Η ανατροπή του Μουαμάρ Καντάφι το 2011, σε συνδυασμό με την έλλειψη σταθερής μετα-κανταφικής διακυβέρνησης, άνοιξε την «πόρτα της κόλασης» στη Λιβύη και μετέτρεψε τη χώρα σε βασική πύλη λαθραίας μετανάστευσης και εμπορίας ανθρώπων προς την Ευρώπη. Σήμερα, δεκατέσσερα χρόνια μετά την πτώση του άλλοτε ισχυρού άνδρα της Λιβύης, οι γεωπολιτικές συνέπειες αυτής της επέμβασης είναι εμφανείς σε όλη τη Μεσόγειο, με την Ευρωπαϊκή Ένωση να πασχίζει να διαχειριστεί μια κρίση που συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής και εξωτερικής πολιτικής.

Η συμφωνία με τον Καντάφι

Κατά τη διάρκεια της εξουσίας του, ο Μουαμάρ Καντάφι λειτουργούσε ως de facto ανάχωμα για τη μετανάστευση από την Αφρική προς την Ευρώπη. Μέσω μιας άτυπης αλλά ουσιαστικής συμφωνίας με τις Βρυξέλλες και ιδίως με τη Ρώμη – με κορυφαίο σημείο τη συμφωνία του 2008 με τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι – ο Καντάφι δεσμεύτηκε να περιορίσει τις προσφυγικές ροές από τα λιβυκά παράλια με αντάλλαγμα επενδύσεις, τεχνολογία και διπλωματική αποκατάσταση.

Η Λιβύη του Καντάφι λειτουργούσε ως το «τείχος» της Ευρώπης στη Σαχάρα. Ο στρατός και οι υπηρεσίες ασφαλείας περιόριζαν τις κινήσεις μεταναστών από την Υποσαχάρια Αφρική, ενώ συχνά υπήρχαν και απελάσεις ή κρατήσεις χωρίς νομικές διαδικασίες. Αν και υπήρχαν καταγγελίες για καταπάτηση δικαιωμάτων, η πραγματικότητα για την ΕΕ ήταν απλή: όσο ο Καντάφι κρατούσε τις ροές χαμηλά, το πρόβλημα θεωρούνταν «λυμένο».

Η κατάρρευση της κρατικής υπόστασης

Η ανατροπή του Καντάφι το 2011, αποτέλεσμα της επέμβασης του ΝΑΤΟ και της συνεργασίας ισλαμιστικών και αντικαθεστωτικών ομάδων με τη στήριξη της Δύσης, δεν συνοδεύτηκε από κανένα οργανωμένο σχέδιο για τη σταθεροποίηση της χώρας. Αντίθετα, η Λιβύη βυθίστηκε σε έναν παρατεταμένο εμφύλιο πόλεμο, με δεκάδες ένοπλες φατρίες, φυλές και πολιτοφυλακές να διεκδικούν τον έλεγχο.

Από το 2014 και μετά, η χώρα ουσιαστικά διχοτομήθηκε σε ανατολική και δυτική ζώνη, με αντίπαλες κυβερνήσεις και διεθνείς υποστηρικτές: από τη μία οι φιλοδυτικές και ισλαμιστικές δυνάμεις της Τρίπολης (GNA), από την άλλη ο στρατάρχης Χαλίφα Χαφτάρ στην ανατολή με στήριξη από Ρωσία, Αίγυπτο και ΗΑΕ. Το κενό εξουσίας στα νότια σύνορα και τα λιμάνια της Μεσογείου μετατράπηκε σε πεδίο δράσης για λαθρέμπορους και διακινητές.

Η Λιβύη ως «πύλη» για την Ευρώπη

Από το 2013 και μετά, η Λιβύη έγινε το κέντρο της πιο δραστήριας και επικίνδυνης μεταναστευτικής διαδρομής στον κόσμο: τη διαδρομή της Κεντρικής Μεσογείου. Εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες από τη Νιγηρία, την Ερυθραία, τη Σομαλία και το Σουδάν περνούν από τις ερήμους του Νίγηρα και της Τσαάντ για να φτάσουν στις ακτές της Λιβύης.

