Λίγα λόγια για τη βράβευση της Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας με το βραβείο Αρχαιολογικής κληρονομιάς

του Μανώλη Κλώντζα *

Τι είναι η ΕΠΙ; Πως αντιλαμβάνεται την κληρονομιά μας;
Πως στοιχειοθετεί την καταστροφή μνημείων και ιστορικών φυσικών τοπίων;

Στο Κίελο της Γερμανίας, κατά τη διάρκεια της Τελετής Έναρξης της 27ης Ετήσιας Συνάντησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αρχαιολόγων, στις 8 Σεπτέμβρη 2021, απονεμήθηκε το Ευρωπαϊκό Βραβείο Αρχαιολογικής Κληρονομιάς για το έτος 2021 στην «Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας».

Η σημαντική αυτή διάκριση, το Ευρωπαϊκό Βραβείο Αρχαιολογικής Κληρονομιάς έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση Αρχαιολόγων καθιέρωσε το Ευρωπαϊκό Βραβείο Αρχαιολογικής Κληρονομιάς το 1999.

Στην δημοσιοποίηση των βραβείων στην σελίδα της η Ευρωπαϊκή Ένωση Αρχαιολόγων αναφέρει:

Πρώτα απ’ όλα  να ευχαριστήσουμε δημόσια τους Ευρωπαίους Αρχαιολόγους για την κατανόηση και αναγνώριση του πολυσύνθετου έργου μας. Είναι πολύ μεγάλη τιμή για την Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας και ως γεγονός θέτει τον πήχη των απαιτήσεων υψηλότερα.  Δίνει δύναμη σε όλες τις τοπικές κοινωνίες και συλλογικότητες ανά την Ελλάδα που αγωνίζονται σήμερα για την υπεράσπιση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς τους σε πάρα πολύ δύσκολες συνθήκες.

Η 27η Ετήσιας Συνάντησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αρχαιολόγων. Παρακολουθείστε την ανακοίνωση της Βράβευσης της Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας από το 43:08 – 52:56:

Η Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας είναι μια οργανική ενότητα ανθρώπων από την τοπική κοινωνία του ισθμού Ιεράπετρας (δηλαδή αγροτών και εργαζομένων)  με επιστήμονες, που ως συλλογικότητα σε εθελοντική, δημοκρατική, και ανοιχτή βάση υπερασπίζονται τον ιστορικό φυσικό χώρο, τον τόπο τους από κάθε βιασμό και ανατροπή της φυσικής και ιστορικής του υπόστασης.  Στον ισθμό Ιεράπετρας βρίσκεται ο Ενιαίος Αρχαιολογικός Χώρος του ισθμού Ιεράπετρας ο οποίος έχει κηρυχθεί το 2000 επίσημα από το Ελληνικό κράτος. Ο Ενιαίος Αρχαιολογικός  Χώρος περιλαμβάνει ένα σύνολο από αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους  μείζονος αρχαιολογικής σημασίας, όλων των φάσεων, από την προϊστορική αρχαιότητα. Συνθέτουν μαζί με το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον τους μια αδιάσπαστη ενότητα.  Η τέτοιου χαρακτήρα προσέγγιση άλλωστε αναγνωρίζεται όχι μόνο από τις διεθνείς συμβάσεις προστασίας της αρχαιολογικής κληρονομιάς μα και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου, που υπεγράφη στη Φλωρεντία, στις 20 Οκτωβρίου 2000. Σύμβαση που το Ελληνικό κράτος κύρωσε το 2010. (Αρ. Φύλλου 30. 25 –02-2010 ) ΝΟΜΟΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘ. 3827

Οι άνθρωποι της Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας για την προστασία του ισθμού Ιεράπετρας δίνουν σήμερα ένα πολύ δύσκολο αγώνα από κοινού με άλλες συλλογικότητες απ’  όλη την Ελλάδα και τον κόσμο (είναι ως συλλογικότητα το πρώτο Ελληνικό μέλος του νέου Παγκόσμιου Οργανισμού για την κληρονομιά “OUR WORLD HERITAGE”). Έναν αγώνα για την υπεράσπιση της φυσικο-ιστορικής, πολιτιστικής κληρονομιάς και την διαφύλαξη της ιστορικής σχέσης της τοπικής κοινωνίας με το περιβάλλον.

Ο αγώνας των ανθρώπων της επιτροπής  έχει μακρά ιστορία. Πάρα πολλά χρόνια τώρα με τον κόπο και τον ιδρώτα τους αγωνίζονται  για την διάσωση των πολλών αρχαίων  ελιών του μνημειακού χώρου, των ιδιαίτερων ιστορικών βοτάνων, της ιδιαίτερης ιστορικής πανίδας, τόσο στα πλαίσια του ενιαίου αρχαιολογικού χώρου του Ισθμού Ιεράπετρας όσο και στις γειτονικές περιοχές.   Προσπαθούν να διαφυλάξουν την ιστορικότητα του χώρου, μα και την βιοποικιλότητα που βάλλονται στις μέρες μας  από τις  σύγχρονες πολιτιστικές πιέσεις της “Ανθρωποκαίνου”.   Μέσα από την προσέγγισή τους αυτή βλέπουν και την ζωή τους σήμερα και τον τρόπο που συμβιώνουν με το ιστορικό φυσικό τοπίο. Προσπάθησαν και προσπαθούν να εφαρμόζουν δοκιμασμένες ιστορικές τεχνολογίες βασισμένοι στην παράδοση και στην επιστημονική προσέγγιση. Η σχέση τους αυτή με το ιστορικό φυσικό τοπίο τους ήταν που καθόρισε και την στάση τους στο ζήτημα της υπεράσπισης της κληρονομιάς.

