Του Γιώργου Σμπώκου
Το θεσμικό περιβάλλον
Μέσα σε ένα ρευστό ρυθμιστικό πλαίσιο, χωρίς πρότερη στρατηγική εκτίμηση επιπτώσεων, χωρίς ύστερη μέτρηση συσσωρευμένων ρύπων και χωρίς προοπτική για τη φέρουσα ικανότητα του νησιού, χωρίς κτηματογράφηση, δασικούς χάρτες, όρια αιγιαλών και ρεμάτων, η Κρήτη ανεβαίνει στο τρένο δίχως φρένο της ανάπτυξης.
Μια ανήσυχη κοινωνία, μια αποδυναμωμένη τοπική αυτοδιοίκηση και μια απομονωμένη επιστημονική κοινότητα θα τη συνοδεύσει. Στην πορεία της θα αντιμετωπίσει διαρκώς αυξανόμενες σε ένταση και συχνότητα κλιματικές αλλαγές. Στο τέλος του σύντομου ταξιδιού της θα βρει ένα περιβάλλον αδύναμο να υποστηρίξει το ανθρωπογενές και το φυσικό της περιβάλλον (όπως το γνωρίσαμε).
Ανάπτυξη – Παντοπωλείο
Όλοι ψωνίζουμε. Μπαίνουμε στα παντοπωλεία της σύγχρονης εποχής και σκεφτόμαστε: πώς θα γεμίσω την τσάντα μου και θα δώσω τα λιγότερα χρήματα; Είμαστε καταναλωτές προϊόντων. Θέλουμε να φάμε.
Ο επενδυτής σκέφτεται σαν καταναλωτής. Έρχεται στην Κρήτη και σκέφτεται: Πώς θα κάνω την ελάχιστη επένδυση που θα μου αποφέρει το μέγιστο κέρδος. Είναι καταναλωτής πόρων. Θέλει να φάει.
Ανάπτυξη όπως την αντιλαμβάνεται η πολιτική εξουσία είναι η διαρκής μεγέθυνση, η βελτίωση των οικονομικών δεικτών με βασικό στοιχείο την αύξηση της παραγωγής. Οικονομικοί δείκτες, είναι οι δείκτες βιομηχανικής παραγωγής, τιμών καταναλωτή, ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, ζήτησης, αποδοτικότητας, ανταγωνιστικότητας, ανεργίας κ.λπ.). Το κόστος διαχείρισης των πόρων πρέπει να είναι μικρό, οι εταιρίες ανταγωνιστικές, η αγορά ιδιωτική.
Οι φυσικοί πόροι κοστολογούνται, αποκτούν μια αγοραία αξία, αποξενώνονται από την ηθική τους αξία και εντάσσονται στη χρηματιστηριακή αγορά. Η εκμετάλλευσή τους δεν διαφέρει από την κατανάλωσή των κοινών προϊόντων ενός παντοπωλείου.
Το περιβάλλον – Σήμερα γάμος γίνεται
Όλοι πάμε καλεσμένοι σε γάμους. Βλέπουμε στο τραπέζι το βραστό και το οφτό. Σκεφτόμαστε πως θα φάμε και από τα δύο χωρίς συνέπειες. Μπροστά στο φαγητό όμως, αναστέλλεται η σύνεση, μετατίθεται το δίλημμα, αναβάλλεται η επιλογή. Αδιαφορούμε για τις συνέπειες και τρώμε και τα δύο. Άλλο η υγεία και άλλο η διασκέδαση. Επιτρέπεται.
Ο επενδυτής σκέφτεται σαν καλεσμένος. Βλέπει την Κρήτη και σκέφτεται: Πώς θα εκμεταλλευτώ όλους τους διαθέσιμους πόρους, χωρίς να αντιμετωπίσω τις συνέπειες; Σπάει τη σχέση μεταξύ των ρυθμιστικών πλαισίων. Άλλο η προστασία και άλλο η διαχείριση. Αναστέλλεται η σύνεση, μετατίθεται το δίλημμα, αναβάλλεται η επιλογή. Αδιαφορεί για τις συνέπειες και εκμεταλλεύεται όλους τους πόρους. Επιτρέπεται.
Και ο γάμος είναι πλούσιος στην Κρήτη. Εδώ βρίσκει καταφύγιο το 70% της ορνιθοπανίδας της Ευρώπης (361 είδη από σύνολο 533), 15% των θηλαστικών, 10 % των ερπετών, 40% των ψαριών (476 είδη) και το 12% των κητωδών (5 είδη). Στο νησί μας φύονται 1.896 φυτά, 169 από τα οποία είναι ενδημικά, δηλαδή δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο (iucn.org).
Η νομική οχύρωση των φυσικών πόρων στην Κρήτη
Πέντε ήταν μέχρι το 2017 τα ειδικά χωροταξικά στην Ελλάδα: Βιομηχανία, ΑΠΕ, φυλακές, ιχθυοκαλλιέργειες, τουρισμός. Το ΣτΕ ακύρωσε το χωροταξικό του τουρισμού[1] και έμειναν τέσσερα.
Ο πληθυσμός στο νησί είναι ≈623.000 κάτοικοι. Από αυτούς εργάζονται ≈260.000. Με τη φύση σχετίζονται ≈150.000 απασχολούμενοι στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Αν και ο αριθμός των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα είναι μεγάλος, δεν υπάρχει κανένα χωροταξικό για τη φύση / τη γεωργία/ την κτηνοτροφία/ή τις προστατευόμενες περιοχές.
Η εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων σε εθνικό επίπεδο και το ακόλουθο περιφερειακό χωροταξικό σχέδιο παραβιάζουν την Οδηγία της ΕΕ για τη Στρατηγική Περιβαλλοντική Εκτίμηση σε ότι αφορά τις οχλούσες βιομηχανικές δραστηριότητες στο νησί. Οι αρμόδιες αρχές δεν παρακολουθούν τις ατμοσφαιρικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις των ρυπογόνων εγκαταστάσεων. Κανένα υφιστάμενο νομικό πλαίσιο δεν θεσπίζει ένα πλαίσιο για τον εντοπισμό απρόβλεπτων αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον, ούτε παρέχει διορθωτικά μέτρα.
