια, οι γυναίκες της εργατικής τάξης έλαβαν μέρος σε πολλές κινητοποιήσεις, δίνοντας και θύματα στον αγώνα για την κατάκτηση των εργασιακών τους δικαιωμάτων, κάνοντας το πρώτο ουσιαστικό βήμα για τη χειραφέτηση και την ισοτιμία τους.
Το 1924 οι καπνεργάτες κατεβαίνουν σε απεργία. Οι συνθήκες εργασίας τους ήταν άσχημες, τα μεροκάματά τους μικρά ενώ η εφεύρεση και η αξιοποίηση των μηχανών έφερναν ανεργία. Στην απεργία των καπνεργατών της Καβάλας σκοτώθηκε η καπνεργάτρια Μαρία Χουσιάδου.
Το 1926 στην απεργία στο εργοστάσιο «Παπαστράτος» στο Αγρίνιο, στην ομάδα των εργατών που περιφρουρούν την απεργία και τις συγκεντρώσεις συμμετείχε και η εργάτρια Βασιλική Γεωργαντζέλη, μητέρα 2 παιδιών και 6 μηνών έγκυος. Σκοτώθηκε στις 8 Αυγούστου 1926, κατά τη διάρκεια πορείας των απεργών, από τα πυρά της αστυνομίας. Το 1927 σκοτώθηκε η καπνεργάτρια Κωνσταντέλλη, επίσης από το Αγρίνιο. Αλλά και η Αναστασία Καρανικόλα, στις μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις των καπνεργατών της Θεσσαλονίκης, στις 9 Μάη 1936.
Ακολούθησαν οι εποποιίες της Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, στο πλαίσιο των οποίων, η γυναίκα στην Ελλάδα, αναγνώρισε στον εαυτό της, για πρώτη και τελευταία — μέχρι τώρα — φορά, όχι ένα «υποζύγιο» και μια «αναπαραγωγική μηχανή», αλλά ένα ισότιμο, με τον άντρα, μέλος της κοινωνίας, με ίδια δικαιώματα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και συλλογικής δράσης. Ανακάλυψε την δύναμή της, παλεύοντας και με το όπλο στο χέρι, δίπλα στους άντρες συναγωνιστές της, για την απελευθέρωση από τον κατακτητή και τα αφεντικά.
Μιλώντας στον «Ρ» με αφορμή την ταινία της «Ζωή στους βράχους», για τις γυναίκες μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, η Αλίντα Δημητρίου σημείωνε χαρακτηριστικά και αποστομωτικά: «(…) Κάποιοι λένε ότι η γυναίκα βγήκε στην Αντίσταση για να ξεφύγει από τον πατέρα αφέντη. Είναι μια κοινωνιολογική ερμηνεία. Αλλά σε πενήντα γυναίκες που συνάντησα δεν βρήκα κάτι τέτοιο. Αντίθετα, είδα πως ήταν επιλογή τους. Ηταν …»φοβερότερη» η καταπίεση του πατέρα αφέντη από το κυνηγητό, την παρανομία, την απομόνωση, τη φυλακή; Ηταν επιλογή!»…
* «Μαρξ , Ενγκελς, Λένιν για το γυναικείο ζήτημα », εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 1983
** «Ριζοσπάστης», Ενθετο, 3 Μάρτη 2013, σελ. 2