Τα τελευταία χρόνια υπερασπίστηκαν τα μνημεία του τόπου τους, κυρίως του κηρυγμένου επίσημα Ενιαίου Αρχαιολογικού Χώρου του ισθμού Ιεράπετρας ειδικά όταν  γνωστοποιήθηκε η χωροθέτηση του βιομηχ. αιολικού πάρκου εντός του φυσικού-ιστορικού τοπίου, εντός δηλαδή του αρχαιολογικού μνημειακού συνόλου   που είχε ανακηρυχθεί επίσημα ως προστατευόμενο αρχαιολογικό μνημείο.  [ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/  Φ43/9472/478 π.ε./27-3-2000- ΦΕΚ 517/Β/11-4-2000 έγγραφο (listedmonuments.culture.gr) ].

Η τοπική κοινωνία του ισθμού, μαζί με επιστήμονες διαφόρων κλάδων, αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν αυτή την επιτροπή με την μορφή ανοιχτής συλλογικότητας με διεκδικητικό αγωνιστικό χαρακτήρα. Η συνθετότητα  του θέματος, η ανάγκη για ακριβή και αυστηρή επιστημονική στοιχειοθέτηση οδήγησε στην ένταξη της επιστημονικής προσέγγισης και του μοιράσματος της γνώσης ως κεντρικές στρατηγικές επιλογές της δράσης σε ενότητα με τις διεκδικητικές, αγωνιστικές δράσεις. Ακόμα τον ερευνητικό και διαφωτιστικό -εκπαιδευτικό  χαρακτήρα που έπρεπε να δοθεί όταν συνειδητοποίησαν την τεράστια γνώση για την ιστορία και την φύση του τόπου που παρέμενε απαλλοτριωμένη, ξεκομμένη, και άγνωστη για την τοπική κοινωνία.

Ο ενιαίος αρχαιολογικός χώρος του ισθμού Ιεράπετρας σύμφωνα με την επίσημη κήρυξη περιλαμβάνει ως αδιάσπαστη ενότητα πολλούς αρχαιολογικούς χώρους. Ξεχωρίζουν ο αρχαιολογικός χώρος κυρίως της Πρώιμης εποχής του χαλκού στο Κεφάλι Βασιλικής, ο οικισμός και ιερό της πρώιμης εποχής του σιδήρου στην Κεφάλα Βασιλικής, ο θολωτός Τάφος στο Καμαράκι Βασιλικής από την ύστερη εποχή του χαλκού, οι οικισμοί της πρώιμης εποχής του σιδήρου Καταλύματα  και Χαλασμένος στο Μοναστηράκι, ο οικισμός της εποχής του χαλκού στα Μασχάλια Επισκοπής , το “φυλάκιο” της εποχής του χαλκού στην Λατσίδα Επισκοπής, η Παλαιοχριστιανική εγκατάσταση στην Κάτω Μερτιά Επισκοπής, η Νεολιθική εγκατάσταση Μπολιού το Κεφάλι Επισκοπής, η εγκατάσταση  στον Κουδουμά Επισκοπής από την εποχή του χαλκού, το μεσαιωνικό Φρούριο στην Καζάρμα Επισκοπής. Επίσης, εντός του  Ενιαίου Αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος στην τοποθεσία Αφροδίτης Κεφάλι από την τελική Νεολιθική και την εποχή του χαλκού, όπως (δυστυχώς) υπήρχε και φρυκτωρία της εποχής του χαλκού. Ακόμα πολλές άλλες θέσεις που δεν έχουν ερευνηθεί.

Σε πολλούς αρχαιολογικούς χώρους και θέσεις του Ενιαίου Αρχαιολογικού Χώρου του ισθμού έχουν λάβει χώρα κορυφαίες αρχαιολογικές έρευνες από Ελληνικές και ξένες ερευνητικές ομάδες, από κορυφαίους σε παγκόσμιο επίπεδο επιστήμονες. Χιλιάδες σελίδες βιβλιογραφίας σχετικά με την ιστορία και την φυσικο-ιστορική εξέλιξη που δυστυχώς κρατήθηκε μακριά και αποκομμένη από την τοπική κοινωνία. Το εκπαιδευτικό σύστημα και η τοπική διοίκηση έχουν την κύρια ευθύνη ιστορικά.

Αξίζει να σκεφτούμε ότι στα πλαίσια του ιστορικού φυσικού τοπίου του Ενιαίου Αρχαιολογικού Χώρου και των αρχαιολογικών χώρων που τον συνθέτουν, τα αρχαιολογικά συμφραζόμενα και στοιχεία διαπερνούν τα όρια των αρχαιολογικών χώρων που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας ως αρχαιολογικούς χώρους. Με διαφορετική πυκνότητα, που δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή με τις αισθήσεις μας, τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και στοιχεία εντάσσονταν ιστορικά (και σήμερα)   στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων του τόπου ως  λ.χ. τμήματα των τράφων τους, των σπιτιών τους κ.λπ.  Αυτό το γεγονός αποδεικνύει την οργανική ενότητα των αρχαιολογικών στοιχείων με την τοπική κοινωνία. Αναδεικνύει το αδιάσπαστο της σχέσης τους, που η κάθε βίαιη και ανιστόρητη εξωτερική παρέμβαση ανατρέπει και καταστρέφει. Ο αρχαιολογικός πλούτος δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός αποστειρωμένος από την τοπική κοινωνία και το αντίθετο. Η ζωντάνια και η ποιότητα της σχέσης αυτής είναι ο βασικός παράγοντας που ορίζει και την όποια “μνημειακότητα”.

