Του Ξενοφών Α. Μπρουντζάκη
Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα πρόβλημα ή μια αμφισβητουμένη συμπεριφορά, έχουμε συνηθίσει να ακούμε τη στερεότυπη έκφραση «είναι θέμα παιδείας». Σε γενικές γραμμές, τα ζητήματα παιδείας οι Έλληνες τα επικαλούνται όχι τόσο κινούμενοι από κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσο γιατί αισθάνονται πάντα έτοιμοι να δώσουν μια σοφή απάντηση ακόμα και σε ζητήματα που δεν γνωρίζουν. κυρίως σε αυτά!
Η παιδεία στην Ελλάδα έχει τη δική της ιστορία η οποία είναι αλήθεια ότι μετά τη μεταπολίτευση κέρδισε το ενδιαφέρον των ιστορικών και των ιστορικών της εκπαίδευσης ειδικά. Γενικότερα, εκδηλώθηκε για θέματα σχετικά με την ιστορία της εκπαίδευσης μια ξεχωριστή κινητικότητα με πλήθος εργασιών, μεταπτυχιακών και διδακτορικών διατριβών, όπως ακόμα και με την οργάνωση επιστημονικών εκδηλώσεων – με αποκορύφωμα την ίδρυση, το 2001, της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορικών της Εκπαίδευσης (ΕΛΕΙΕ).
Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες πολιτικές που ασκηθήκαν στην προσπάθεια του νεοελληνικού κρατιδίου να αποκτήσει ένα αξιόπιστο και λειτουργικό εκπαιδευτικό σύστημα, είναι το δίχως άλλο αυτή που είχε ως εμπνευστή τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η εκπαιδευτική πολιτική του μεγάλου αυτού πολιτικού που ευτύχησε να έχει η χώρα, εξετάζεται μέσα από έναν εξαιρετικό τόμο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg με τίτλο «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η ελληνική Εκπαίδευση», τον οποίο υπογράφει ο Σήφης Μπουζάκης, γνωστός από το ενδιαφέρον του για θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης.
Το ιστορικό περιβάλλον
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε διαμορφωμένη άποψη για το πώς έπρεπε να ασκηθεί μια ολοκληρωμένη και συγκροτημένη εκπαιδευτική πολιτική. Ήδη από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας τον είχαν απασχολήσει ιδιαιτέρα τα ζητήματα παιδείας και πολιτισμού, ζητήματα πρωτεύοντα για μια χώρα σαν την Ελλάδα που είχε όλες τις απαραίτητες ιστορικές προϋποθέσεις να οργανώσει με βάση την πολιτιστική της κληρονομιά ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα κατόρθωνε να δώσει ώθηση στην κοινωνία και να συμβάλει στον εξευρωπαϊσμό του κρατιδίου. Ήδη από το 1889 που εξελέγη ως αντιπρόσωπος στην Περιφέρεια Κυδωνιών, ο Βενιζέλος είχε διαμορφωμένο και ολοκληρωμένο σχέδιο της εκπαιδευτικής πολιτικής που έπρεπε να ακολουθήσει η χώρα.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τον θάνατό του το 1936, ο Βενιζέλος θα προσπαθήσει μέσα σε ένα ιστορικό περιβάλλον ιδιαίτερα ασταθές, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα παιδείας απαιτητικό, πρωτοποριακό και ρηξικέλευθο, έχοντας να ξεπεράσει μια σειρά απίστευτων συνθηκών. Σε αυτήν την περίοδο συμβαίνει η χρεοκοπία του 1893, ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, το κίνημα στο Γουδή το 1909 και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του ’12-’13. Ακολουθούν ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή, το προσφυγικό πρόβλημα, και το 1929 το παγκόσμιο κραχ… Ταυτόχρονα με αυτά τα γεγονότα με τα οποία ήρθε αντιμέτωπος – στα περισσότερα ως πρωταγωνιστής – είχε και τη μέριμνα να οργανώσει τη συγκρότηση ενός κράτους δικαίου και πρόνοιας.
Βασικές πολιτικές του προγράμματός του
Πρώτη φροντίδα για τον Βενιζέλο στο πρόγραμμα της εκπαιδευτικής του πολιτικής υπήρξε η καθιέρωση της υποχρεωτικής δωρεάν δημοτικής εκπαίδευσης. Μια άλλη βασική του μέριμνα ήταν οι κλασικές σπουδές που θα απευθύνονταν στους λίγους. Ιδιαίτερη σημασία και φροντίδα έδειξε για τους πολλούς, εκείνους που μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα θα κατόρθωναν να καλύψουν τις εργασιακές ανάγκες της κοινωνίας μέσα από μια επαγγελματική εξειδίκευση. Έτσι, η μέση εκπαίδευση θα είχε δυο βασικούς προσανατολισμούς: ο πρώτος θα αφορούσε τους λίγους που θα έβρισκαν διέξοδο στις κλασικές σπουδές και ο δεύτερος, που απευθυνόταν στους περισσοτέρους, θα είχε τεχνικοεπαγγελματικό χαρακτήρα. Το εκπαιδευτικό σύστημα αυτό θα βασιζόταν στην ανεκτικότητα προς τους άλλους και θα παραχωρούσε στους αλλοθρήσκους (μουσουλμάνους) το δικαίωμα να διδάσκονται τη θρησκεία τους.
