Του Jeffrey Levett
Πρόθεσή μου είναι να απονείμω ένα συμβολικό βραβείο Νόμπελ ειρήνης για αναγνωρισμένες συνεισφορές στην ανθρωπότητα. Το πράττω τόσο ως ιδιώτης παγκόσμιος πολίτης όσο και ως Επίτιμος Πρόεδρος του Παγκόσμιου Φιλοσοφικού Φόρουμ των Αθηνών. Αποφάσισα ότι θα πρέπει να απονείμουμε στο Νίκο Καζαντζάκη ένα φανταστικό, μεταθανάτιο και συμβολικό Βραβείο Ειρήνης. Αν και δεν έχω το δικαίωμα να δώσω σε κανέναν οποιοδήποτε βραβείο Νόμπελ, μπορώ εν τούτοις ποιητικά να απονείμω ένα τέτοιο βραβείο στον Νίκο Καζαντζάκη.
Τα ερεθίσματα υπάρχουν παντού. Για μένα η περιπέτεια αρχίζει από το Βιάννο, στη νότια ακτή της Κρήτης εκεί που βρίσκεται ένα μικρό μουσείο Ολοκαυτώματος και μια εκκλησία μνήμης. Από το ταβάνι του κρέμονται εκατοντάδες κηροπήγια, ένα για κάθε σφαγιασμένο πολίτη του, στα χέρια των γερμανικών στρατευμάτων. Αν ζούσε σήμερα, ο Καζαντζάκης είμαι σίγουρος ότι θα την επισκεπτόταν τακτικά Καθώς ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έφτανε στο τέλος του στην Ευρώπη, μια φράση πλανιόταν συγχωρώ αλλά ποτέ δεν ξεχνώ. Στο τέλος της βάρβαρης γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα το 1944, ο Νίκος Καζαντζάκης άρχισε έναν αγώνα μαζί με άλλους σε όλα τα μήκη και πλάτη της Κρήτης για να καταγράψει τις ναζιστικές θηριωδίες. Αν και η ειρήνη ήρθε απρόθυμα, ήταν μια επανάληψη του 1923 και της συνθήκης της Λωζάνης, με την έννοια ότι οι αποζημιώσεις δεν έγιναν ούτε ελήφθησαν ποτέ
Στον Α ́ Βαλκανικό Πόλεμο του 1912 ο ίδιος κατατάχθηκε ως εθελοντής και αποσπάστηκε στο γραφείο του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Με εντολή του έγινε Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Περίθαλψης η Υγείας και σε μια σχετική αποστολή βοήθειας σε πληθυσμό στον ελληνικό Πόντο έγινε μάρτυρας από πρώτο χέρι της σφαγής εκεί. Το 1919 κατάφερε να επαναπατρισεί 150.000 Έλληνες από την περιοχή του Καυκάσου που κινδύνευαν άμεσα από κάποια σφαγή. Η ομάδα του συγγραφέα ήταν προσωπική επιλογή και περιελάβανε τον Αλέξη Ζορμπά, ο οποίος αρνήθηκε οποιαδήποτε αποζημίωση για το ρόλο του στην ανθρωπιστική αποστολή. Η εμπειρία του στον Καύκασο παρέμεινε σφραγισμένη μέσα του για το υπόλοιπο της ζωής του.
Στην Αναφορά του στον Γκρέκο, ο Νίκος Καζαντζάκης μας λέει ότι αγαπούσε με πάθος τη μοναξιά, τη σιωπή, ατενίζοντας για ώρες τη φωτιά ή τη θάλασσα, χωρίς να χρειάζεται άλλη παρέα. Η φωτιά και η θάλασσα ήταν πάντα πιστοί και στοργικοί σύντροφοι: κάθε φορά που αγαπούσε μια γυναίκα ή μια ιδέα, συνέβαινε επειδή έβρισκε τα βασικά χαρακτηριστικά της φωτιάς ή της θάλασσας μέσα σε αυτά, μια δυαδικότητα στην ψυχή του
Όταν ο κόσμος τον σκέφτεται, τον συνδέει με το Ζορμπά τον Έλληνα ή την Αναφορά του στον Γκρέκο. Πολλοί θα θυμούνται τον Άντονι Κουίν να παίζει το zither ή να χορεύει όποτε τον συγκινούσε το πνεύμα. Άλλοι θα θυμούνται τον ξέφρενο χορό και την κατάρρευση του κακοσχεδιασμένου εναέριου μεταφορέα που μετέφερε κάρβουνο κάτω από την πλαγιά του βουνού στην ακτογραμμή, ακριβώς όπως ευλογήθηκε από τον ιερέα. Άλλοι πάλι θα θυμούνται το εσκεμμένο μαχαίρωμα των αμαρτωλών γυναικών στην πλατεία του χωριού. Άλλοι θα θυμούνται πώς ο Ζορμπάς χαλάρωσε τον νεαρό Άγγλο για να τον φέρει ζωντανό (AlanBates).