Η Ε.Π. έπρεπε να αντιπαλέψει εκτός από την εταιρεία, και την ανεπάρκεια των θεσμικών φορέων και θεσμών να υπερασπιστούν την κηρυγμένη κληρονομιά και την υστέρηση τους να αντιληφθούν όχι μόνο τον επιστημονικό ορισμό του ενιαίου αρχαιολογικού χώρου ως ιστορικό φυσικό τοπίο μα ακόμα και το γράμμα της στενότερης ( νομικής) κήρυξής του ως εθνικό μνημείο αποτελούμενο από πολλούς αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους. Ακόμα την υστέρηση στην κατανόηση της έννοιας του όρου μνημείο που προσεγγίζεται και κατανοείται μόνο διεπιστημονικά σε σχέση με τον χρονολογικό, ιστορικό όρο αρχαιότητες.

Οι άνθρωποι από την Επιτροπή Πολιτών  θεωρούν (και έχουν αποδείξει) ότι το Βιομ. Αιολικό πάρκο  ανατρέπει τα αρχαιολογικά-γεωλογικά στρώματα και κατάλοιπα εντός του αρχαιολογικού χώρου. Αυτό είναι  με απόλυτο τρόπο τεκμηριωμένο από την ίδια την στρωματογραφία και το γεωλογικό ανάγλυφο που οι αρχαιολόγοι είθισται να βασίζουν τα όποια συμπεράσματά τους. Ακόμα, από την ξένη προς την ιστορικότητα και μνημειακότητα αλλαγή χρήσης γης[1].

 Δεν είναι λίγοι οι αρχαιολόγοι ή οι επιστήμονες της κληρονομιάς που ξεχνούν ή απαξιούν εντελώς να εντάξουν τα αυστηρά δεδομένα της στρωματογραφίας στις προσεγγίσεις τους. Πάρα πολλοί θεωρούν ότι επειδή δεν ασχολούνται με  σύγχρονες ιστορικές φάσεις ο ακριβής προσδιορισμός των νεότερων στρωμάτων δεν είναι αναγκαίος. Κάτι ανάλογο, εξάλλου, συνέβαινε ακόμα και πριν λίγες δεκαετίες, σε σχέση με τα μεσαιωνικά ή νεότερα αρχαιολογικά στρωματογραφικά δεδομένα, με αποτέλεσμα να χαθούν οριστικά πολύτιμες πληροφορίες και να εξάγονται λανθασμένα ιστορικά συμπεράσματα. Επειδή όμως το παρελθόν μας γίνεται αντιληπτό μέσα από τις οπτικές και τις ανάγκες του σήμερα, θέλοντας και μη, ο ακριβής ή μη προσδιορισμός της εποχής μας και της στρωματογραφίας καθορίζει και την ποιότητα ή την ακρίβεια της επιστημονικής παραγωγής. Καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο τα αρχαιολογικά κατάλοιπα ως μέλη δοσμένων μνημειακών συνόλων εντάσσονται στην  καθημερινή  ζωή των τοπικών κοινωνιών.  Καθορίζει εν τέλει πως και με ποιον τρόπο γίνεται από εμάς αντιληπτό το παρελθόν, ο πολιτισμός και η φυσικο-ιστορική εξέλιξη. Αυτό έχει όμως άμεση αντανάκλαση στην στάση μας, σε σχέση με το πως αντιλαμβανόμαστε και αντιδρούμε στις προκλήσεις της εποχής. Κάτι τέτοιο γίνεται φανερό αν σκεφτούμε ότι επιστημονικά, τα διάφορα στρώματα της γης, αντανακλούν αυστηρά καθορισμένες φυσικές και πολιτιστικές διεργασίες. Διεργασίες ραγδαίων φυσικών μεταβολών που είχαν ως αποτέλεσμα λ.χ. μαζικές εξαφανίσεις ειδών ή πολιτιστικών αλλαγών.   Κύρια οι γεωλόγοι αλλά και οι αρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι, βασίζονται στα στρώματα αυτά για την εξαγωγή σύνθετων συμπερασμάτων. Η νέα, σύγχρονη Ανθρωπόκαινος περίοδος έχει αυστηρά οριστεί στρωματογραφικά από τους Γεωλόγους. Εκφράζει ένα διακριτό και παγκοσμίως σχεδόν συγχρονισμένο επίπεδο στρωμάτων που το διακρίνει  ένα ευρύ φάσμα στρωματογραφικών δεικτών. Τα στρώματα αυτά της Ανθρωποκαίνου αναπτύσσονται με διαρκώς αυξανόμενη ταχύτητα λόγω των “πολιτιστικών” μας πιέσεων. Χρονολογικά, οι γεωλόγοι σήμερα οριοθετούν την περίοδο αυτή από τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Ο προσδιορισμός της εποχής από τους Γεωλόγους έχει αντικειμενικό, αυστηρό και όχι ιδεοληπτικό χαρακτήρα.