Κυρωμένα διαχειριστικά σχέδια προστατευόμενων περιοχών δεν υπάρχουν. Εντός των προστατευόμενων περιοχών επιτρέπονται όλες οι δραστηριότητες με εξαίρεση ίσως τον πυρήνα του εθνικού δρυμού της Σαμαριάς.
Επιτρέπονται «στρατηγικές» επενδύσεις με το νόμο 3894/2010 (fast track) χωρίς ΕΠΟ, αφού η έγκριση μπορεί να λαμβάνει τη μορφή ΚΥΑ, χωρίς ακρόαση των απόψεων των υπηρεσιών, κατά παρέκκλιση του πολεοδομικού κανονισμού, με παραχώρηση δικαιωμάτων χρήσης αιγιαλού, υπεδάφους και παραλίας. Με απόφαση της δασικής υπηρεσίας επιτρέπεται η οδοποιία πλάτους 10 μέτρων εντός προστατευόμενων περιοχών, ενώ ο νέος δασικός νόμος προβλέπει 22 νέες παρεμβάσεις εντός δασικών περιοχών για να λυθούν «προβλήματα». Για να αντιμετωπιστούν δε δικαστικά άλλα «προβλήματα» από το 2016 έχουμε τον τρίτο κατά σειρά νόμο αμνηστίας για παραβάσεις που τιμωρούνται με 2 έτη φυλάκισης, χωρίς εξαίρεση για τα περιβαλλοντικά εγκλήματα. Για το αναπτυξιακό μας μοντέλο, οτιδήποτε βάζει φραγμούς στην οικονομική δραστηριότητα αποτελεί «πρόβλημα»[2].
Νομική οχύρωση των φυσικών πόρων στην Κρήτη δεν υπάρχει. «Προβλήματα» για τις επενδύσεις δεν υπάρχουν.
Οι συστημικές αντιφάσεις
Τι είναι μια συστημική αντίφαση; Είναι η σύγκρουση δύο ρυθμιστικών πλαισίων. Ένα απλό και σύγχρονο παράδειγμα είναι οι διατάξεις του ΓΟΚ που απαγορεύουν την αυθαίρετη δόμηση και οι διατάξεις του ν. 4178/13 που επιτρέπουν την αυθαίρετη δόμηση[3].
Ένα πιο σύνθετο σύγχρονο παράδειγμα είναι το ευρωπαϊκό πλαίσιο εμπορίας ρύπων που απελευθερώνει τις εκπομπές ρύπων[4] και το πρωτόκολλο του Κιότο που περιορίζει τις εκπομπές ρύπων[5].
Οι αντιφάσεις δεν είναι τυχαίες, ούτε μεμονωμένες. Είναι εγγενείς σε ένα σύστημα που επιδιώκει τη μεγιστοποίηση[6] άμεσα και με κάθε κόστος.
Πως ξεπερνάμε μια συστημική αντίφαση. Ο «θρυμματισμός του δικαίου».
Η έννοια του «θρυμματισμένου δικαίου» είναι φαινομενικά δύσκολη. Στην πραγματικότητα είναι ένα πολύ απλό τέχνασμα. Για να μην έχεις αντιφάσεις μεταξύ διαφορετικών πολιτικών επιλογών, για να μπορέσεις να φας όλο το φαγητό που σου προσφέρεται, σπας το δίκαιο σε πολλά κομμάτια. Αυτόνομα κομμάτια. Κομμάτια που δεν σχετίζονται μεταξύ τους. Ρυθμίζεις δηλαδή «εδώ κι εκεί».
Ρυθμίζεις για παράδειγμα τις Ανανεώσιμές Πηγές Ενέργειας ξεχωριστά από τις Εξορύξεις Υδρογονανθράκων. Αν και αμφότερα παράγουν ενέργεια, δεν συσχετίζεις τον ένα τομέα με τον άλλο. Δεν αντιμετωπίζεις την παραγωγή ενέργειας με ενιαίο τρόπο. Δεν επιλέγεις το ένα έναντι του άλλου, επειδή λόγου χάρη, οι ΑΠΕ έχουν λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Άλλο τι λες. Άλλο τι κάνεις.
Έτσι, όταν πρέπει να προωθήσεις τις ΑΠΕ λες στον κόσμο πως σώζεις το περιβάλλον.
Ενώ, όταν πρέπει να προωθήσεις το πετρέλαιο λες στον κόσμο πως σώζεις την οικονομία.
Στο τέλος, απλά κάνεις τα πάντα, περισσότερο, παντού.
Έτσι, η κυρίαρχη τάση στη νομοθεσία, όχι μόνο στην Ελλάδα, ή την Κρήτη μας, είναι ο θρυμματισμός του δικαίου. Ο κατακερματισμός του σε διαφορετικές σφαίρες ρύθμισης. Χωρίς ένα ομοιογενές σύστημα ιεράρχισης των διάφορων πεδίων δικαίου. Χωρίς να προκρίνεται η ρύθμιση ενός τομέα έναντι ενός άλλου. Χωρίς αξιολογική κατάταξη. Χωρίς να αντιμετωπίζονται επικαλύψεις, συγκρούσεις και δικαιοδοσίες υπηρεσιών και δικαστηρίων.
Παρακάτω παρουσιάζονται (ενδεικτικά) οι συστημικές αντιφάσεις στο νησί μας. Παρουσιάζονται σε ζεύγη, ως δίπολα. Όλες όμως περιπλέκονται μεταξύ τους σε ένα ξέφρενο γαϊτανάκι παραλογισμού.
1. Δίπολο Νερό – Τουρισμός
Συστημική αντίφαση: πολιτικές που αυξάνουν την κατανάλωση του νερού – πολιτικές που περιορίζουν την κατανάλωση νερού
Κοινωνική αδικία: μεγέθυνση της ιδιωτικής τουριστικής οικονομίας, επιβάρυνση της κρατικής δαπάνης για διαχείριση, έγγειες βελτιώσεις και συντήρηση δικτύου. Οι επιχειρήσεις επωφελούνται, οι κάτοικοι ζημιώνονται.