Ο Πόντος, η Μικρασιατική Καταστροφή και η πανδημία του δάγκειου πυρετού έχουν ξεχωριστή θέση στην ελληνική ψυχή και στην ιστορία του ελληνικού έθνους. Πολύ πρόσφατα, ο Κωνσταντίνος Κούτρας, Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας μιλώντας στη Νέα Υόρκη, μίλησε για τις χαμένες πατρίδες, τη φτώχεια, τον αδικημένο ήρωα και την ηρωική μητέρα και επανέλαβε ότι ο Πόντος κατέχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία του ελληνικού έθνους.
Τα γραπτά του ακόμα ζουν και μεταδίδουν το εμπνευσμένο, το αρσενικό ,το νευρωτικό και το παράλογο. Λέγεται ότι η γλώσσα του, είναι ένα μείγμα πεζογραφίας και ποίησης με μικρά και μεγάλα στοιχεία, ιδιωματικά και κοινότοπα που είναι κατανοητά και κρυστάλλινα τραβούν την προσοχή, ενώ άλλα αψηφούν τη γενική κατανόηση και μερικές φορές με λέξεις δικής του δημιουργίας, τις οποίες οι ειδικοί μαντεύουν το νόημά τους. Μπορούμε άραγε ποτέ να εντοπίσουμε τα βασικά στοιχεία της ρωμαλέας σκέψης του; Ήταν μια πληθωρική προσωπικότητα και είχε μια περιπετειώδη ζωή, στηρίζοντας τις ακροβατικές του ενέργειες πάνω απ’ όλα στο χάος, στην Κρήτη και στον Πόντο, μια γεωγραφική περιοχή που σήμερα ανήκει στην Τουρκία.
Η φωνή των συνομηλίκων του εκφράστηκε από τον ElieWiesel, Αμερικανοεβραίο συγγραφέα, αποδέκτη του βραβείου Νόμπελ Ειρήνης. Είπε ότι όποιος αρχίσει να διαβάζει Καζαντζάκη δεν μπορεί ποτέ να σταματήσει. Ο Αλμπέρ Καμύ είπε ότι άξιζε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 100 φορές περισσότερο από όλους τους συγχρόνους του που το κέρδισαν, προσθέτοντας ότι ήταν γενναιόδωρος. Όταν ο Καμύ κέρδισε το Νόμπελ με μόλις μία ψήφο περισσότερες από εκείνον του έστειλε τα συγχαρητήριά του μαζί με έναν πολύ θερμό χαιρετισμό.
Η ταυτότητα
- Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι ελεύθερος. Νίκος Καζαντζάκηςs
Η αναγνώριση των λαθών μπορεί μερικές φορές να πάρει πολύ χρόνο και κάθε τόπος έχει χωρίς να είναι φυσικά γνωστοί διάφορους αφανείς ήρωες. Όλα τα κράτη έχουν τη δύναμη να φιμώσουν τις ενοχλητικές για την ηγεσία τους φωνές, να διαγράψουν την ατομικότητα, να θυματοποιούν και να θυματοποιούνται, να καταστρέψουν και να σκοτώνουν όσους πιστεύουν ότι τους προκαλούν. Από την άλλη οργανώσεις, ομάδες υψηλού προφίλ, εκκλησίες ακτιβιστές καθώς και άτομα με επιρροή μπορούν να ασκήσουν πίεση για να εμποδίσουν ή να ενθαρρύνουν και να ασκήσουν πιέσεις ή να αποτρέψουν τα δυσάρεστα. Η αναγνώριση των λαθών μας είναι μια μεγαλειώδης πράξη αυτό δε μπορεί να γίνει μόνο αφού συνειδητοποιήσουμε τι έχουμε κάνει και συνάμα θεωρήσουμε τον εαυτό μας υπεύθυνο για αυτό. Δεν ξεχνάμε όμως ότι πολλοί που διέπραξαν εγκλήματα εναντίον συγγενών τους δεν έχουν ποτέ λογοδοτήσει τα δε θύματα αυτά δεν έχουν ποτέ λάβει αποζημίωση.