Τα “Ανθρωπόκαινα στρώματα” σε αυτό το χρονοστρωματογραφικό πλαίσιο περιλαμβάνουν όλα εκείνα που εναποτίθενται εντός του επακριβώς καθορισμένου στρωματογραφικού  αρχείου, είτε είναι ανθρωπογενή, όπως π.χ. ο «τεχνητός λίθος» (μπετόν) στην Ακρόπολη των Αθηνών. Άλλο παράδειγμα η εξελισσόμενη καταστροφή  στην Βενιζέλου όπου το μνημειακό σύνολο από αυστηρά ορισμένο σύνολο της Ολοκαίνου διασπάται για να τοποθετηθεί μέρος του ως σκηνικό σε γεωλογικά στρώματα και συμφραζόμενα της Ανθρωποκαίνου. Άλλα παραδείγματα οι χώροι ταφής απορριμμάτων των πόλεων, ή “καλή ώρα” οι μετατροπές βουνών σε νταμάρια από την ανεξέλεγκτη διάνοιξη δρόμων και την χωροθέτηση λογής κτισμάτων και κατασκευών (πχ Βιομ. ΑΠΕ). Όπως όμως και άλλα στρώματα ή στοιχεία που γίνονται σε εμάς αισθητηριακά αντιληπτά ως «φυσικά», μέσα σε ανθρωπογενή πλαίσια. Παράδειγμα το αποτύπωμα στα στρώματα της γης από βιομηχανικού τύπου γεωργικές εκμεταλλεύσεις, που όμως, η επιστημονική προσέγγισή  των στρωμάτων αναδεικνύει ότι περιλαμβάνουν ανθρωπογενή ίχνη όπως χημικά στοιχεία, σύγχρονα πλαστικά πολυμερή, βιομηχανικής προέλευσης ιπτάμενη τέφρα, χημικά υπολείμματα φυτοφαρμάκων, κ.λπ.

Η ίδια η στρωματογραφία αποδεικνύει με αυστηρό και αντικειμενικό τρόπο ότι από Γεωστρωματογραφική άποψη το μνημειακό σύνολο με την χωροθέτηση του βιομ. Αιολ. Πάρκου  μεταλλάχθηκε με τρόπο βίαιο από μνημείο της Ολοκαίνου περιόδου σε αρχαιολογική ανόργανη ύλη εντός των στρωμάτων της Ανθρωποκαίνου!

Άρα. Μπορούμε μεν να μιλάμε για αρχαιολογική ανόργανη ύλη αλλά όχι για μνημειακό σύνολο αφού καταστράφηκε ή ανατράπηκε από την σημερινή “πολιτιστική” μας πίεση ο χαρακτήρας του, η σχέση του με το τοπίο, την τοπική κοινότητα όπως και η ίδια η ιστορικότητά του.

Ο ίδιος ο αυστηρός χαρακτήρας της στρωματογραφικής αποτύπωσης της “Ανθρωποκαίνου” καταρρίπτει την πιθανή  ταύτιση από ορισμένους με στρωματογραφικές αποτυπώσεις άλλων παλιότερων ιστορικά,“ανθρωπογενών” στοιχείων επενέργειας του ανθρώπου με την φύση.   Άλλωστε κατά ανάλογο τρόπο ιστορικά δεν μπορούμε να μιλήσουμε λ.χ. για κεφαλαιοκρατία στην Αρχαία Ελλάδα αν και εμφανίζονται εμπορευματικές σχέσεις, ακόμα και τράπεζες. 

Οι άνθρωποι της συλλογικότητας, πριν ακόμα από την τοποθέτηση των ανεμογεννητριών, με ακριβή και αντικειμενικό τρόπο απέδειξαν μέσω νέων τεχνολογιών (Arc.GIS) πως το Βιομ. Αιολικό πάρκο θα ανατρέψει – καταστρέψει το κηρυγμένο φυσικό ιστορικό τοπίο του ενιαίου αρχαιολογικού χώρου, ενώ θα βιάσει το προστατευμένο φυσικό ιστορικό τοπίο, της γύρω του αρχαιολογικού χώρου ευρύτερης περιοχής.  Κάλεσαν τους θεσμούς και τους φορείς να πάρουν θέση. Την ίδια στιγμή οι θεσμικές υπηρεσίες προστασίας της κληρονομιάς επέμεναν σε μια προσέγγιση στην βάση μόνο των αισθήσεων (της καλής ή κακής όρασης) και της σχετικής διαίσθησης. Είναι φυσικά ορθό και χρήσιμο να ξεκινάμε, την όποια έρευνά μας, την διαδικασία κατανόησης του κόσμου γύρω μας εμπλέκοντας τις διαφορετικές ανθρώπινές μας αισθήσεις ή τις προσωπικές μας απόψεις. Η επιστήμη οφείλει όμως να τις ξεπερνάει και να προσεγγίζει το αντικείμενο διεπιστημονικά και ολιστικά ώστε να μπορεί να εξάγει με τρόπο αυστηρό και αντικειμενικό τα όποια συμπεράσματα.  Σήμερα η ίδια η πραγματικότητα αποδεικνύει την ορθή πρόβλεψη της Επιτροπής Πολιτών.

Πρέπει να τονιστεί  πως ακόμα και στην περίπτωση που το Βιομ. ΑΠΕ είχε χωροθετηθεί οριακά (ή όχι) εκτός του αρχαιολογικού χώρου  δεν θα άλλαζε ο χαρακτήρας της ανατροπής και της καταστροφής του μνημειακού συνόλου αφού όπως αναδείξαμε τα μνημεία δεν γίνονται αντιληπτά ξεκομμένα από το ιδιαίτερο φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους . Επίσης, όπως αποδείξαμε, το ίδιο το γεωστρωματογραφικό αποτύπωμα αποδεικνύει την αλλαγή χρήσης γης και ορίζει την ποιότητα και το εύρος της ανεπίστρεπτης ανατροπής και της καταστροφής. (αναφορά -Χρηση τεράστιοι όγκοι μπετόν στο Βιομ. Αιολικό πάρκο δεν συνάδουν με το φυσικό ιστορικό τοπίο και ειδικά τον αρχαιολογικό χώρο).