Οικολογική αδικία: τα υπόγεια υδατικά αποθέματα του ευπαθούς νησιωτικού και με απερήμωση απειλούμενου οικοσυστήματος εξαντλούνται με άμεσες επιπτώσεις τη γονιμότητα του εδάφους και έμμεσες, την πρόσβαση των επόμενων γενεών στο νερό.
Δεδομένα:
Κατά τους τέσσερεις μήνες υψηλής τουριστικής περιόδου (Ιούνιος – Σεπτέμβριος) το αεροδρόμιο Ηρακλείου είναι το πρώτο αεροδρόμιο σε διεθνείς τουριστικές αφίξεις στην Ελλάδα. Το έτος 2011 μόνο το Αεροδρόμιο Ηρακλείου φιλοξένησε 2.173.138 διεθνείς τουριστικές αφίξεις επιβατών, δηλαδή 1 άφιξη κάθε 25 δευτερόλεπτα, 24 ώρες την ημέρα, 7 μέρες την εβδομάδα[7].
Οι μόνιμοι κάτοικοι της Κρήτης είναι 620.000. Οι επισκέπτες της Κρήτης το 2015 ήταν 3.000.000[8].
Σύμφωνα με το Διεθνή Οργανισμό Υγείας ότι το ελάχιστο νερό που χρειάζεται ένα άτομο ημερησίως είναι ≈7 λίτρα[9]. Σύμφωνα με τη Eurostat ένας τουρίστας καταναλώνει κατά μέσο όρο ≈300 λίτρα ανά ημέρα (άμεση χρήση νερού), σε σύγκριση με την κατανάλωση στο σπίτι (≈130 λίτρα/ημέρα)[10].
Το ΥΠΕΝ δηλώνει ότι έχουμε χιλιάδες σημεία υδροληψίας[11]. Οι γεωτρήσεις υπολογίζεται ότι το 2012 ξεπερνούσαν τις 2.500[12]. Η ΔΕΥΑΗ προγραμματίζει τη χρήση επιπλέον γεωτρήσεων[13].
Είναι άγνωστο αν εφαρμόζεται το αδειοδοτικό σύστημα των N.1739/1987 και N.3199/2003, αν δηλαδή υπάρχουν άδειες γεωτρήσεων, αν παρακολουθείται η απόληψη νερού, ή αν καταβάλλεται το τέλος γεωτρήσεων.
Έχουμε τέσσερα φράγματα, το φράγμα Ποταμών, το φράγμα Αποσελέμη, το φράγμα Φανερωμένης, το φράγμα Μπραμιανών, (Σχέδιο Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Κρήτης, σελ. 4). Η πληρότητα στο φράγμα Αποσελέμη (χωρητικότητας 25,3 εκ. m3 νερού) είναι στο 27%[14]. Το μοναδικό υδατικό σύστημα φυσικής λίμνης, η λίμνη Κουρνά στο νομό Χανίων, δεχόταν μέχρι το 2000 απορρίψεις λυμάτων[15].
Την ίδια στιγμή στην Κρήτη λειτουργούν 11 βιομηχανίες εμφιάλωσης νερού[16]. Σε ολόκληρη τη χώρα υπάρχουν περίπου 27. Σχεδόν οι μισές ελληνικές εταιρίες αντλούν νερό από την πιο στεγνή περιοχή της Μεσογείου. Η απόληψη υπογείων υδάτων από το εργοστάσιο της Coca Cola στο Ηράκλειο έχει παραγωγική δυναμική του φτάνει τα 18 εκατ. λίτρα ετησίως, δηλαδή 18.000 m3/χρόνο[17]. Η απόληψη υπογείων υδάτων από την ιδιωτική εταιρία Ζαρός φτάνει τα 892.800 m3/χρόνο[18]. Μεγάλο μέρος του νερού εξάγεται σε Κίνα και Αφρική[19].
Ο περισσότερος κόσμος αντιδρά όταν ακούει ότι η Δημόσια Υπηρεσία Ύδρευσης θα ιδιωτικοποιηθεί. Ποιος όμως αντιδράει όταν τόσα εκατ. τόνων νερού ετησίως εξάγονται ιδιωτικά. Δεν είναι αυτό το νερό κοινό αγαθό; Ποιος χορήγησε το αποκλειστικό δικαίωμα της χρήσης τους; Και ποιος κάτοικος του νησιού ενημερώθηκε για τη χρήση του νερού που χρειάζεται για να ζήσει;
Ο Γ. Τσιρώνης απεναντίας, στρέφεται κατά των πολιτών δηλώνοντας ότι στην Κρήτη γίνεται κατασπατάληση του νερού[20].
Στη Μήλο κατά τη συγγραφή του παρόντος άρθρου, ο δήμος μεταφέρει νερό με υδροφόρες λόγω της ανόδου του τουρισμού[21]. Δεν ξέρουμε τι ποσά δαπανά και ποιος τα πληρώνει. Ξέρουμε όμως ότι το 2004 δαπανήθηκαν 13 εκατομμύρια Ευρώ από το υπουργείο Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής για τη μεταφορά νερού στα νησιά των Κυκλάδων και 20 εκατομμύρια Ευρώ για τη μεταφορά νερού στα νησιά της Δωδεκανήσου που αντιμετωπίζουν πρόβλημα λειψυδρίας[22]. Μήπως τα κόστη αυτά δεν καταλήγουν στον φορολογούμενο πολίτη;
Και ποιος στερείται τελικά το νερό; Οι ιδιωτικές εταιρίες που αφαιμάζουν 24 ώρες το 24ωρο τους υπόγειους υδροφορείς, ή μήπως οι ίδιοι οι πολίτες που επιβαρύνονται το κόστος του νερού; Φυσικά οι πολίτες. Στην Κρήτη η ΔΕΥΑ διακόπτει διαρκώς την παροχή του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης για προληπτικούς λόγους από τα δίκτυα ύδρευσης. Ταυτόχρονα, σύμφωνα με πρόσφατη Κοινή Υπουργική Απόφαση[23] που δημοσιεύτηκε τα τιμολόγια του νερού θα αυξηθούν. Θα επιβληθεί περιβαλλοντικό τέλος με σκοπό να χρηματοδοτεί έργα εξοικονόμησης και διαχείρισης υδάτων.