Η αναγνώριση των λαθών μας είναι καθαριστικό σημείο του πολιτισμού μας ο δε Νίκος Καζαντζάκης πίστευε ότι ένας κόσμος που δεν διορθώνεται τα λάθη που κάποια στιγμή αναγνωρίζει και δεν βελτιώνεται από αυτά, θα συνειδητοποιήσει σίγουρα κάποτε την αλήθεια ίσως είναι όμως τότε πολύ αργά. Σε γενιές γραμμές ανησυχούσε για την κατάσταση του ανθρώπου που πίστευε ότι βρισκόταν εξολοκλήρου δεμένος με κάποια μορφή από αλυσίδες αν και γεννιόταν ελεύθερος.. Το δημιουργικό μυαλό του έβλεπε την ποίηση ως το αλάτι της γης που εμποδίζει τη σήψη του κόσμου. Νόμιζε ότι η ατομική μας Οδύσσεια θα μετέδιδε ευτυχία και αυτός που είχε φτιάξει τη δική του, είναι ευτυχισμένος. Οι σκέψεις του αυτές είναι κρίσιμες για το σήμερα .Ποτέ άλλοτε η εκπαίδευση δεν χρειαζόταν τέτοια φαντασία.
Τα εμπόδια όμως για όποιον εναντιώνεται έστω και λογοτεχνικά το κατεστημένο είναι αμείλικτα. Το 1954, η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής καταδίκασε τον Τελευταίο Πειρασμό του Χριστού ως άσεμνο, αθεϊστικό και προδοτικό. Το μυθιστόρημα δε αυτό συμπεριλήφθηκε στο LibrorumProhibitorum, Ευρετήριο απαγορευμένων βιβλίων του Βατικανού.
Κάθε τόπος και χρόνος έχει γίνει μάρτυρας ανησυχητικών εικόνων αντάξιων ενός μουσείου μνήμης. Μέσα στη χρόνια μιζέρια μας όμως ο Νίκος Καζαντζάκης σαν φωτεινό παράδειγμα ξεπροβάλει. Είναι αυτός που μας έδωσε το «Ο Χριστός Ξανασταυρωθηκε» και επίσης μια φιλοσοφία για το πως θα μπορούσε να είναι μια ιδανική ανθρωπότητα.
Ο Καζαντζάκης είναι ο καπετάν Μιχάλης μου. Στην εισαγωγή του τελευταίου πειρασμού ο ίδιος μας λέει ότι ήταν πολύ πικραμένος στη ζωή του, ενώ στον Ζορμπά μας λένε στον Καύκασο ότι υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι μας σε κίνδυνο, ας πάμε να τους σώσουμε… ίσως δεν μπορούμε… ο μόνος τρόπος σωτηρίας είναι να σώσουμε άλλους…….πάμε, ο Θεός να είναι μαζί μας. Θεός και διάβολος, πρόσθεσε ο Ζορμπάς… οι ακρωτηριασμένοι δεν μπαίνουν στον ουρανό… μόνοι χαρούμενοι τη νύχτα κοιτάζοντας το Αιγαίο πέλαγος με το φεγγάρι να ρέει μέσα από το παράθυρο και τη θάλασσα να αναστενάζει… Ο Ζορμπάς από το νεκροκρέβατό του στα Σκόπια είχε παραδώσει ένα γράμμα στον Καζαντζάκη λέγοντας ότι δεν είχε μετανιώσει, είχε κάνει αρκετά, αλλά μετά όχι αρκετά… Μια ζωή είναι πολύ μικρή.