Οι φορείς που είναι επιφορτισμένοι με την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς ενώ χρησιμοποιούν εργαλειακά τα συμπεράσματα των επιστημών σε σχέση με την “κλιματική αλλαγή” δεν λαμβάνουν υπόψη τους τον πόλεμο που έχει κηρύξει η επιστημονική κοινότητα στο τσιμέντο σε σχέση με τις βασικές αιτίες που δημιουργούν στρώματα της Ανθρωποκαίνου στον φλοιό της γης όσο και τις τραγικές συνέπειες στο κλίμα. Σε μια εποχή μάλιστα που με πρόσχημα την κλιματική αλλαγή τα παρθένα βουνά και νησιά της Ελλάδας, (οι φυσικο-ιστορικές κληρονομιές μας)  γεμίζουν από Βιομηχανικά πάρκα Αιολικής και Ηλιακής ενέργειας είναι αλλοπρόσαλλη και καταστροφική η επιλογή χρήσης τσιμέντου στα μνημειακά μας σύνολα. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο αν αναλογιστούμε ότι η παραγωγή ενός τόνου σκυροδέματος δημιουργεί 75-85 κιλά CO2 !!!

Μάλιστα, οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι οι ιστορικές και φθηνότερες λύσεις έχουν αποδειχθεί πολύ ασφαλέστερες, οικονομικότερες και διαχρονικότερες απ’ ότι το σύγχρονο τσιμέντο που αντέχει μόλις μερικά χρόνια ζωής και δεν ανακυκλώνεται, πέρα του ότι αποδεδειγμένα προκαλεί φθορές και στο ίδιο το φυσικό υλικό των μνημείων. Για να μπορούμε να συγκρίνουμε αρκεί να δούμε την αντοχή των ιστορικών τεχνολογιών. Λ.χ. στα Ρωμαϊκά λιμάνια ή Υδραγωγεία που επιβιώνουν ως τις μέρες μας.  Ας δούμε όμως και το θέμα αυτό περί “φυσικού υλικού” ή “ τεχνητού λίθου”  κλπ. πιο συγκεκριμένα:  Οι επιπτώσεις της παραγωγής σκυροδέματος στο φυσικό περιβάλλον είναι πολυσύνθετες. Το μεγαλύτερο βάρος πέφτει στην παραγωγή τσιμέντου, η οποία είναι το βασικό συστατικό στοιχείο του σκυροδέματος. Η παραγωγή του παράγει μεγάλη ποσότητα CO2, δηλαδή ό,τι χειρότερο για το “φαινόμενο του θερμοκηπίου”.. Οι διακυμάνσεις του CO2 επηρεάζουν καταλυτικά το κλίμα της Γης.

Η παραγωγή ασβέστη και σκυροδέματος αντιπροσωπεύει το 10% της ανθρωπογενούς παραγωγής CO2. ‎Πέραν τούτου, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις ξεκινούν από την διαδικασία της εξόρυξης των πρώτων υλών για την παραγωγή τσιμέντου αλλά και για την χωροθέτηση βιομ. ΑΠΕ. Η εξόρυξη και θραύση λ.χ. του ασβεστόλιθου συμβάλλει καταλυτικά στη διάβρωση, στην ανατροπή του γεωλογικού προφίλ, στην ανατροπή των φυσικών ιστορικών τοπίων. Ακόμα συμβάλει στην διαταραχή της φυσικής απορροής των υδάτων και επιδρά αρνητικά στην καλή ποιότητα των υπόγειων υδάτων. Οι σπασμένοι βράχοι έχουν αντίκτυπο στη βιοποικιλότητα της περιοχής και στην ποσότητα της βιομάζας. Η σκόνη, η ατμοσφαιρική ρύπανση, είναι επίσης σημαντικά αποτελέσματα τόσο της παραγωγής τσιμέντου όσο και της χωροθέτησης Βιομ. ΑΠΕ. Μιλάμε για το ιδιαίτερο γεωλογικό ανάγλυφο της Ελλάδας (Στην Ουγγαρία, Ολλανδία, Γερμανία τέτοιο πρόβλημα από χωροθετήσεις βιομ. ΑΠΕ αντικειμενικά δεν έχουν). 

Επίσης το σκυρόδεμα δεν είναι χημικά ουδέτερο.  Το ph του είναι πάρα πολύ υψηλό (12-13 σε κλίμακα έως 14). Άρα έχει επιπτώσεις και στα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Για αυτό π.χ. τα σίδερα οπλισμού πρέπει να προστατεύονται με κατάλληλο υλικό. Η‎ παραγωγή σκυροδέματος είναι επίσης μια ενεργοβόρα διαδικασία και απαιτεί μεγάλη κατανάλωση νερού. Άρα και μόνο η χρήση τσιμέντου δεν συνάδει με το μνημειακό σύνολο αλλά και με κανένα ιστορικό φυσικό τοπίο αφού το ανατρέπει (και αυτό άσχετα αν δεν γίνεται απόλυτα αισθητηριακά  αντιληπτό αλλά κυρίως μέσω των επιστημών).