Οι εταιρίες εξάγουν τα πλεονάσματα του νερού. Οι πολίτες χρεώνονται τα ελλείμματα.
2. Δίπολο Προστασία ατμόσφαιρας – Διοικητική αδειοδότηση
Συστημική αντίφαση: πολιτικές που προωθούν τις ΑΠΕ – πολιτικές που προωθούν τους υδρογονάνθρακες
Κοινωνική αδικία: τοπικές επιπτώσεις στην υγεία και το περιβάλλον – ιδιωτική εκμετάλλευση του εξαγόμενου πλεονάσματος ενέργειας. Οι εταιρίες επωφελούνται, οι κάτοικοι ζημιώνονται.
Οικολογική αδικία: ρύπανση υδάτων, ταπείνωση ορεινών όγκων, κατακερματισμός παραγωγικής γης, μείωση της βιοποικιλότητας, περιορισμός της απόλαυσης του περιβάλλοντος.
Δεδομένα:
Σύμφωνα με την Τέρνα Ενεργειακή ένας αιολικός σταθμός εγκατεστημένης ισχύος 73,2 MW καλύπτει τις ανάγκες περισσότερων από 40.000 νοικοκυριών[24]. Για τους 620.000 κατοίκους της Κρήτης αναλογικά προκύπτει ζήτηση: ≈1100 MW.
Το Νοέμβρη του 2016 ο Guardian αποκάλυψε ένα Ελληνο-Ευρωπαϊκό σκάνδαλο. Η επιτροπή βιομηχανίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου φέρεται να ενέκρινε τον Οκτώβρη 2016 μια τροποποίηση του συστήματος εμπορίας εκπομπών[25], την «παρέκκλιση 10c», που επιτρέπει στην Ελλάδα να λάβει χρήματα από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα εμπορίας άνθρακα[26] προκειμένου να κατασκευάσει δύο λιγνιτικές μονάδες που θα εκπέμπουν 7 εκατομμύρια τόνους CO2 ετησίως. Το δυναμικό παραγωγής αυτών: Συμπτωματικά ≈1100MW.
Τα ΣτΕ[27] απέρριψε την προσφυγή των φορέων και κατοίκων του νησιού για τα 33 αιολικά[28]. Έκρινε όλους τους ισχυρισμούς τους ως αβάσιμους, ενώ σημείωσε ότι το πλαίσιο της επενδυτικής δραστηριότητας στρατηγικού μεγέθους με το οποίο ευνοείται η οικονομική ανάπτυξη, δεν προσκρούει στις συνταγματικές επιταγές για την προστασία του περιβάλλοντος. Ορθή απόφαση, δεδομένου ότι το α. 24 προστατεύει την αειφόρο ανάπτυξη, δεν προστατεύει το περιβάλλον[29]. Η ισχύς των σχεδιαζόμενων αιολικών πάρκων που επιτρέπει το ΣτΕ: Ξανά ≈1100MW.
Οι τρείς μονάδες συμβατικής ηλεκτροπαραγωγής της Κρήτης παρήγαγαν το 2009 ≈800 MW[30].
Οι μονάδες αυτές λειτουργούν υπό καθεστώς “εξαίρεσης” σύμφωνα με το άρθρο 34 της οδηγίας 96/61/ΕΚ[31] μέχρι τις 31.12.2019.
Από τη μία η ΕΕ προσφέρει χρήματα για κατασκευή νεών λιγνιτικών μονάδων[32]. Από την άλλη η ΕΕ καταδικάζει την Ελλάδα για μη καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης[33].
Ποιος έχει δίκιο;
Το ελληνικό κράτος αρνείται να συμπεριλάβει τις βιομηχανικές μονάδες παραγωγής του νησιού, τους θερμοηλεκτρικούς σταθμούς και τους αερολιμένες στο Εθνικό δίκτυο παρακολούθησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Βέβαια την ίδια στιγμή το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού της Κρήτης δηλώνει ότι η αστική βιομηχανική ανάπτυξη θέτει υπό πίεση το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον και ορίζει ότι «… στην κρίσιμη ζώνη της παραθαλάσσια περιοχής, η βιομηχανική ανάπτυξη θα πρέπει να αποθαρρύνεται …» και ότι «… οχλούσες δραστηριότητες θα πρέπει να μεταφερθούν εκτός των μητροπολιτικών περιοχών». Με ποιόν είμαστε εμείς, με το επίσημο κράτος ή με την τοπική αυτοδιοίκηση;
Ακόμη και μέσα στις αντιφάσεις μας όμως, όλοι γνωρίζουμε στο μεταξύ ότι η συμβατική παραγωγή ενέργειας πρέπει να περιοριστεί. Να παράγουμε καθαρή ενέργεια. Δηλαδή χωρίς την καύση ορυκτών.
Πως γίνεται τότε, η εξόρυξη πετρελαίου να διεκδικεί βασικό ρόλο στο παραγωγικό μοντέλο της χώρας; Ξεχάσαμε ξαφνικά τις ΑΠΕ; Η κυβέρνηση υπογράφει τρία συμβόλαια για την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων σε δύο χερσαία και ένα θαλάσσιο οικόπεδο με τις διαδικασίες fast track, δηλαδή χωρίς διαβούλευση, χωρίς εγκρίσεις των αρμοδίων υπηρεσιών, κατευθείαν από το κεντρικό κράτος με μια Υπουργική Απόφαση[34]. Η περιοχή που διεκδικούν κοντά στην Κρήτη οι πολυεθνικές εκτείνεται σε 20.000 τετρ. χλμ. νοτίως της Πελοποννήσου και μέχρι τη Γαύδο[35]. Δεν θα ερωτηθούν ούτε οι τοπικές αυτοδιοικήσεις, ούτε οι τοπικές κοινωνίες. Δεν θα ερωτηθούν όσοι διαφωνούν με την καύση ορυκτών, δεν θα ερωτηθούν όσοι βλέπουν τη γη τους να γίνεται αιολικό πάρκο. Δεν θα θιγούν τα συμφέροντα κανενός κλάδου, αφού όλοι θα μπορούν απρόσκοπτα παράλληλα να παράγουν τους δικούς τους πόρους, να διαχειρίζονται τη δική τους αγορά, να πωλούν τα δικά τους προϊόντα.