Εκεί, πέφτουν συχνά θύματα εγκληματικών δικτύων που τους φυλακίζουν σε πρόχειρα κρατητήρια, ζητούν λύτρα από τις οικογένειές τους, και τους στοιβάζουν σε σαπιοκάραβα για το ταξίδι προς την Ευρώπη – συχνά με τραγικά αποτελέσματα.

Το 2015 και το 2016 οι αφίξεις στη νότια Ιταλία ξεπέρασαν τις 150.000 ετησίως, με τη Λιβύη να αποτελεί τον κύριο δίαυλο. Πλέον τα μεταναστευτικά ρεύματα φαίνεται ότι κατευθύνονται και προς Ελλάδα…

Ευρωπαϊκές αντιδράσεις: αποσπασματικές και αμφιλεγόμενες

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αιφνιδιασμένη από την έκρηξη μεταναστευτικών ροών μετά το 2011, αντέδρασε αποσπασματικά. Από τη μία ενίσχυσε τις αποστολές επιτήρησης στη Μεσόγειο, όπως η EUNAVFOR MED Sophia, ενώ από το 2017 χρηματοδοτεί και εκπαιδεύει τη Λιβυκή Ακτοφυλακή, παρά τις καταγγελίες για κακομεταχείριση μεταναστών και συνεργασία με εγκληματικές οργανώσεις.

Επιπλέον, η ΕΕ χρηματοδοτεί «κέντρα κράτησης» στην ενδοχώρα, τα οποία σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία και άλλους οργανισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων λειτουργούν ως φυλακές χωρίς νόμιμες διαδικασίες, με βασανιστήρια, εκβιασμούς και συστηματική κακοποίηση.

Παρά τις εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ που έχουν δαπανηθεί, η Ευρώπη εξακολουθεί να εξαρτάται από ευκαιριακές συμφωνίες με τοπικές πολιτοφυλακές, κυβερνήσεις-φαντάσματα και δίκτυα με αδιαφανή κίνητρα, ενώ δεν έχει υιοθετήσει μια ενιαία, συνεκτική στρατηγική για τη Λιβύη.

Η νέα πραγματικότητα: Αστάθεια και ανασφάλεια

Σήμερα, η Λιβύη παραμένει ένα κράτος-φάντασμα. Οι ελπίδες για εθνικές εκλογές ναυαγούν ξανά και ξανά. Η Τουρκία διατηρεί στρατιωτική παρουσία στη Δυτική Λιβύη, ενώ η Ρωσία ενισχύει τη θέση της στα ανατολικά μέσω της Wagner. Το λιβυκό έδαφος έχει μετατραπεί σε πεδίο γεωπολιτικής αντιπαράθεσης που αφήνει ανεξέλεγκτο το ζήτημα της μετανάστευσης.

Η κατάρρευση του κράτους ευνόησε τους διακινητές, οι οποίοι συνεχίζουν να αποκομίζουν τεράστια κέρδη. Σύμφωνα με τον ΔΟΜ, πάνω από 800.000 μετανάστες βρίσκονται αυτή τη στιγμή εντός Λιβύης, πολλοί από τους οποίους σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης, ενώ χιλιάδες κάθε χρόνο επιχειρούν το πέρασμα προς την Ευρώπη, συχνά με κίνδυνο ζωής.

Το κενό μετά τον Καντάφι, το κόστος για την Ευρώπη

Η πτώση του Καντάφι, αν και παρουσιάστηκε από δυτικούς ηγέτες ως «νίκη της δημοκρατίας», δημιούργησε ένα κενό που δεν έχει ακόμη αναπληρωθεί. Η ΕΕ δεν διαθέτει σήμερα ούτε την πολιτική συνοχή ούτε τη στρατηγική βούληση για να διαμορφώσει τη σταθερότητα στη Λιβύη. Το αποτέλεσμα είναι μια παρατεταμένη κρίση που υπονομεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα, τροφοδοτεί την ξενοφοβία και αποσταθεροποιεί τα ίδια τα θεμέλια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Αν κάποτε η ΕΕ μπορούσε να «αγοράζει» σταθερότητα από έναν αυταρχικό ηγέτη, σήμερα πληρώνει το τίμημα της απουσίας στρατηγικής με την απώλεια ελέγχου στα ίδια της τα σύνορα.