Οι άνθρωποι της Ε.Π.Ι. απέδειξαν με αυστηρό και αντικειμενικό τρόπο  ότι το Βιομηχ. Αιολικό πάρκο βρίσκεται εντός του αρχαιολογικού χώρου και όχι εκτός όπως υποστήριξαν οι θεσμικές υπηρεσίες προστασίας της κληρονομιάς και η εταιρία. (Φτάνει να μεταφέρει κανείς στον χάρτη τις συντεταγμένες του κηρυγμένου Αρχαιολογικού χώρου ή φτάνει η χρήση κινητού τηλεφώνου στον χώρο του Βιομ. Αιολικού Πάρκου και των συνδεόμενων με αυτό δρόμων)

Η κατασκευή του Βιομ. ΑΠΕ, όπως ήταν αναμενόμενο με βάση την διεπιστημονική θεώρηση και όπως ξεκάθαρα αποδεικνύεται σήμερα από την ίδια την πραγματικότητα και τα στοιχεία, ανέτρεψε όχι μόνο το γεωφυσικό ανάγλυφο, την ιστορική γεωστρωματογραφία, όχι μόνο τα γεω-αρχαιολογικά στρώματα, μα και την ιστορική βιοποικιλότητα που χαρακτηρίζει και συν- διαμορφώνει τόσο τον ενιαίο αρχαιολογικό χώρο όσο και αυτή της ευρύτερης περιοχής.  Το γεγονός λ.χ.  ότι ακόμα και τα ιππευμένα άλογα των ανθρώπων του ισθμού Ιεράπετρας αντιδρούν να πλησιάσουν (από εκατοντάδες μέτρα) τον χώρο του Βιομ. ΑΠΕ, όπως και το γεγονός ότι προκάλεσε την εξαφάνιση της ιδιαίτερης ιστορικής θήρας είναι στοιχεία που συνθέτουν ίσως την τραγικότερη αδιάσειστη απόδειξη.

Μπαίνοντας σε ζητήματα στενότερης αρχαιολογικής προσέγγισης  μπορούμε εύκολα να σκεφτούμε ότι ακόμα και τα στενά αρχαιολογικά στοιχεία και συμφραζόμενα μετά την καταστροφή ή ανατροπή αλλάζουν χαρακτήρα έξω από αυτό το αυστηρά ορισμένο ιστορικό- φυσικό τους πλαίσιο, καθώς, κύρια, αλλάζει έτσι και ο χαρακτήρας, η ποιότητα της  αφηγηματικής και επεξηγηματικής δυνατότητας.

Στην σύνθετη διαδικασία υπεράσπισης της κληρονομιάς  από τους ανθρώπους της Ε.Π.Ι. συμπεριλήφθηκαν όχι μόνο τα ακίνητα, ανόργανα μνημεία, μα και τα οργανικά- τα ζωντανά μέλη του Μνημειακού Συνόλου. Ανόργανα και οργανικά, ζωντανά και μη, υλικά ή άυλα μέλη τα οποία αντιλαμβάνονται ως αδιάσπαστη οργανική ενότητα που συνθέτουν την ιδιαίτερη κληρονομιά τους.

Δεν πρέπει να μας διαφεύγει η αρχή ότι η κληρονομιά αυτή ανήκει πρώτα στους ίδιους τους ανθρώπους του τόπου ως μέρος του “είναι” τους και κατόπιν στην υπόλοιπη ανθρωπότητα και θεσμούς. Πέρα από την ανατροπή αυτής της μοναδικής φυσικο-ιστορικής σχέσης, η χωροθέτηση του Βιομ. ΑΠΕ εντός του αρχαιολογικού χώρου  ανατρέπει, καταστρατηγεί και την συνταγματικά κατοχυρωμένη ισότιμη νομή των Ελλήνων πολιτών στην κληρονομιά τους. Ένα συνταγματικό δικαίωμα που η πολιτεία και οι θεσμοί εξαιτίας της παραχώρησης τμήματος του αρχαιολογικού χώρου και του ιστορικού φυσικού τοπίου για βιομηχανική εκμετάλλευση καταπατούν. Κατά ανάλογο τρόπο εξάλλου καταπατούν και τα δικαιώματα που θεμελιώνονται στις διεθνείς συνθήκες και συμβάσεις προστασίας της κληρονομιάς που δεσμεύουν το Ελληνικό κράτος. Η δυνατότητα αυτή των θεσμών (όπως αποδεικνύει ξεροκέφαλα η ίδια η πείρα) πατάει κυρίως στον αρχαιολογικό νόμο. Στην εννοιολογική σαθρότητα και στην επιτελικότητα εξωεπιστημονικών θεσμών έτσι που να γίνεται εργαλείο της εκάστοτε πολιτικής διοίκησης.

Η Ε.Π.Ι. έχει δημιουργήσει ομάδα που ασχολείται με την διάσωση των μοναδικών  Γιοργαλίδικων αλόγων, τα οποία είναι, σύμφωνα με τα ιππολογικά κριτήρια, υπό εξαφάνιση. Κυρίως όμως είναι υπό εξαφάνιση από τον μνημειακό χώρο. Ιστορικά, τα Γιωργαλίδικα άλογα και τα λοιπά ιπποειδή συν-διαμόρφωσαν το δοσμένο  φυσικό ιστορικό τοπίο. Είχαν φυσικά και συγκεκριμένη εξέλιξη που καθορίστηκε από το δοσμένο περιβάλλον. Τα τελευταία 50 χρόνια οδηγούνται στην εξαφάνιση από το φυσικό ιστορικό τοπίο.

Με επιστημονικό τρόπο σε συνεργασία με κορυφαίους επιστήμονες και κέντρα  κληρονομιάς  του ιππολογικού κλάδου απ’ όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι της συλλογικότητας προσπαθούν αυτό να γίνει στα πλαίσια των σύγχρονων διεθνών ιππολογικών επιστημονικών πρακτικών. (Είναι υπό δημοσίευση στον διεθνή εξειδικευμένο επιστημονικό τύπο και η πρώτη ολοκληρωμένη μελέτη) .  Έχουν εξασφαλίσει την υπόσχεση εξειδικευμένης βοήθειας από φορέα-μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO οι επιστήμονες του οποίου μπορούν να  αντιληφθούν το όλο εξειδικευμένο πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις.

