του Ελευθερίου Γ. Σκιαδά
Ευρηματικοί υπήρξαν ανέκαθεν οι φοροφυγάδες αλλά πιο ευρηματικοί οι… φορομπήχτες, όπως αποκαλεί ο λαός από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους όσους θεσπίζουν τις διάφορες μορφές φόρων και τελών. Ιδιαίτερα ευφυείς αποδείχθηκαν οι μηχανισμοί την περίοδο του Όθωνα. Οι μεν Βαυαροί χρησιμοποιούσαν τη διεθνή νομολογία, την οποία ορισμένοι εξ αυτών συνδύαζαν με την αρχαιολατρία, αναζητώντας στα αρχαία κείμενα την ιδεολογικοποίηση των πράξεών τους. Οι Έλληνες συνάδελφοί τους, κυρίως μορφωμένοι Φαναριώτες χρησιμοποιούσαν τις εμπειρίες τους από το σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τις εφαρμοσμένες από την Τουρκοκρατία μεθόδους.
Από τη μακρά σειρά των φόρων που καθιερώθηκαν επί Οθωνος ήταν και τα περίφημα «διαπύλια τέλη». Μια μορφή έμμεσης φορολογίας, κάτι σαν τα σημερινά «διόδια», τα οποία όμως επιβάλλονταν από τις δημοτικές αρχές στα προϊόντα που εισάγονταν στην περιοχή τους από άλλες περιοχές της επικράτειας. Δημοτικοί εισπράκτορες ήταν στημένοι στις εισόδους των πόλεων και εισέπρατταν φόρο στα εισερχόμενα οχήματα, υποζύγια και εμπορεύματα.
Η αρχαία προέλευση και οι νεότεροι «ΦΟΡΟΙ»
Τα «διαπύλια τέλη» εφαρμόστηκαν το 1847. Ήταν η εποχή που η νέα Ελλάδα αναζητούσε την ταυτότητά της στον σύγχρονο κόσμο. Η αρχαιολατρεία γνώριζε τις σημαντικότερες στιγμές της. Στην εκπαίδευση, στα τοπωνύμια, στη διοίκηση και την αυτοδιοίκηση, στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική, στην υγεία και το εμπόριο, παντού υπήρχε κάποιο προγονικό πρότυπο. Μέχρι που ζήλεψαν και τον «φόρο της πύλης» που κατέβαλλαν στο δημόσιο ταμείο των αρχαίων Αθηνών οι συγγενείς και οι κληρονόμοι των αποβιωσάντων, προκειμένου να έχουν το δικαίωμα εκφοράς του νεκρού από την πύλη της πόλης!
Την αρχαία… δόξα ζήλεψαν οι νεότεροι. Κάθε δήμος φρόντιζε να «ενοικιάζει» τους φόρους σε εισπράκτορες –συνήθως προσκείμενους στη δημοτική αρχή. Οι εισπράκτορες εγκαθίσταντο σε πρόχειρες παράγκες–αργότερα χαρακτηριστικά λιθόκτιστα περίπτερα– στις εισόδους και τις εξόδους κάθε πόλης. Τα σημεία αυτά ονομάζονταν «ΦΟΡΟΙ» και έγιναν τοπόσημα όχι μόνον στην καθημερινή ζωή των συναλλασσομένων, αλλά όλων των Ελλήνων. Μέχρι σήμερα, σε όλες σχεδόν τις πόλεις της επικράτειας σώζεται το τοπωνύμιο «ΦΟΡΟΣ» εκεί όπου άλλοτε υπήρχε το φυλάκιο του εισπράκτορα. Εξάλλου, πολλά φυλάκια σώζονται ακόμη μέχρι τις ημέρες μας. Στη συνοικία Παγκράτι της Λαμίας ή στην Πύλη Τρικάλων, ονομασία που απέμεινε να θυμίζει ότι εκεί –όπου σήμερα το 404 Στρατιωτικό Νοσοκομείο– βρισκόταν το φυλάκιο του φόρου. Στα όρια του Δήμου Αθηναίων σώζεται ακόμη και στάση λεωφορείου με το τοπωνύμιο «ΦΟΡΟΣ».
Καταγγελίες
Όπως ήταν ευνόητο, η επιβολή του φόρου προκαλούσε αντιδράσεις. Δημοσιεύματα και επώνυμες καταγγελίες για υπερβάσεις των αποφάσεων εκ μέρους των δημοτικών εισπρακτόρων συναντάμε τη δεκαετία του 1850, αργότερα δε ακόμη και βιαιοπραγίες καταγράφονται εναντίον αγροτών που προσπαθούσαν να εισάγουν τα προϊόντα τους προς πώληση στη Λαμία, στην Πάτρα, στην Τρίπολη και το Αίγιο.
Ωστόσο, το κράτος αδύναμο να χρηματοδοτήσει τις δημοτικές δράσεις επέτρεπε στους δήμους να επιβάλουν τη δική τους φορολογία, πολλές φορές άδικη και αμετροεπή. Το γεγονός ότι οι αποφάσεις των δημοτικών συμβουλίων για την επιβολή των φόρων δημοσιεύονταν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, καθιστούσε ακόμη πιο επαχθή τη φορολογία. «Να καταργηθή ο αμαρτωλός και όζων παλαιότητος θεσμός του δημοτικού φόρου, να εμποδισθή ο πλουτισμός εις βάρος του δημοσίου, να σωθή το εσωτερικό εμπόριον από την μάστιγα», ζητούσαν οι εφημερίδες από την εποχή της βασιλείας του Γεωργίου Α’.