Στον καπετάν Μιχάλη και καθώς ο παπάς κατεβαίνει ένας από τους χαρακτήρες του ανεβαίνει στον άμβωνα για να ανακηρύξει αδέρφια, μπορούμε να ελευθερώσουμε την πατρίδα! Κρητικοί ξεσηκωθείτε! Άντρες, γυναίκες και παιδιά, πάρτε μια πέτρα να ρίξετε στη Σούδα. Ας διαλυθεί ο ατιμασμένος και ας μην τον ζηλεύουν πια οι ισχυροί του κόσμου. Διαφορετικά, δεν θα δούμε ελευθερία. Ελάτε, αδέρφια, σηκωθείτε, κάντε το σταυρό σας, σηκώστε μια πέτρα και πάμε!.
Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν ένας πεισματάρης πολεμιστής με άσβεστη φωτιά στο κέντρο μιας κοσμικής δίνης. Άφθαρτος και παθιασμένος και πατριώτης Κρητικός γνωστός στον κόσμο. Είδε τον άνθρωπο να έχει μεν μικρές σχετικά ικανότητες, αλλά παρόλα αυτά πίστευε ότι έχει τη δύναμη να χτίσει έναν καλύτερο κόσμο.
Η γεωπολιτική των συγκρούσεων
- Ελευθερία η Θάνατος, Μακρυγιάννης
Καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρεε, τα σύνορα μετατοπίζονταν, τότε εμφανιζόταν το παράδοξο μερικές φορές μια μεγάλη απόσταση να μπορούσε να καλυφθεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ άλλες φορές μικρότερες αποστάσεις να καλύπτονταν σε μεγαλύτερες χρονικές περιόδους.
Υπήρξε πράγματι μαζική μετανάστευση και γενοκτονία των Αρμενίων και των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας. Πόλεμος, Βαλκάνια, Κόσμος, Ρωσική επανάσταση που συγκλόνιζε το κόσμο αλλά και ισπανική γρίπη προκαλούσαν πολιτική σιωπή σε αυτά τα γεγονότα. Τα ευαίσθητα και έξυπνα αυτιά όμως τα κατέγραφαν με διάφορους τρόπους. «Ο μελλοντικός νομπελίστας Έρνεστ Χέμινγουεϊ ρώτησε ποιος θα ταΐσει έναν τέτοιο πληθυσμό. Κανείς δεν ξέρει!; Τα επόμενα χρόνια ο χριστιανικός κόσμος θα ακούσει μια σπαρακτική κραυγή που ελπίζω να φτάσει μέχρι τον Καναδά: Μην ξεχνάτε τους Έλληνες! Συμπωματικά, ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ εξέφρασε τα λόγια του Ελληνικού Εθνικού Ύμνου στα αγγλικά. από τους τάφους των σκοτωμένων μας, Θα επικρατήσει η ανδρεία σου, Καθώς σε χαιρετάμε ξανά, Χαίρε Ελευθερία!. Ένα χρόνο αργότερα, ο JohnBurrows σημείωσε ότι η ελληνική φυλή ανεβαίνει γόνιμη, προοδευτική και συνεχώς διευρυνόμενη υπό την ηγεσία ενός από τους σπουδαιότερους ανθρώπους του αιώνα, ενός ανθρώπου που εκπληρώνει όλα τα ιδανικά και τις φιλοδοξίες της φυλής, δηλαδή του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στον Βενιζέλο είδε μια παλινόρθωση του ελληνισμού και τον παρομοίασε με τον Περικλή.