Αν εξαιρέσουμε την «Κρητική περίοδο» του Βενιζέλου, η εκπαιδευτική του πολιτική χωρίζεται σε δύο περιόδους: η πρώτη το διάστημα 1910-1920 και η δεύτερη το διάστημα 1928-1932. Και στις δυο αυτές περιόδους, ο Βενιζέλος αγωνίστηκε να επιβάλει μεταρρυθμιστικές αντιλήψεις για την εκπαίδευση και τη σχέση σχολείου – κοινωνίας στο πλαίσιο ενός σύγχρονου αστικού κράτους. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, το σχολείο, ως θεσμοθετημένη και ορθολογικά οργανωμένη αγωγή, αποτελεί τον βασικό παράγοντα για την κοινωνικοποίηση και πολιτικοποίηση του ατόμου, βασικό μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης, και συμβάλει στην κατάκτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Τα παραπάνω αποτελούν τις ιδεολογικοπολιτικές παραδοχές για τον ρόλο της εκπαίδευσης. Έτσι, το αναλυτικό πρόγραμμα περιλαμβάνει την εξάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, το διπλό σχολικό δίκτυο στη μέση εκπαίδευση με έμφαση στην τεχνικοεπαγγελματική εκπαίδευση και αυστηρά φίλτρα για τα σχολεία της κλασικής παιδείας. Για τα ΑΕΙ προβλέπεται καθιέρωση του κλειστού αριθμού εισακτέων, η ίδρυση νέων πανεπιστημίων με αιχμή το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης, με την οργάνωση του οποίου επιφόρτισε τον μεγάλο, διεθνούς φήμης Έλληνα μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή.
Εδώ να σημειώσουμε ότι ο ίδιος ο Βενιζέλος υπήρξε δημοτικιστής και στην προσπάθειά του για την καθιέρωσή της ήρθε αντιμέτωπος με τη λυσσαλέα αντίδραση των καθαρευουσιάνων, πολλοί εκ των οποίων υπήρχαν και μέσα στο κόμμα του, κυρίως όμως με την αντίδραση που πρόβαλε το Πανεπιστήμιο των Αθηνών. Τελικά, το 1918 θα καθιερώσει τη δημοτική γλώσσα στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου και κατόπιν το 1929 στις έξι τάξεις του δημοτικού.
Αξεπέραστα όρια
Την πολιτική του στην εκπαίδευση θα συνοδέψουν μια σειρά τόμων που αρχίζουν από τη συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων, ένα εκ των οποίων ήταν «Τα ψηλά βουνά» του Ζ. Παπαντωνίου, που παραμένει ώς τις μέρες μας ένα κλασικό ανάγνωσμα για παιδιά. Στην ιστορία έμειναν τα μοναδικά σχολικά εγχειρίδια της περιόδου 1928-1932, όπως και το «αξεπέραστο όριο» κατά τον Α. Δημαρά, πρόγραμμα γυμνασίου της περιόδου 1931. Συνοπτικά, έκτος από το αξεπέραστο όριο του προγράμματος του γυμνασίου το 1931, η εκπαιδευτική πολιτική του Βενιζέλου ξεπέρασε πολλές φορές την εποχή της, τις συγκρουσιακές συνθήκες που επικρατούσαν κατά περιόδους και τη σφοδρή πολεμική εναντίον του. Οι δυο εκπαιδευτικές περίοδοι χαρακτηρίζονται από τα καινοτόμα εμβληματικά βιβλία της παιδαγωγικής – γλωσσικής μεταρρύθμισης κατά την περίοδο 1917-1920, το κοινωνικό πρόσωπο του σχολείου με συσσίτια, υποτροφίες, σχολική υγιεινή, την αποκέντρωση με την καθιέρωση το 1930 του Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου και τον θεσμό του Επιθεωρητή για τον έλεγχο των εκπαιδευτικών, την καθιέρωση παιδαγωγικών συνεδρίων, την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, τα σύγχρονα σχολικά κτήρια, τα πειραματικά σχολεία, την προσχολική αγωγή, τη μέριμνα για την εκπαίδευση των γυναικών κ.ά.
Σπουδαίο έργο άφησε αυτός ο μεγάλος Έλληνας πολιτικός και στον τομέα του πολιτισμού: Νόμος 4767 « Περί κινηματογράφου», ίδρυση του ΕΟΤ το 1929, συμμετοχή της χώρας στην Μπιενάλε της Βενετίας, ίδρυση Μεσαιωνικής και Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νόμος «Περί ιδρύσεως του Εθνικού Θεάτρου» το 1931.
Τέλος, ο Βενιζέλος μέσα σε όλη αυτήν την πολυκύμαντη ζωή του κατάφερε να συγκεντρωθεί και να μεταφράσει τον Θουκυδίδη αποτελώντας μοναδικό παράδειγμα Έλληνα πολιτικού που διαθέτει ιστορική συνείδηση και κλασική παιδεία.
Γιατί, τελικά, όλα είναι ζήτημα παιδείας!
Σήφη Μπουζάκη
«Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η ελληνική Εκπαίδευση»
Από την Κρητική Πολιτεία (1898-1913) στις κυβερνητικές περιόδους στην Ελλάδα (1910-1920 και 1928-1932)
Εκδόσεις: Gutenberg
Σελ.: 192