Της Δρ. Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη
Tο αρχαιολογικό εύρημα της ανθρωποθυσίας στην Κυδωνία των μυκηναϊκών χρόνων, που έχει έρθει στο φως τα τελευταία χρόνια σε συστηματική ανασκαφή στο λόφο Καστέλλι της Παλιάς Πόλης των Χανίων, έχει προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον διεθνώς, κυρίως στους επιστήμονες που ασχολούνται με την αρχαιολογία του Αιγαίου.
Με αφορμή τα αποτελέσματα της φετινής ανασκαφικής έρευνας στον χώρο αυτό, και μετά από πρόσφατη διάλεξή μου για το θέμα στο Senate House του Λονδίνου, που διοργάνωσαν από κοινού το Institute of Classical Studies και το British School at Athens, σας πληροφορώ για τα εξής:
Ο λόφος Καστέλλι, ο οποίος δεσπόζει στην παλιά πόλη των Χανίων αποτελεί διαχρονικά την καρδιά και τον πυρήνα της ζωής της πόλης, από τον πρώτο οικισμό του τέλους της 4ης χιλιετίας π.Χ. έως σήμερα (εικ. 1). Στον λόφο διεξάγεται συστηματική ανασκαφική έρευνα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων υπό τη διεύθυνση της επίτιμης γενικής διευθύντριας αρχαιοτήτων και πολιτιστικής κληρονομιάς δρος Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, με τη συμμετοχή της μόνιμης συνεργάτιδας, αρχαιολόγου της Εφορείας κ. Ευτυχίας Πρωτοπαπαδάκη. Πριν από λίγα χρόνια σε απαλλοτριωμένο οικόπεδο στην οδό Κατρέ, αρ. 1 ήρθε στο φως θυσία πολλών ζώων, η οποία χρονολογείται στα χρόνια της υστερομινωικής/μυκηναϊκής Κυδωνίας (ειδικά στον 13ο αι. π.Χ.) και στην οποία, προς μεγάλη έκπληξη, περιλαμβανόταν και η θυσία νεαρής γυναίκας.
1.Ο λόφος Καστέλλι στην Παλιά Πόλη Χανίων, από τη θάλασσα.
Κατά τη φετινή περίοδο (Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2019), το ολιγομελές συνεργείο τεχνητών που απασχολήθηκε στον χώρο της πολύ δύσκολης ανασκαφής της οδού Κατρέ 1 έφερε στο φως την επέκταση προς νότια της μεγάλης αυλής, όπου έλαβε χώρα η προαναφερθείσα θυσία, με δάπεδο από ισχυρό κονίαμα (tarazza), πάχους περίπου 10 εκ., χαρακτηριστικό των μυκηναϊκών ανακτόρων της ηπειρωτικής Ελλάδας. Σκοπός της έρευνας είναι να αποκαλυφθούν τα όρια του δαπέδου αυτού που αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τον χαρακτηρισμό του χώρου ως τμήματος του μυκηναϊκού ανακτόρου της Κυδωνίας.
Μέχρι στιγμής έχει αποκαλυφθεί έκταση περίπου 150 τμ του δαπέδου (εικ. 2) χωρίς να έχουν εντοπιστεί τα όρια της αυλής, πλην του βόρειου άκρου της. Στο βόρειο αυτό σημείο αρχίζουν τοιχογραφημένες κατασκευές, γεγονός που ενισχύει ακόμη περισσότερο τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου χώρου του ανακτορικού κέντρου της Κυδωνίας (εικ. 3).
2.Η σύσταση του δαπέδου μελετάται από τη συνεργάτιδα της ανασκαφής και καθηγήτρια του Πολυτεχνείου Κρήτης κ. Νόνη Μαραβελάκη.
3.Άποψη τμήματος της μυκηναϊκής αυλής με το δάπεδο από ισχυρό κονίαμα (13ος αι. π.Χ.).
Κατά τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους διαπιστώθηκε ότι η μεγάλη αυλή χρησιμοποιείτο γενικώς για τελετουργικές πράξεις τον 13 αι. π.Χ.
Κορυφαίο και μοναδικό επεισόδιο υπήρξε η θυσία και ο διαμελισμός 43 αιγοπροβάτων και αιγάγρων, 4 χοίρων, 2 βοοειδών και της νεαρής γυναίκας (οπωσδήποτε κάτω των 20 ετών), σύμφωνα με τη μελέτη της ζωοαρχαιολόγου Δ. Μυλωνά και της αρχαιολόγου-ανθρωπολόγου Ph. McGeorge. Η θυσία αυτή ακολούθησε ένα καταστροφικό σεισμό ισχύος 6.5 έως 7.5 βαθμών της κλίμακας ρίχτερ, σύμφωνα με την έρευνα του Πολυτεχνείου Κρήτης από τους καθηγητές Εμμ. Μανούτσογλου και Α. Βαφείδη (εικ. 4).