Ακόμα ομάδες της Ε.Π. που έχουν επιφορτιστεί: Με την επιστημονική καταγραφή και διάσωση μιας άλλης  τεράστιας κληρονομιάς. Της γνώσης γύρω από την παραγωγή  των κεραμικών εργαστηρίων που επέζησαν ως συνέχεια από την προϊστορική αρχαιότητα. Τα εργαστήρια αυτά άντεξαν χιλιετίες στον χώρο του ισθμού. Ήταν αδύνατον όμως να αντέξουν τον σύγχρονο ανταγωνισμό της ελεύθερης αγοράς χωρίς την υποστήριξη από θεσμικούς και επιστημονικούς παράγοντες. Άλλη νέα ομάδα ασχολείται με την διάσωση της Κρητικής διαλέκτου και της τοπικής λαογραφικής παράδοσης και της νεότερης ιστορίας του τόπου.

Ακόμα , συλλογικά αναζητούν, με την βοήθεια εξειδικευμένων επιστημόνων,  λύσεις υγιούς και αξιοπρεπούς συνύπαρξης σε ένα τέτοιου χαρακτήρα ιστορικό αλλά πολλαπλά απειλούμενο με καταστροφή περιβάλλον.

Η Ε.Π αποτελείται βασικά από ντόπιους πολίτες, κυρίως αγρότες, ενώ προκάλεσαν την συμμετοχή στην επιτροπή και την παροχή επιστημονικής συνδρομής από επιστήμονες διαφόρων επιστημονικών κλάδων: αρχαιολόγους, ανθρωπολόγους, γεωπόνους, γεωλόγους, ιππολόγους κ.λπ.)  Δημιουργήθηκε έτσι μια οργανική ενότητα από την τοπική κοινωνία και επιστήμονες.

Ο αγώνας τους δεν ήταν (και δεν είναι) μόνο διαισθητικός, με γνώμονα την αναγκαία, πηγαία, και υγιή αγάπη στον τόπο τους, αλλά και ιδιαίτερα εξειδικευμένος και εμπεριστατωμένος.  Με συλλογικό τρόπο συλλέγουν  πληροφορίες, οργανώνουν σεμινάρια και εργαστήρια για θέματα αγροτικά, αρχαιολογικές και ιστορικές διαλέξεις, ανοικτές συνελεύσεις πολιτών.

Προστατεύουν ενεργά και με συλλογικό τρόπο μνημεία και κληρονομιά σε όλη της την αντιληπτή  οργανική συνθετότητα, συμπεριλαμβανομένου  του ιστορικού τοπίου, των ανθρώπων, των αρχαιολογικών ανόργανων καταλοίπων, αλλά και της οργανικής ζωντανής κληρονομιάς, της ιδιαίτερης τοπικής χλωρίδας και πανίδας,  της άυλης τοπικής κληρονομιάς (λαογραφία, π.χ. τοπική τεχνική κεραμικής παραγωγής), της ζωντανή παράδοσης  (παραμύθια, παραδοσιακή κουζίνα). Προστατεύουν  την κινητή και ακίνητη κληρονομιά, ανόργανη και οργανική- ζωντανή κληρονομιά (π.χ. αρχαίες ελιές, κρητικό άλογο) ως μια αδιάσπαστη ενότητα.

Είναι ακριβώς αυτή η ενότητα, η πανάρχαια και ιδιαίτερη πολιτιστική σχέση των ανθρώπινων κοινοτήτων με το περιβάλλον που ζουν, αλληλοεπιδρούν και συνδιαμορφώνουν την οποία υπερασπίζονται και οι επιστήμες της κληρονομιάς. Από την άλλη, το ίδιο αυτό το φυσικό-πολιτιστικό περιβάλλον της αναφοράς συν-διαμορφώνει και τις ίδιες τις τοπικές κοινωνίες. Τις κάνει ιδιαίτερες και ξεχωριστές στον  χρόνο και το χώρο. Όταν η σχέση αυτή βιάζεται ή ανατρέπεται, η ιδιαιτερότητα αυτή των ανθρώπινων κοινοτήτων χάνεται. Κάπως έτσι έχουν χάσει την υπόστασή τους λογής ανθρώπινες κοινότητες και λαοί. Λ.χ. Ελληνικής πολιτιστικής αναφοράς κοινότητες σε όλη σχεδόν την Μεσόγειο.

Η κληρονομιά μας, τα μνημεία μας, στην όποια προσέγγισή τους απαιτούν την διεπιστημονική θεώρηση. Ταυτόχρονα όπως έχουμε αποδείξει αυτή η “μνημειακή αναφορά” των ανθρώπινων κοινοτήτων αποτελεί μια βιο-κοινωνική διαδικασία . Μια ιδιαίτερη έκφραση της ανθρώπινης βιολογίας, του ανθρώπινού πολιτισμού και της εξέλιξης ως τέτοιας. Πίσω από τις λογής απτές εκφράσεις κληρονομιάς ή πίσω από τα λογής  μνημειακά σύνολα και τέτοιου χαρακτήρα πολιτιστικές αναφορές, κρύβεται, ιστορικά, αυτή η ξεχωριστή ανθρώπινη, βιο-κοινωνική διαδικασία-λειτουργία που άπτεται του ψυχισμού των ανθρώπινων κοινοτήτων, κοινωνιών. Συνθέτει παράγοντα κοινοτικής ή κοινωνικής προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες.