Όσο για τις επιπτώσεις της εξόρυξης πετρελαίου, η ΕΕ ήδη γνωρίζει πολύ καλά ποιες είναι. Και όχι μόνο γνωρίζει. Για να είμαστε πιο ακριβείς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εγκαλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή! Έχουμε εμφύλιο στην ΕΕ και δεν το ξέρουμε;
Σύμφωνα με μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου[36]:
αα. Η εξόρυξη του σχιστολιθικού φυσικού αερίου δεν συμπεριλαμβάνεται στην Οδηγία για τις βιομηχανικές εκπομπές[37].
ββ. Οι ανά τον κόσμο εταιρείες μη συμβατικού πετρελαίου και φυσικού αερίου λειτουργούν βάσει διαφορετικών προτύπων ασφαλείας. Δεν υπάρχει δεσμευτικό πλαίσιο εφαρμογής των ευρωπαϊκών προτύπων ασφαλείας. Οι κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ και του ΟΗΕ για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις είναι προαιρετικές.
γγ. Οι εξ’ ορισμού ανεξέλεγκτες εκλύσεις αερίων του θερμοκηπίου[38] από την εξόρυξη σχιστολιθικού αερίου και πετρελαίου δεν συνάδει προς το άρθρο 2 της Σύμβασης-πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές μεταβολές[39] σύμφωνα με το οποίο προβλέπεται η «σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων των αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα σε επίπεδα τα οποία αποτρέπουν την επικίνδυνη ανθρωπογενή παρεμβολή στο κλιματικό σύστημα».
δδ. Δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για την αποκατάσταση της ζημίας που προκαλεί η υδραυλική ρωγμάτωση, η οποία απαιτεί τεράστιες ποσότητες υδάτων.
εε. Το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο της νομοθεσίας της ΕΕ δεν προβλέπει επαρκείς εγγυήσεις έναντι των κινδύνων για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία εξαιτίας δραστηριοτήτων που σχετίζονται με το σχιστολιθικό φυσικό αέριο.
ζζ. Δεν κατοχυρώνονται κοινωνικά και περιβαλλοντικά δικαιώματα καθώς η απόκτηση γης για εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου αποτελεί βασικό κίνητρο για την υφαρπαγή γης στις αναπτυσσόμενες χώρες, πράγμα που μπορεί να αποτελέσει σοβαρή απειλή για τις αυτόχθονες κοινότητες ανά τον κόσμο, από πλευράς πρόσβασης σε νερό, εύφορη γη και τροφή.
ηη. Δεν προβλέπεται διαδικασία παρακολούθησης και ελέγχου των υδάτων γύρωθεν των εξορύξεων.
θθ. Δεν προβλέπεται διαδικασία αξιολόγησης των επιπτώσεων της υδραυλικής ρωγμάτωσης στους υπόγειους ταμιευτήρες ύδατος στους διάφορους γεωλογικούς σχηματισμούς, συμπεριλαμβανομένων πιθανών διαρροών και σωρευτικών επιπτώσεων.
ιι. Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός, καμία απαγόρευση της υδραυλικής ρωγμάτωσης σε ορισμένες ευαίσθητες και ιδιαίτερα απειλούμενες περιοχές, όπως π.χ. σεισμογενή εδάφη ή ρήγματα.
Δεν έχουμε εμφύλιο στην ΕΕ. Θα έπρεπε όμως. Διότι εκτός από όλα τα παραπάνω, η ΕΕ δεν συμπεριλαμβάνει τα υγρά ρωγμάτωσης που χρησιμοποιούνται για την εξόρυξη υδρογονανθράκων ως «επικίνδυνα απόβλητα» στο Παράρτημα ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για τα απόβλητα[40], με αποτέλεσμα να μην ελέγχεται η διαχείρισή τους!
Θυμηθείτε το ατύχημα στον κόλπο του Μεξικού το 2010[41]. Ποιος θα υποστεί τη ζημία σε περίπτωση ατυχήματος; Ποιος θα κερδίσει από την εκμετάλλευση του πετρελαίου στη Μεσόγειο; Αν πιστεύετε ότι θα κερδίσει το ελληνικό κράτος κάνετε λάθος. Θα κερδίσει η εταιρία εκμετάλλευσης. Το ελληνικό κράτος θα αναλάβει το κόστος διαχείρισης, συντήρισης του δικτύου και αποκατάστασης σε περίπτωση ατυχήματος. Θα επωμιστεί τη ζημία. Για την ακρίβεια θα την επωμιστείτε εσείς, ο φορολογούμενος πολίτης. Το περιβάλλον, απλά θα υποβαθμιστεί για άλλη μια φορά. Μέχρι να έρθει η μέρα που θα χάσουμε τις μπλέ σημαίες, ο Μπάλος θα βγει από τη λίστα των 10 πιο όμορφων παραλιών και η πίσσα θα καταστρέψει κάθε έμβια ζωή στο θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον. Όπως ακριβώς έγινε στον κόλπο του Μεξικού το 2010.
3. Δίπολο Γεωργία – Απαλλοτρίωση εδαφών
Συστημική αντίφαση: προώθηση πρωτογενούς τομέα – αποδιοργάνωση πρωτογενούς τομέα
Κοινωνική αδικία: αύξηση της ανεργίας στα παραδοσιακά γεωργικά και κτηνοτροφικά επαγγέλματα. Οι επενδυτές επωφελούνται, οι γεωργοί ζημιώνονται.