4.Το σημείο του ενεργού ρήγματος στην οδό Κατρέ, μπροστά από την ανασκαφή.
Τα διαμελισμένα σώματα τοποθετήθηκαν στο κομματιασμένο και «ανοιγμένο» από τον σεισμό δάπεδο και σφραγίστηκαν με πέτρες και πλάκες (εικ. 5-6).
5.Λεπτομέρεια από την απόθεση της θυσίας.
6.Το κρανίο της νεαρής γυναίκας μετά την επανένωση των διανοιγμένων οστών στο εργαστήριο της Εφορείας Χανίων.
Η σύνδεση της νεαρής γυναίκας με τελετουργικές πράξεις δεν πρέπει να μας παραξενεύει, καθόσον η ελληνική μυθολογία διαθέτει άφθονα παραδείγματα εξαγνιστικής θυσίας κυρίως παρθένων, σε περιόδους λοιμών και λιμών ή άλλων εξαιρετικών περιστάσεων και συχνά πριν από πολεμική σύρραξη. Οι μύθοι των νέων γυναικών στο ρόλο εξιλαστήριων θυμάτων, ένα θέμα ιδιαίτερα αγαπητό στις αρχαίες τραγωδίες, ίσως ανάγονται στα μυκηναϊκά χρόνια και παρουσιάζονται ως πράξεις βαθιάς υποταγής και ευλάβειας στο θείο, ως είδος διαπραγμάτευσης με τις χθόνιες δυνάμεις και όχι ως άγριες και αδίστακτες σφαγές.
Εκτός από τις διάσημες παρθένες-κόρες βασιλέων, όπως η θυγατέρα του Αγαμέμνονα Ιφιγένεια, οι θυγατέρες του Λεώ, του Κέκροπα και του Ερεχθέα για την Αθήνα αλλά και του Ηρακλή, του Ορίωνα και του Πριάμου (εικ. 7), ακόμη και η τοπική παράδοση της Κυδωνίας αναφέρεται στην θυγατέρα του βασιλιά Κύδωνα, την Ευλιμένη. Η Ευλιμένη θυσιάστηκε ως παρθένα στους ήρωες της χώρας, σύμφωνα με χρησμό, όταν ο Κύδων βρέθηκε σε δυσχερή θέση εξαιτίας επανάστασης των γειτονικών πόλεων.
7.Η θυσία της Πολυξένης, θυγατέρας του Πριάμου, όπως εικονίζεται σε μελανόμορφο αμφορέα του Ζωγράφου του Τιμιάδη.
Η φετινή έρευνα προχώρησε στην περιοχή ενός ενεργού σεισμικού ρήγματος που εντοπίστηκε στον χώρο και που τον διατρέχει από δυτικά προς τα ανατολικά. Τα αποτελέσματα υπήρξαν ξεκάθαρα ως προς τη δράση των αλλεπάλληλων σεισμών στην περιοχή του λιμανιού των Χανίων και έχουν αποτυπωθεί δραματικά εντός των ορίων του κατ’ επανάληψη ενεργοποιούμενου ρήγματος. Π.χ. ο φοβερός σεισμός του 4ου αι. μ.Χ., ισχύος 8.3 έως 8.8 βαθμών της κλίμακας ρίχτερ – έχει καταγραφεί ως ο σφοδρότερος στη Μεσόγειο- που ισοπέδωσε τις κρητικές πόλεις και προκάλεσε σφοδρό παλιρροϊκό κύμα μέχρι και την Αλεξάνδρεια, στον χώρο του ρήγματος της οδού Κατρέ 1 έκοψε και κατακρήμνισε ισχυρούς τοίχους και αλλεπάλληλα στρώματα και άφησε συντρίμμια από το πέρασμά του. Το τείχος της ακρόπολης, που ορίζει στα νότια την ανασκαφή της οδού Κατρέ 1, υπέστη σοβαρές ζημιές από τον σεισμό αυτό (εικ. 8).
8.Τμήμα του τείχους της αρχαίας, βυζαντινής και ενετικής ακρόπολης της Κυδωνίας, πίσω από το οποίο είναι η ανασκαφή της οδού Κατρέ 1.
Η επιφάνεια του πολύ ισχυρού δαπέδου της μυκηναϊκής αυλής ήταν ήδη κατακερματισμένη από τον σεισμό του 13ου π.Χ. Εντυπωσιάζουν οι διακυμάνσεις της επιφάνειας του δαπέδου που αποκαλύφθηκαν στην πορεία του ίδιου του ρήγματος, με απότομες πτώσεις και αντίστοιχες απότομες ανυψώσεις του έως και 60 εκ. (εικ. 9-10).