Η Αντιπολίτευση στον Μουαμάρ Καντάφι: Ισλαμιστές Φονταμενταλιστές, Δυτική Υποστήριξη και τα Κίνητρα της Ανατροπής

Η αντιπολίτευση στον Μουαμάρ Καντάφι κατά τη διάρκεια της εξέγερσης στη Λιβύη το 2011 επηρεάστηκε σημαντικά από ισλαμιστικές φονταμενταλιστικές ομάδες και δυτικά υποστηριζόμενους φορείς, ορισμένοι εκ των οποίων είχαν οικονομικά και στρατηγικά συμφέροντα στην ανατροπή του. Ωστόσο, η αντιπολίτευση ήταν ευρύτερη και πιο σύνθετη, περιλαμβάνοντας κοσμικούς Λίβυους, φυλετικές φατρίες και απλούς πολίτες που παρακινούνταν από δυσαρέσκεια απέναντι στο καθεστώς Καντάφι.

Παρακάτω παρουσιάζονται ο ρόλος των ισλαμιστών φονταμενταλιστών και των δυτικά χρηματοδοτούμενων ομάδων, τα κίνητρά τους και κατά πόσο αποτέλεσαν τον κύριο πυρήνα της εξέγερσης, στηριζόμενοι σε ιστορικά δεδομένα και διαθέσιμες πηγές.

Ισλαμιστική Φονταμενταλιστική Αντιπολίτευση

Ποιοι Ήταν:

• Λιβυκή Ισλαμική Μαχητική Ομάδα (LIFG): Βασική ισλαμιστική οργάνωση με δεσμούς με την Αλ Κάιντα, ενεργή από τη δεκαετία του 1990, με στόχο την ίδρυση Ισλαμικού κράτους στη Λιβύη.

• Άλλες Ισλαμιστικές Πολιτοφυλακές: Ομάδες όπως η Ταξιαρχία Μαρτύρων της 17ης Φεβρουαρίου και άλλες τοπικές ισλαμιστικές δυνάμεις, ιδίως από την ανατολική Λιβύη (Ντέρνα, Βεγγάζη), συμμετείχαν ενεργά στην εξέγερση του 2011.

• Ξένη Ισλαμιστική Επιρροή: Ορισμένοι μαχητές ήταν εμπνευσμένοι ή συνδεδεμένοι με ευρύτερα τζιχαντιστικά δίκτυα, ενώ ορισμένοι εντάχθηκαν αργότερα στο Ισλαμικό Κράτος (ISIS) στη Λιβύη μετά το 2011.

Λόγοι Αντιπολίτευσης:

• Ιδεολογική Σύγκρουση: Η κοσμική, σοσιαλιστική ιδεολογία του Καντάφι (μέσω της «Πράσινης Βίβλου») ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με τις επιδιώξεις των ισλαμιστών για επιβολή της Σαρία. Το καθεστώς του κατέστελλε τον ισλαμικό εξτρεμισμό, φυλακίζοντας ή εκτελώντας μέλη της LIFG, ενισχύοντας έτσι τη δίψα τους για εκδίκηση.

• Καταστολή: Οι βίαιες καταστολές του καθεστώτος, όπως η σφαγή στη φυλακή Αμπού Σαλίμ το 1996 όπου σκοτώθηκαν πάνω από 1.200 κρατούμενοι, πολλοί εκ των οποίων ισλαμιστές, ριζοσπαστικοποίησαν αυτές τις ομάδες.

• Ευκαιρία του 2011: Η Αραβική Άνοιξη αποτέλεσε ευκαιρία για τους ισλαμιστές να εκμεταλλευτούν τη γενικευμένη δυσαρέσκεια, εντασσόμενοι στη γενική εξέγερση για την προώθηση της δικής τους ατζέντας περί Ισλαμικού Κράτους.

Ρόλος στην Εξέγερση:

Οι ισλαμιστικές ομάδες είχαν σημαντική παρουσία στην εξέγερση, ιδίως στην ανατολική Λιβύη, παρέχοντας έμπειρους μαχητές και οργανωτική δομή στους κατά τα άλλα αποσυντονισμένους αντάρτες. Η LIFG και άλλες πολιτοφυλακές πολέμησαν δίπλα σε κοσμικούς αντάρτες υπό το Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο (NTC), αν και τα μακροπρόθεσμα οράματά τους συχνά διέφεραν.