Σύμφωνα με μια αμερικανική πηγή, κάποια στιγμή μεταξύ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς και του επόμενου πρωινού (1922) μια ομάδα νεαρών προσφύγων έφτασε επιτέλους στις ελληνικές γραμμές και στην ασφάλεια που αυτές έδιναν μέσα στο παγωμένο σκοτάδι μέσα σε τρομερή κατάσταση. Έχοντας καταφέρει να δραπετεύσουν, περιπλανήθηκαν στα χιονισμένα βουνά περικυκλωμένοι από στρατιωτικά αποσπάσματα, αλλά απελπισμένα απέφυγαν τη σύλληψη, τις διώξεις και το θάνατο. Καθώς ερχόταν ο χειμώνας, αποφάσισαν ότι η σωτηρία ήταν δυνατή μόνο αν έφταναν στην Ελλάδα. Η θαλάσσια διαδρομή ήταν αδύνατη αφού οι παραλίες είχαν καταληφθεί από τους κεμαλιστές. Η χερσαία διαδρομή ήταν η μόνη τους επιλογή. Το δικό τους σχέδιο ήταν τολμηρό, να διασχίσουν εκατοντάδες χιλιόμετρα μέσα από εχθρικό έδαφος για να φτάσουν στα σύνορα. Ήταν η 67η ημέρα τους προς την ελευθερία καθώς ο αρχηγός της ομάδας προχωρούσε προς το φυλάκιο. Έκπληκτος ο Έλληνας φρουρός δεν μπορούσε παρά να μουρμουρίζει αφού άθικτοι, είχαν φτάσει στα ελληνικά σύνορα και με ασφάλεια.
Στον ελληνικό Πόντο στα βόρεια, είχαν γίνει μάρτυρες φρικτών τραγωδιών που αρχίσαν να λαμβάνουν χώρα από τον Μάιο του 1921. Και τι δεν είδε: γονείς, παιδιά και αδέλφια, σφαγμένους. Οι Τούρκοι του Κεμάλ σκότωναν, εξολόθρευαν βίαια και πυρπολούσαν χωριά. Έσφαξαν γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους, βίασαν και λεηλάτησαν με στόχο να σβήσουν όλες τις πτυχές της ελληνικής ζωής.
Λίγο πριν από τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923 οι τουρκικές αρχές έδωσαν εντολή για την εξαφάνιση του κλήρου στη Μικρά Ασία. Στις 19 Μαΐου 1919, ο Μουσταφά Κεμάλ πάτησε το πόδι του στη Σαμψούντα δίνοντας εντολή για μαζικές επιχειρήσεις εναντίον του πληθυσμού. Κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 2 εβδομάδων το 1923, 3/4 εκατομμύρια Έλληνες πρόσφυγες πετάχτηκαν σαν βοοειδή από κάθε είδους πλοία στα λιμάνια του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Ο επικεφαλής της Επιτροπής Προσφύγων του Ερυθρού Σταυρού παρακολουθούσε μια μάζα ανθρώπινης δυστυχίας να κατακλύζει τη Θεσσαλονίκη. 7000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά στοιβαγμένοι σαν σαρδέλες σε ένα υπερφορτωμένο πλοίο: βγήκαν στη στεριά, είπε, με κουρέλια. Πεινασμένοι, άρρωστοι, καλυμμένοι με παράσιτα, με κούφια μάτια, εκπνέοντας τη φρικτή μυρωδιά της ανθρώπινης βρωμιάς, οι οποίοι υποκλίθηκαν με απελπισία.
Δεν υπάρχει τίποτα που έχει ειπωθεί για το προσφυγικό πρόβλημα στην Ελλάδα που να μπορεί να είναι υπερεκτιμημένο. Το 1922 μια μικρή και φτωχή χώρα 4 εκατομμυρίων καλείται να φροντίσει ένα επιπλέον ενάμισι εκατομμύριο άτομα. Η Ελλάδα τότε χρεοκόπησε. Υπήρχε επείγουσα ανάγκη εξωτερικής οικονομικής βοήθειας για τη σίτιση και την ένδυση των προσφύγων. Οι πολίτες της Αμερικής ανταποκρίθηκαν θετικά. Αντίθετα, όταν ο Έλληνας πρεσβευτής της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών ζήτησε δάνειο [1923], ένας άλλος εκπρόσωπος τον ταπείνωσε λέγοντας: «Απευθυνθείτε στους τραπεζίτες, δεν είμαστε χρηματοδότες εδώ. Ο Νίκος Καζαντζάκης τότε είχε υπάρξει σημαντικός-σπάνιος συνεργάτης του Βενιζέλου.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Είναι μια μελωδία μου, αλλά αφιερωμένη στη Τίνα μου που μολις “αποχαιρέτησα”, την επί 62 χρόνια γυναίκα μου, που μου έδειξε τι μπορεί να είναι φιλοξενία και που με σύστησε στον Ζορμπά και με έκανε να καταλάβω ότι η αγάπη είναι πιο δυνατή από τον θάνατο.