Οικολογική αδικία: παραγωγή γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων με όρους παγκοσμιοποίησης, υποβάθμιση εδάφους και νερού, παραβίαση δικαιωμάτων των ζώων
Δεδομένα:
Η Κρήτη διαθέτει το 50% των θερμοκηπίων στην Ελλάδα. Στον πρωτογενή τομέα έχει ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό (9,53%) συμμετοχής στο εθνικό σύνολο[42].
H διατλαντική συμφωνία που υπεγράφη από την ΕΕ και τον Καναδά[43] στοχεύει στην άρση των εμπορικών φραγμών σε ένα ευρύ φάσμα τομέων της οικονομίας. Όλες οι διακρατικές συμφωνίες εμπορίου[44] είναι εμπορικές πολιτικές που χαρακτηρίζονται από την πρόθεση «απορρύθμισης» των εθνικών νομικών πλαισίων. Η Ελλάδα στο πλαίσιο της CETA συναινετικά, εκχωρεί το δικαίωμα ρύθμισης και προστασίας της εθνικής της παραγωγής και της προστασίας των φυσικών πόρων.
Μόνο για τα συνοδά έργα των αιολικών πάρκων θα χρειαστούν 350 χιλιόμετρα οδοποιίας για την πρόσβαση, τη μεταφορά του εξοπλισμού και τη θεμελίωσή τους. Ο κατακερματισμός των γεωργοκτηνοτροφικών εκτάσεων επικουρείται από το αεροδρόμιο του Καστελίου, που θα καταργήσει μία από τις δύο παραγωγικές πεδιάδες του νομού.
Η κυβέρνηση επιδοτεί με το πρόγραμμα «νέοι αγρότες» τους συνεταιρισμούς αγροτών[45]. Τα φυσικά πρόσωπα θα «μετατραπούν» σε νομικά πρόσωπα και ως τέτοια θα αποκτήσουν μια μεταβιβάσιμη εμπορική, συναλλακτική αξία. Δηλώνει ότι στηρίζει τον αγροκτηνοτροφικό τομέα, στην πραγματικότητα όμως προωθεί ενεργά τη μεταβίβαση μικρών εταιρειών[46].
Αυτό που δεν καταλαβαίνουν οι απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα είναι ότι δεν ενδιαφέρει πια η «εργασία» τους ως αξία. Το «έδαφος» είναι η αξία που ενδιαφέρει. Το έδαφος είναι η νέα αξία στο χρηματιστήριο των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Το έδαφος θα είναι ο πόρος για τον οποίο θα διαξιφιστούν οι πολυεθνικές. Και δυστυχώς η απόλυτη φτώχια θα προκύψει όταν ο άνθρωπος δεν έχει πια πρόσβαση στο έδαφος.
4. Δίπολο Υγεία – Βιομηχανική μεγέθυνση
Συστημική αντίφαση: πολιτικές για την προστασία της υγείας και της ποιότητας του αέρα – πολιτικές που ζημιώνουν την υγεία και την ποιότητα του αέρα
Κοινωνική αδικία: ο πολίτης δεν έχει τη δυνατότητα να προσφύγει κατά των πολιτικών που επιδοτούν τη βιομηχανική ρύπανση. Οι εταιρίες επωφελούνται, οι άνθρωποι ζημιώνονται.
Οικολογική αδικία: το περιβάλλον υποβαθμίζεται ιδιαίτερα στις περιοχές πλησίον των ρυπογόνων μονάδων και δραστηριοτήτων
Δεδομένα:
Οι μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων που αδειοδοτούν Υπουργείο και Περιφέρεια για τις δραστηριότητες υψηλής όχλησης δεν προβλέπουν περιορισμούς στη διάρκεια λειτουργίας μονάδων (π.χ. διακοπή αεροπορικών πτήσεων τις νυκτερινές ώρες, διαστήματα περιορισμού θορύβου, κυκλοφορίας οχημάτων κλπ). Δεν προβλέπονται διακοπές στη λειτουργία βιομηχανικών μονάδων σε συνθήκες υψηλής συγκέντρωσης μικροσωματιδίων, ενώ δεν γίνονται έλεγχοι εκπομπών ρύπων, οσμών και λυμάτων, η μετρήσεων ρύπανσης. Στην Κρήτη δεν υπάρχει κανένα εθνικό σύστημα μέτρησης, πρόληψης, ελέγχου συσσώρευσης, ή περιορισμού των βιομηχανικών ρύπων.
Κανείς δεν ξέρει τίποτε για την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε, κανείς δεν μπορεί να υπολογίσει ή να συνδέσει τη νοσηρότητα ή τη θνησιμότητα με την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε, εμείς, τα παιδιά μας, τα νεογέννητα μωρά μας. Το χειρότερο είναι ότι κανείς δεν ξέρει ότι έχει το δικαίωμα να γνωρίζει ποια είναι η ποιότητα του αέρα!
Οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου παγκοσμίως φέτος ήταν κατά 60% περισσότερες από το 1990, έτος αναφοράς του πρωτοκόλλου του Κιότο[47]. Ο επίσημος υπολογισμός της ζημίας από την ατμοσφαιρική ρύπανση στην ΕΕ ετησίως είναι 430.000 πρόωροι θάνατοι και 23 δισ. οικονομικές απώλειες.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας[48] οι σταθμοί της ΔΕΗ εκλύουν κάθε χρόνο 43 εκατ. τόνους διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, ποσό που αποτελεί το 40% των συνολικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα της χώρας. Αν δεν το ξέρεις, δεν σε νοιάζει.
Το Ευρωπαϊκό σύστημα εμπορίας ρύπων[49] προβλέπει δωρεάν άδειες εκπομπής ρύπων για εργοστάσια που χρησιμοποιούν ορυκτά καύσιμα, επιδοτώντας ουσιαστικά τη λειτουργία τους[50]. Η εξαίρεση του άρθρου 10c του Κανονισμού 2003/87/EC, επιτρέπει στα κράτη μέλη της ΕΕ να εκχωρήσουν «μεταβατικές» δωρεάν άδειες για μονάδες παραγωγής ενέργειας[51]. Το άρθρο 28a του ίδιου Κανονισμού προβλέπει κάθε χρόνο τόσες νέες άδειες, όσες εκδόθηκαν το έτος 2016. Ο Κανονισμός 2010/75/EC της 24ης Νοεμβρίου 2010 για την αδειοδότηση μονάδων υψηλής όχλησης προβλέπει διάφορες εξαιρέσεις από την υποχρέωση τήρησης ορίων εκπομπής[52]. Αν δεν το ξέρεις, δεν σε νοιάζει.