Το ισχυρό και κομματιασμένο δάπεδο συμβάλλει καθοριστικά στον εντοπισμό και την αποκάλυψη της συγκλονιστικής εικόνας του ενεργού ρήγματος, κάτι που δεν θα ήταν το ίδιο εάν επρόκειτο για χωμάτινο δάπεδο. Έτσι, το σπουδαίο αρχαιολογικό εύρημα καθίσταται ταυτόχρονα και σπουδαίο φυσικό εύρημα. Πρόκειται για ένα ιστορικό μνημείο πολιτισμού αλλά και σημαντικό μνημείο της φύσης. Είναι ένας μάρτυρας των στοιχείων του ρήγματος` αν ήταν χωμάτινο το δάπεδο, το σημείο θα είχε επουλωθεί.
Η εικόνα του «παλλόμενου δαπέδου» προκαλεί δέος. Εύκολα πλέον μπορεί κανείς να κατανοήσει τον τρόμο που είχε προκαλέσει ο σεισμός του 13ου π.Χ. στους προϊστορικούς κατοίκους του ανακτορικού κέντρου της Κυδωνίας, όταν ξαφνικά αντίκρισαν τη γη να ανοίγει μπροστά στα μάτια τους. Το φετινό εύρημα καθιστά ακόμη πιο κατανοητή την ερμηνεία της μεγαλειώδους θυσίας, η οποία ακολούθησε στον ίδιο αύλειο χώρο, ως πράξης δημόσιας προσφοράς για τον εξευμενισμό των χθόνιων, θεϊκών δυνάμεων που θεωρούντο ότι είχαν προκαλέσει τον μεγάλο σεισμό. Το ίδιο το ρήγμα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πέρασμα προς τον Άδη, μια άμεση σχέση με το βασίλειο των χθόνιων δυνάμεων.
Στην πρόσφατη μελέτη τους στο περιοδικό Proceedings of the Geologists’ Association, οι Iain Stewart και Luigi Piccardi σημειώνουν ότι με τα σεισμογενή ρήγματα δημιουργούνται εξάρματα στο φυσικό τοπίο, κατάλληλα για την ίδρυση ακροπόλεων. Το στρατηγικό αυτό πλεονέκτημα θα μπορούσε να ακυρωθεί από τα καταστροφικά αποτελέσματα της επαναδραστηριότητας του ρήγματος. Παρά ταύτα στις συγκεκριμένες θέσεις συνεχίζεται η κατοίκηση. Οι ίδιοι μελετητές συνδέουν τα αρχαία ιερά στο Αιγαίο, όπως των Δελφών, και σημαντικές ακροπόλεις, όπως των Μυκηνών, με την ίδρυσή τους πάνω σε ρήγματα που προκλήθηκαν από σεισμική δραστηριότητα και την επιμονή της επανίδρυσής τους στο ίδιο σημείο μετά από καταστροφικούς σεισμούς.
Αλλά τελετουργική και λατρευτική δραστηριότητα εντοπίστηκε και στη μεγάλη αυλή των μυκηναϊκών χρόνων, στο οικόπεδο της οδού Κατρέ 1, στο λόφο Καστέλλι Χανίων, στην περιοχή του ενεργού ρήγματος, που ίσως να είναι τμήμα του θρησκευτικού κέντρου του ανακτόρου. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της φετινής έρευνας στα αλλεπάλληλα στρώματα κατοίκησης των πρώιμων αρχαϊκών και αρχαϊκών χρόνων (7ος-6ος αι. π.Χ.), πολλαπλασιάστηκαν οι ενδείξεις για την χρήση του συγκεκριμένου σημείου του λόφου ως δημόσιου χώρου με πιθανότητα ύπαρξης παρακείμενου ιερού και κατά τα αρχαϊκά χρόνια (εικ. 11).
Επίσης, ενδιαφέροντα αποτελέσματα αναμένονται από τις αναλύσεις για έλεγχο DNA του σκελετικού υλικού της νεαρής γυναίκας αλλά και των πολεμιστών των τάφων της Κυδωνίας της ίδιας περιόδου, καθώς και για διατροφικές συνήθειες και παθογένειες στη μυκηναϊκή Κρήτη. Οι αναλύσεις γίνονται στα εργαστήρια του Max Planck Institute for the Science of Human History στην Jena της Γερμανίας. Τέλος, η μελέτη της δρος Ανάγιας Σαρπάκη στο αρχαιοβοτανικό υλικό της ανασκαφής Κατρέ 1 προσθέτει πολλά στις γνώσεις των τελετών που διεξήγονταν στον χώρο.