Μιλάμε δηλαδή για μια βιο-κοινωνική διαδικασία- λειτουργία η οποία χαρακτηρίζεται από την δυναμικότητα και την εξέλιξη (ως προσαρμογή σε χώρο, κοινωνία, συνθήκες).   Ως μια βιο-ψυχική, κοινωνική ανάγκη των ανθρώπων που τόσο η επιστήμη όσο και οι θεσμοί πρέπει να λάβουν υπόψιν τους, αφού ως βιο-κοινωνικό μόρφωμα είναι δυναμικά εξελισσόμενο και σε σχέση με το πολιτισμό είναι μοναδικό ως προς την κάθετη μεταφορά πληροφορίας. Συνθέτει δηλαδή μια ιδιαίτερη δύναμη στην βιόσφαιρα. Ο ορισμός της “μνημειακής αναφοράς” με την βοήθεια των συμπεριφορικών επιστημών, της ανθρωπολογίας και της βιολογίας ως βιο-κοινωνική διαδικασία την ανάγει σε ύψιστη ανθρώπινη κοινοτική, κοινωνική λειτουργία και ανάγκη. Αποτελεί ως εκ τούτου ύψιστο ανθρώπινο,  δικαίωμα.

Οι άνθρωποι της ΕΠΙ αναζητούν ενεργά τρόπους συνύπαρξης και αξιοπρεπούς επιβίωσης σε ένα τέτοιο αρχαιολογικά και φυσικο- ιστορικά πλούσιο, αλλά απειλούμενο με ταχεία ανατροπή περιβάλλον. Προσπαθούν να παντρέψουν την γνώση από τις αρχαίες ή ιστορικές τεχνικές με την γνώση από σύγχρονες προσεγγίσεις για τρόπους  καλλιέργειας. Αυτό αποτελεί μονόδρομο για μια βιώσιμη γεωργία που δεν θα έρχεται σε σύγκρουση με την προστασία του οικοσυστήματος, της πολιτισμικής μας κληρονομιάς και τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων.

Όλη αυτή η κοπιαστική, ολιστική, μακροπρόθεσμη, και σύνθετη φροντίδα  για την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά, για την αξιοπρεπή επιβίωση της τοπικής κοινωνίας στον ιστορικό αυτό τόπο  κόντρα στα λογής και χωρίς προγραμματισμό ευκαιριακά και αντι-περιβαλλοντικά επενδυτικά συμφέροντα βασίζεται αποκλειστικά στην προσφορά και στον εθελοντισμό.

Σήμερα η Ε.Π. αγωνίζεται για την αποτροπή της νομιμοποίησης αυτής της καταστροφής, και για την υπεράσπιση του ότι έχει απομείνει στην περιοχή ως κληρονομιά ζωντανό.

Η Επιτροπή Πολιτών επανειλημμένα έχει σταθεί και στέκεται αλληλέγγυα σε συλλογικότητες και επιστημονικούς φορείς που υπερασπίζονται την φυσική και πολιτιστική κληρονομιά. Έχει σταθεί  ταυτόχρονα αλληλέγγυα στο δικαίωμα των τοπικών κοινωνιών και της κοινωνίας ευρύτερα για φθηνή ενέργεια, ως δημόσιο αγαθό, που οι τρόποι παραγωγής της θα σχεδιάζονται με επιστημονικό τρόπο και δεν θα έρχονται σε σύγκρουση με την κληρονομιά, τις σύγχρονες επιστημονικές και τεχνολογικές δυνατότητες, τις πραγματικές ανάγκες των ίδιων των ανθρώπων και της φύσης.  Έτσι συναντήθηκαν με συλλογικότητες από την γειτονική Σητεία, την ερευνητική ομάδα του Πετρά και τα Χανιά, έως την  Θεσσαλονίκη, την Εύβοια, τις ακατοίκητες  νησίδες όπως η Γυάρος, την Μάνη τα Άγραφα κλπ.

Έχουν όπως οι πατεράδες και οι παππούδες τους αντιφασιστική δράση και συμμετέχουν σε ποικίλες προσπάθειες αλληλεγγύης.

* Αρχαιολόγος, Έδρα Αρχαιολογίας και Μουσειολογίας-Unesco MASARYK University Ερευνητικό Επιστημονικό Κέντρο ARCHAIA Brno

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

Οι κύριες αιτίες για την απώλεια της βιοποικιλότητα:  1. Αλλαγές στη χρήση γης   (π.χ. αποψίλωση, εντατική μονοκαλλιέργεια, αστικοποίηση),  2) Άμεση εκμετάλλευση (π.χ. κυνήγι και η υπεραλίευση), 3) Κλιματική αλλαγή , 4. Ρύπανση     [europarl.europa.eu]

[1] Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος τονίζει στην ιστοσελίδα του: Οι αλλαγές στη χρήση της γης και στο έδαφος μπορούν είτε να επιταχύνουν είτε να επιβραδύνουν την κλιματική αλλαγή. Χωρίς υγιέστερα εδάφη και βιώσιμη διαχείριση της γης και του εδάφους, δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση, να παράγουμε αρκετά τρόφιμα και να προσαρμοστούμε στο μεταβαλλόμενο κλίμα. Η απάντηση ενδεχομένως να βρίσκεται στη διατήρηση και την αποκατάσταση βασικών οικοσυστημάτων, καθώς και στο να επιτρέπουμε στη φύση να δεσμεύει άνθρακα από την ατμόσφαιρα. [eea.europa.eu]