Στις αερομεταφορές, ο παγκόσμιος οργανισμός πολιτικής αεροπορίας[53] προβλέπει για το 2020 σε παγκόσμιο επίπεδο αύξηση των εκπομπών κατά 70% σε σχέση με το 2005, ενώ για το 2050 προβλέπει περαιτέρω αύξηση κατά 300% -700%[54]. Τα πρόστιμα για τις εκπομπές άνθρακα των αεροπλάνων που προσγειώνονται ή απογειώνονται στην ΕΕ δεν εισπράττονται προσωρινά[55].
Δεν σκεφτήκαμε ποτέ, πως γίνεται να έχουμε όλο και περισσότερες αεροπορικές εταιρίες και όλο και φθηνότερα εισιτήρια. Πανηγυρίζει ο μικροαστός μέσα μας, όταν βρεί εισιτήριο με 20 Ευρώ πήγαινε – έλα, αλλά ποτέ δεν σκέφτεται το πραγματικό κόστος της πτήσης…
Ο θόρυβος των αεροπλάνων έχει επιβλαβείς επιπτώσεις στο καρδιοαγγειακό και ορμονικό σύστημα και στην ικανότητα μάθησης και συγκέντρωσης των κατοίκων (και ιδιαίτερα των ανηλίκων παιδιών) που ζουν πλησίον των αεροδρομίων[56]. Αεροδρόμια σε Μ. Βρετανία, Ισπανία, Ολλανδία και Γερμανία επιβάλλουν τη νυχτερινή απαγόρευση των πτήσεων[57]. Στην Ελλάδα το 2010, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, η καρδιαγγειακή νόσος ήταν η πρώτη αιτία θανάτου με ποσοστό 48-49% στους συνολικούς θανάτους[58]. Για το παιδικό άσθμα το κόστος επιβάρυνσης στον τομέα της υγείας φτάνει το 2%. Το ετήσιο οικονομικό κόστος για κάθε ασθενή που πάσχει από αναπνευστικά νοσήματα στην Ε.Ε, ανέρχεται σε 7.000[59].
Τόσο κοστίζει πραγματικά ένα εισιτήριο. Το τίμημα επιμερίζεται η κοινωνία.
Στην Κρήτη το ακυρωμένο από το ΣτΕ χωροταξικό του τουρισμού προβλέπει αεροδρόμιο στο Καστέλι. Επίσημη δέσμευση διακοπής της παράλληλης λειτουργίας του αεροδρομίου της Αλικαρνασσού στο Ηράκλειο δεν υπάρχει. Η ΕΕ παρέχει το 85% των δικαιωμάτων ρύπων στην αεροπορία δωρεάν. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, παρά τις δεσμεύσεις που ανέλαβε στο Παρίσι το 2015, πρότεινε το Φεβρουάριο του 2017, ένα θεσμικό πλαίσιο που εξαιρεί τις διεθνείς πτήσεις προς και από την ΕΕ από την υποχρέωση τήρησης ορίων εκπομπής[60].
Επίλογος
Αέναη, διατηρήσιμη, δίκαιη, πράσινη, βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη εξ’ ορισμού δεν υπάρχει, όσους όρους και αν επινοήσει η αγορά για να πείσει τον καταναλωτή να συνεχίζει να στηρίζει το συγκεκριμένο παραγωγικό μοντέλο. Διότι, οι πόροι είναι πεπερασμένοι, το σύστημα παραγωγής κλειστό, οι εισροές εκλείπουν και οι εκροές συσσωρεύονται.
Το παραγωγικό μοντέλο δεν είναι η βιο-οικονομία, μια οικονομία δηλαδή με όρια το οικοσύστημα. Το παραγωγικό μοντέλο είναι το καταναλωτικό, όπου ζήτηση-προσφορά-παραγωγή-εισόδημα-ζήτηση δημιουργούν ένα κύκλο δραστηριότητας, που αδιαφορεί για φυσικά αποθέματα (εισροές) και περιβαλλοντικές επιπτώσεις (εκροές).
Αυτό το αειφορικό μοντέλο εφαρμόζεται στην Κρήτη, που μέσω των συστημικών αντιφάσεών του παράγει κοινωνική και οικολογική αδικία.
Τι μπορούμε όμως να αλλάξουμε;
Μπορούμε να τα αλλάξουμε όλα. Τον τρόπο που κυκλοφορούμε, την ταβέρνα που τρώμε, τα μέρη που κάνουμε διακοπές, τα ρούχα που φοράμε, τα αεροπορικά εισιτήρια που αγοράζουμε. Να αλλάξουμε συνολικά και συλλογικά.
Η επιδίωξη του μετασχηματισμού της παρούσας πολιτικής δεν είναι προνόμιο της φιλοσοφίας, της οικολογίας, ή της αριστεράς. Είναι κοινωνικό, πολιτικό και ατομικό δικαίωμα του καθενός μας.
———————–
*Το παρόν άρθρο δεν αποτελεί επιστημονική μελέτη. Όλα τα σύνολα, τα ποσοστά και τα στατιστικά στοιχεία στα οποία παραπέμπει, ενδέχεται να έχουν αποκλίσεις από την πραγματικότητα. Τα στοιχεία ελήφθησαν κυρίως από την Περιφέρεια Κρήτης (2012), την ΕλΣτατ/Eurostat (2009, 2011, 2015), το διεθνή και τον εθνικό τύπο. Οι απόψεις εκφράζουν ατομικά το συγγραφέα.