Μετά την πτώση του Καντάφι, ισλαμιστές απέκτησαν πολιτική επιρροή, με τον Αμπντελχακίμ Μπελχάζ (πρώην ηγέτη της LIFG) να αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο στην Τρίπολη. Ωστόσο, η επιρροή τους δεν ήταν απόλυτη, καθώς κοσμικές και φυλετικές δυνάμεις διαμόρφωσαν επίσης τις εξελίξεις.

Ιστορική Τεκμηρίωση:

Η δράση της LIFG και η συμμετοχή της στην εξέγερση του 2011 καταγράφονται σε ιστορικές πηγές, με μέλη της, όπως ο Μπελχάζ, να διαδραματίζουν σημαντικούς ρόλους στις στρατιωτικές επιχειρήσεις του NTC.

Ορισμένες αφηγήσεις υποστηρίζουν ότι οι ισλαμιστές εντάσσονταν σε ευρύτερο δυτικό σχέδιο απομάκρυνσης του Καντάφι. Ωστόσο, τέτοιες θεωρίες υπεραπλουστεύουν τον ρόλο τους και στερούνται άμεσων αποδείξεων για δυτική χρηματοδότηση ειδικά προς τις ισλαμιστικές ομάδες.

Δυτικά Χρηματοδοτούμενες Ομάδες και Οικονομικά Συμφέροντα

Ποιοι Ήταν:

• Δυτικές Κυβερνήσεις (ΝΑΤΟ): Οι ΗΠΑ, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και άλλοι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ στήριξαν την εξέγερση με αεροπορικά πλήγματα, πληροφορίες και υλικοτεχνική βοήθεια στο πλαίσιο του Ψηφίσματος 1973 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (2011).

• Κατάρ και ΗΑΕ: Παρείχαν στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη στους αντάρτες, προμηθεύοντάς τους με όπλα και εκπαίδευση, μέσω του NTC.

• Ομάδες Λίβυων Εξορίστων: Οργανώσεις της λιβυκής διασποράς, κυρίως πρώην κεφαλαιούχοι των οποίων οι περιουσίες είχαν κρατικοποιηθεί από τον Καντάφι και διανεμηθεί στον λιβυκό λαό, όπως στη Βρετανία και τις ΗΠΑ, άσκησαν πιέσεις για δυτική παρέμβαση και υποστήριξαν το NTC.

• Ηγεσία του NTC: Ορισμένα κορυφαία στελέχη του NTC, όπως ο Μαχμούντ Τζιμπρίλ και ο Μουσταφά Αμπντουλ Τζαλίλ, είχαν σχέσεις με δυτικές κυβερνήσεις και υποστήριζαν τη διεθνή εμπλοκή.

Λόγοι Αντιπολίτευσης:

• Γεωπολιτικά και Οικονομικά Συμφέροντα:

  • Πετρελαϊκοί Πόροι: Τα τεράστια αποθέματα πετρελαίου της Λιβύης (τα μεγαλύτερα της Αφρικής) αποτέλεσαν βασικό κίνητρο. Δυτικές εταιρείες, ιδίως η γαλλική Total και η ιταλική ENI, είχαν συμφέροντα στον ενεργειακό τομέα. Η εθνικοποίηση των πόρων από τον Καντάφι τη δεκαετία του ’70 και οι απρόβλεπτες πολιτικές του ενόχλησαν τη Δύση, ενώ ένα καθεστώς μετά τον Καντάφι προσέφερε προοπτικές για ευνοϊκότερους όρους.

  • Στρατηγικός Έλεγχος: Η άρνηση του Καντάφι να υποταχθεί στη δυτική επιρροή –συμπεριλαμβανομένων των παν-αφρικανικών του φιλοδοξιών και της πρότασης για αφρικανικό νόμισμα με αντίκρισμα σε χρυσό (σύμφωνα με ορισμένες θεωρίες)– θεωρήθηκε απειλή για την οικονομική κυριαρχία της Δύσης. Ένα ποστ στο X το 2024 από τον @Yusuf_A_M αναδεικνύει αυτή την άποψη, αν και χωρίς πρωτογενείς αποδείξεις.

  • Ατζέντα Αλλαγής Καθεστώτος: Οι δυτικές δυνάμεις αντιμετώπισαν την Αραβική Άνοιξη ως ευκαιρία αντικατάστασης του Καντάφι με ένα πιο συνεργάσιμο καθεστώς, σύμφωνα με ευρύτερους στρατηγικούς στόχους στη Μέση Ανατολή.