«Οι σωτήρες του φορολογούμενου λαού», λαϊκή εικονογραφία. Ο Τρικούπης έχει στις πλάτες του το ίσχνο άλογο «ΕΛΛΑΣ».
Παράδειγμα επιβαρύνσεων
« Αναλυτικώς η επιβάρυνσις της τομάτας έχει ως εξής:
α) Εις τον τόπον της παραγωγής (Βραχάτι – Κορινθίας).
1) Φόρος υπέρ Αγροφυλακής μέχρι 2% επί της αξίας δραχ. 12.000 (τιμή τομάτας 400 κατ’ οκάν Χ1500 οκάδ.= 600.000 δραχμάς ).
2) Λιμενικός φόρος υπέρ λιμενικού Ταμείου Βραχατίου 19.200 δραχ.,
3) Στρεμματικός φόρος δημοσίου δραχ. 250.
β) Εις τον τόπον καταναλώσεως (Αθήναι).
1) Δημοτικός φόρος Δήμου Αθηναίων 57.750 δραχ.
2) Λιμενικός φόρος συνεισπραττόμενος μετά του δημοτικού και ανερχόμενος εις τα 50% δραχ. 28.800.
3) Φόρος υπέρ Αγροφυλακής συνεισπραττόμενος μετά του δημοτικού (4%) 2.300 δραχ.
Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι μία οκά τομάτας ήτις παράγεται εις Βραχάτι Κορινθίας, δηλαδή 90 χιλιόμετρα μακράν της Πρωτευούσης, επιβαρύνεται με 80 δραχ. κατ’ οκάν ήτοι 20% επιβάρυνσις επί της τιμής εις τον τόπον της παραγωγής. Ανάλογος είναι η επιβάρυνσις και των λοιπών γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων σταφύλια, πατάτες, λαχανικά, σύκα, κρέας, τυρί, κλπ. τα οποία αποτελούν βασικήν τροφήν διά τας λαϊκάς τάξεις » (1).
Το χαράτσι στα ακίνητα και η πτώση του Χ. Τρικούπη!
Αλλά τη μεγαλύτερη αντίδραση και σοβαρά επεισόδια προκάλεσε η εξαγγελία του Χαρίλαου Τρικούπη περί κατάργησης των αναχρονιστικών «διαπυλίων τελών». Κατέθεσε στη Βουλή νομοσχέδιο το οποίο καταργούσε μεν τα «διαπύλια», αντικαθιστούσε όμως το έσοδο των δήμων με πρόσθετο φόρο στα ακίνητα και τα τελωνεία, αντίστοιχο με το χαράτσι που επιβλήθηκε στις ημέρες μας μέσω των λογαριασμών της ΔΕΗ.
Τότε –τέλη 1894, αρχές 1895– ξεσηκώθηκαν οι ιδιοκτήτες των ακινήτων προκαλώντας οξύτατες αντιδράσεις και συμβάλλοντας στην πτώση του Χαρίλαου Τρικούπη, ο οποίος έφυγε για να μην επανέλθει πλέον στην εξουσία! Οι ιδιοκτήτες συγκεντρώνονταν στην Ομόνοια κραυγάζοντας εναντίον της φορολογικής μεταρρύθμισης και αναστατώνοντας την πολιτική και την κοινωνική ζωή της χώρας. Σημειωτέον ότι στο κεντρικό συλλαλητήριο συμμετείχε και ο πρίγκιπας, αργότερα βασιλιάς Κωνσταντίνος! Έτσι, παρέμεινε αναλλοίωτος και σε ισχύ ο «ηρειπωμένος φορολογικός θεσμός».
Νεότερη προσπάθεια για κατάργηση των «διαπυλίων» από τον Γ. Θεοτόκη στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα είχε την ίδια τύχη. Τι κι αν όλοι επέμεναν πως «ο θεσμός εμισήθη», ότι «ηθικώς δεν στέκεται εις τα πόδια του» και «ως φορολογία είναι βασανιστική και αηδής»; Όλοι αντιδρούσαν στην εικόνα των εισπρακτόρων που έχωναν τα χέρια τους για να ελέγξουν τα καλάθια με τα λαχανικά και να επιβάλουν τους φόρους που απέφεραν πολλά εκατομμύρια στα δημοτικά ταμεία.
Το εντυπωσιακό είναι πως τις δεκαετίες που ακολούθησαν όχι μόνον δεν καταργήθηκαν τα λαομίσητα «διαπύλια τέλη», αλλά προστέθηκε σειρά νέων φορολογιών και στα ακίνητα. Ευτύχησαν, δε, τα «διαπύλια» να επιβιώσουν, παρά τις έντονες συζητήσεις της δεκαετίας του 1930. Τελικά καταργήθηκαν μόλις το 1949 αφού ταλάνισαν τους Έλληνες φορολογούμενους επί μία ολόκληρη εκατονταετία.