**Ο Γιώργος Σμπώκος είναι υπεύθυνος της Επιτροπής Περιβάλλοντος του Δικηγορικού Συλλόγου Ηρακλείου. Στο παρελθόν έχει τοποθετηθεί δημόσια για το δημοκρατικό έλλειμμα των διατλαντικών συμφωνιών, τους κινδύνους της εξόρυξης υδρογονανθράκων, την παράνομη μεταφορά των χημικών όπλων της Συρίας και το έλλειμμα Συνταγματικής προστασίας του άρθρου 24 Σ.
Σημειώσεις:
[1] ΣτΕ απόφαση 519/17
[2] πρβλ. http://www.efsyn.gr/arthro/ceta-telos-epohis-gia-tin-perivallontiki-prostasia-stin-eyropi
[3] Διατάξεις για την πολεοδομική τακτοποίηση αυθαιρέτων
[4] Το ευρωπαϊκό πλαίσιο εμπορίας ρύπων (ETS) προβλέπει δωρεάν δικαιώματα εκπομπής σε βιομηχανικές μονάδες
[5] Το πρωτόκολλο του Κιότο μεταξύ άλλων θέτει στόχους μείωσης
[6] Μεγιστοποίηση των εσόδων, της κερδοφορίας, της παραγωγής, κλπ
[8] http://www.haniotika-nea.gr/tria-ekatommiria-touristes-stin-kriti/
[11] http://lmt.ypeka.gr/public_view.html
[13] https://creta24.gr/miomena-apothemata-nerou-sto-fragma-aposelemi/
[14] http://www.ert.gr/ligo-nero-sto-fragma-aposelemi/
[15] Νομαρχιακή Αποφ. 2117/ 2000, ΦΕΚ 414/Β`/30.3.2000
[16] http://wfd.ypeka.gr/smpe/smpe-kritis-final.pdf [σελ 14]).
[17] http://gr.coca-colahellenic.com/gr/drastiriotita/paragogikes-monades/ergostasio-irakleio/
[18] http://www.zaroswater.gr/el/water-source
[19] Αύξηση ρεκόρ 128% στις εξαγωγές του νερού ZAROS, http://www.efsyn.gr/arthro/ayxisi-rekor-stis-exagoges-toy-neroy-zaros
[21] http://www.kathimerini.gr/918965/article/epikairothta/ellada/polemos-sth-mhlo-gia-to-nero
[22] https://www.watersave.gr/index.php/industry/38-2013-11-08-11-40-58
[23] ΚΥΑ 135275 ΦΕΚ Β 1751 2017): Εγκρ.γεν.κανόν.κοστολόγ.-τιμολόγ.υπηρεσ.ύδατος.Μέθοδος ανάκτ. κόστους υπηρεσ.ύδατος
[24] βλ. διαφήμιση εταιρίας για τη νησίδα του Αγ. Γεωργίου
[25] ETS
[26] Κανονικά οι επιδοτήσεις δίνονται για να μπορέσουν τις φτωχότερες χώρες να μειώσουν τις εκπομπές τους
[27] Αποφ. 528/2015
[29] https://dasarxeio.com/2017/05/13/2145-3/
[30] Ηράκλειο 265 MW: 6 Ατµοµονάδες, 4 Diesel, 5 Αεριοστρόβιλοι, Χανιά 348 MW: 1 Συνδ.Κύκλος, 5 Αεριοστρόβιλοι, Αθερινόλακκος 200 MW: 2Diesel, 2 Ατµοµονάδες. http://library.tee.gr/digital/m2387/m2387_gigantidou.pdf
[31] IPPC
[33] Δικαστήριο της ΕΕ, υποθ. C-364/03
[35] Καθημερινή της Κυριακής, 09.07.2017, σελ.14
[36] http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+REPORT+…
[37] Οδηγία 2010/75/ΕΕ
[38] Διαφυγή εκπομπών μεθανίου
[39] UNFCCC
[40] 2008/98/ΕΚ
[41] Στο Μεξικό διέρρευσαν περίπου 210 εκατομμύρια γαλόνια πετρελαίου (6,5 εκατ. βαρέλια). Τα καθαρά κέρδη της BP το έτος 2011 ήταν 24,9 δισ. Δολάρια. Το ύψος του εξωδικαστικού συμβιβασμού που «έκλεισε» την υπόθεση ήταν 7,8 δισ. Δολάρια. Οι ενάγοντες της BP ήταν 220.000. (βλ. Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 18.4.2012, Α31)
[42] Αντίστοιχα ο τομέας Τουρισμός: 6,35% και Βιομηχανία/Ενέργεια: 3,11%
[43] CETA
[44] Bilateral Investment Trade Agreements (BIT’s)
[46] Αυτό που η ΕΕ ως συνεργάτης της ΔΟΕ ονομάζει «ενσωμάτωση της εργασίας στην εμπορική της πολιτική» είναι α) η ελεύθερη κίνηση εργαζομένων, β) ανταλλαγή επιστημόνων, γ) μεταβίβαση μικρών εταιρειών κ.λπ. Πρβλ. άρθρο 3 παράγραφος 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), άρθρα 4 παράγραφος 2 στοιχείο α), 20, 26 και 45-48 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣυνθΛΕΕ)
[47] https://www.co2.earth/global-co2-emissions
[48] Ιός 14/01/2007
[49] EU ETS, Emissions Trading System, Κανονισμός 2003/87/EC
[51] http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:02003L0087-20140430&from=EN
[52] Για παράδειγμα άρθρα: 14(3), 15(4,5),30 (5), 33,34,35,37(2), 59(2)
[53] Civil Aviation Organization, ICAO
[54] https://ec.europa.eu/clima/policies/transport/aviation_en
[55] https://www.theguardian.com/environment/2012/nov/12/eu-airline-emissions-law
[56] http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/4603189.stm
[57] https://publicapps.caa.co.uk/docs/33/CAP%201278%20MAR16.pdf
[58] Who, 2010, http://estia.hua.gr/file/lib/default/data/17590/theFile
[59] http://www.capital.gr/health/3164715/to-kostos-ton-anapneustikon-nosimaton-stin-europi
[60] http://carbonmarketwatch.org/addressing-aviation-emissions-under-the-eu-emissions-trading-system/
