Πέρα τσοί Σφακιανές κορφές, σε μια ψηλή Μαδάρα,
αητός κρατεί στα νύχια-ν-του αθρωπινό κεφάλι.
Πάνω σε βράχο το τσιμπά, ρωτά το και του λέει:
«Κεφάλι κι’ είντα να ‘καμες κι’ ήρθες σ’ αυτό το χάλι;»
«Εγώ ‘ρθ’ απ’ την Ανατολή, ραγιάδες για να σφάξω
και να χαλάσω εκκλησιές
1 Σφακιά 1755
2 Ο Θεοχ. Δετοράκης, επιστημονικός σήμερα συνεργάτης του Πανεπιστημίου Κρήτης, έκαμε αξιόλογη εργασία όταν την περασμένη δεκαετία ήταν καθηγητής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου: παρακίνησε τους Κρητικούς σπουδαστές της να μαζέψουν απ΄τους γέροντες των χωριών τους δημοτικά τραγούδια που να μην έχουν δημοσιευθεί – σαν εξάσκηση στο μάθημα της Λαογραφίας.
Συγκέντρωσε έτσι διακόσια άγνωστα αλλά γνήσια κι αυθεντικά ριζίτικα, τα οποία εξέδωσε το 1976 σε τόμο με τον τίτλο «Ανέκδοτα δημοτικά τραγο9ύδια της Κρήτης». Πέντ’ έξι απ’ αυτά αφορούν τα Σφακιά και τους κατοίκους τους – ανήκουν, δηλαδή, ακριβώς στα πλαίσια της δικής μας συλλογής. Και, φυσικά, τα περιλάβαμε. Το πρώτο είναι το παραπάνω.
3 Στα ιστορικού περιεχομένου, ο κ. Δετοράκης προτάσσσει από ένα σύντομο σχολιασμό. Σ’ αυτό που μας απασχολεί εδώ, σημειώνει:
«Ανάγεται πιθανότατα στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Με τη φοβερή συμβολική εικόνα του αετού, που στις απάτητες κορφές των Κρητικών βουνών κρατεί στα νύχια του κεφάλι εχθρικό, ο Κρητικός λαός εκφράζει τον πόθο της εκδικήσεως και της ελευθερίας»
4 Συμφωνούμε με τον χρονικό προσδιορισμό – που θα μπορούσε ίσως να γίνει ακριβέστερος, αν τοποθετούσαμε τους στίχους στα χρόνια των πρώτων χαΐνηδων. Συμφωνούμε, επίσης, με την έκφραση «απάτητες κορφές των Κρητικών βουνών», που είναι συνώνυμη με τις Σφακιανές Μαδάρες.
5 Η πρώτη λέξη των στίχων μας δείχνει, ότι ο στιχοπλόκος βρίσκεται μακριά απ’ τα Σφακιά.
6 Σημειώνεται στη συλλογή Δετοράκη, ότι το ριζίτικο διέσωσε ο κ. Παύλος Κουρκουλός, κάτοικος του χωριού Πατσός Αμαρίου, που ήταν το 1973 61 χρονών.
7 Αλλά τον ίδιο χρόνο με τον παραπάνω συλλέκτη, τύπωσε τη δική του συλλογή – επιστημονική μελέτη ο φιλόλογος λυκειάρχης Γιάννης Ευθυβ. Τσουδερός «Κρητικά μοιρολόγια», όπου καταχωρείται παραλλαγή του ίδιου τραγουδιού. Να τους στίχους αυτούς:
Πάνω στσοι Σφακιανές κορφές ένας αϊτός καθόταν
κι’ εκράθιεν εις τα νύχια-ν- του ‘νους άντρα το κεφάλι
Πάνω σε βράχο το τσιμπά, ρωτά – ξαναρωτά ν – το
«Κεφάλι κι’ είντα να ‘καμες κι’ ήρθες σ’ αυτό το χάλι;»
«Εγώ ‘ρθ’ απ’ την Ανατολή ραγιάδες για να κάμω
και να χαλάσω κι’ εκκλησιές…»
8 Στα ερμηνευτικά του σχόλια, ο Τσουδερός σημειώνει ότι την εποχή της Τουρκοκρατίας και στο ενδιάμεσο των επαναστάσεων, όποιος σκότωνε Οθωμανό που κατάφωρα αδικούσε, φρόντιζε να πετάξει το κουφάρι σε απόμερο σημείο για να χαθούν τα ίχνη του ή έστω να καθυστερήσει η ανεύρεσή του – ώστε να γίνει έτσι δύσκολος ο εντοπισμός του δράση. Από τέτοιο παραχωμένο κουφάρι, θα πήρε προφανώς το κεφάλι ο αητός του ριζίτικου.
* Το ριζίτικο αυτό έλεγε ο γνωστός αγωνιστής Βαρδής Τσουρής στα γεγονότα της Νομαρχίας. Ενώ είχε συλληφθεί το έλεγε απευθυνόμενος στους συναγωνιστές του με αποδέκτη την εξουσία
ΝΑΝΧ