Της Ναταλίας Πετρίτη
Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε βιώσει εκείνο το συναίσθημα κλονισμού, όπου παρά το γεγονός ότι η ζωή μας είναι γεμάτη από δραστηριότητες, πολλές από τις οποίες ιδιαίτερα δημιουργικές, νιώθουμε ότι δεν έχουμε κανένα έλεγχο του χρόνου μας.
Σήμερα, κινήματα με στόχο την ενίσχυση της παραγωγικότητας, με συμβουλές διαχείρισης χρόνου προσαρμοσμένες στην εποχή των smartphones και του διαδικτύου, ακμάζουν όπως ποτέ άλλοτε. Στο κατάστημα app της Apple υπάρχουν αυτή τη στιγμή χιλιάδες εφαρμογές στην κατηγορία «παραγωγικότητα», συμπεριλαμβανομένου ενός λογισμικού για την προσομοίωση του θορύβου του περιβάλλοντος ενός καφέ (αυτό έχει αποδειχθεί σε πειράματα ψυχολογίας πως βοηθά τους ανθρώπους να επικεντρωθούν στην εργασία τους), και ενός προγράμματος επεξεργασίας κειμένου που διαγράφει τις λέξεις που γράψατε αν δεν πληκτρολογείτε αρκετά γρήγορα.
Το κυρίαρχο μοτίβο
Η αναζήτηση της αυξημένης προσωπικής παραγωγικότητας, για την όσο το δυνατόν καλύτερη χρήση του περιορισμένου χρόνου μας, αποτελεί κυρίαρχο μοτίβο της εποχής μας. Όπως διαβάζουμε στο Guardian, υπάρχουν blogs που προσφέρουν συμβουλές γι’ αυτήν και αποτελέσματά της, αλλά και συμβουλές για μεγαλύτερη παραγωγικότητα σε σχέση με το να βγαίνει κανείς ραντεβού ή να αντεπεξέρχεται καλύτερα στο να είναι γονέας.
Η Silicon Valley τα τελευταία χρόνια, ήταν αυτή που υποσχόταν να παρέχει περισσότερο ελεύθερο χρόνο για τις ζωές μας εξαλείφοντας δουλειές της καθημερινής ζωής όπως τα ψώνια ή το καθάρισμα, ή ακόμα και φαγητό, στην περίπτωση της αντικατάσταση γεύματος μέσω των σκευασμάτων Soylent. Όλα αυτά όμως σχεδόν πάντα με σκοπό να μένει περισσότερος χρόνος για δουλειά.
Η αλήθεια είναι ότι οι τεχνικές που αποσκοπούν στην ενίσχυση της προσωπικής παραγωγικότητας του ατόμου φαίνεται να επιδεινώνουν τις περισσότερες φορές τις ανησυχίες που είχαν σκοπό να περιορίσουν.
Η γοητεία του δόγματος της διαχείρισης του χρόνου είναι ότι, μια μέρα, όλα τελικά θα είναι υπό έλεγχο. Ωστόσο, η εργασία στη σύγχρονη οικονομία χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι ποτέ δεν σταματά.
Φιλόδοξα σχέδια αλλά καθόλου χρόνος
Είναι κατανοητό ότι ανταποκρινόμαστε στις απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής, προσπαθώντας να καταστήσουμε τους εαυτούς μας πιο αποτελεσματικούς. Αλλά τι θα συμβεί αν όλη αυτή η αποτελεσματικότητα που επιζητούμε κάνει εν τέλει τα πράγματα χειρότερα;
Δεδομένου ότι η μέση διάρκεια ζωής αποτελείται από περίπου 4.000 εβδομάδες, η ανθρώπινη ανησυχία για τη σωστή χρήση τους είναι αναμφίβολα αναπόφευκτη: έχουμε τη διανοητική ικανότητα να κάνουμε φιλόδοξα σχέδια, αλλά σχεδόν καθόλου χρόνο για να τα εφαρμόσουμε.
«Έλλειψη Ζωής»
Το πρόβλημα του τρόπου διαχείρισης του χρόνου, κατά συνέπεια, ανάγεται τουλάχιστον στον 1ο αιώνα μ.Χ., όταν ο ρωμαϊκός φιλόσοφος Σενέκας έγραψε για την «Έλλειψη Ζωής». «Αυτός ο χώρος που μας έχει δοθεί τελειώνει τόσο γρήγορα που όλοι εκτός από πολύ λίγους βρίσκουν τη ζωή μόλις λίγο πριν φύγουν από αυτή», έγραφε ο φιλόσοφος, παροτρύνοντας τους συμπολίτες τους να μη σπαταλούν τη ζωή τους σε άσκοπες εργασίες.
Σαφώς λοιπόν, η πρόκληση για το πώς να ζήσουμε καλά τη ζωή μας δεν είναι καινούργια. Όμως μπορούμε να πούμε ότι οι πολίτες της Ρώμης του 1ου αιώνα δεν βίωναν σε καμία περίπτωση τον πανικό της σημερινής παραγωγικότητας. Σήμερα αισθανόμαστε υποχρεωμένοι να ανταποκριθούμε στην πίεση του χρόνου, κάνοντας τους εαυτούς μας όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικούς, ακόμα και όταν αυτό τελικά δεν βοηθά καθόλου στον περιορισμό του στρες μας.
Το πρόβλημα της πίεσης χρόνου χειροτερεύει αντί να βελτιώνεται
Το πρόβλημα της πίεσης του χρόνου θα έπρεπε κανονικά να βελτιώνεται καθώς η κοινωνία προχωρούσε και όχι να χειροτερεύει. Το 1930, ο John Maynard Keynes περίφημα πρόβλεψε ότι μέσα σε έναν αιώνα, η οικονομική ανάπτυξη θα σήμαινε ότι θα εργαζόμαστε όχι περισσότερο από 15 ώρες την εβδομάδα, οπότε η ανθρωπότητα θα αντιμετώπιζε τη μεγαλύτερη πρόκλησή της: την εξεύρεση απασχόλησης για όλες εκείνες τις ώρες που θα περίσσευαν. Οι οικονομολόγοι εξακολουθούν να διαφωνούν για το γιατί τα πράγματα αποδείχθηκαν τόσο διαφορετικά, αλλά η απλούστερη απάντηση δεν είναι άλλη από τον καπιταλισμό.
Είναι ο καπιταλισμός…
Ο Κέυνς φαίνεται να είχε υποθέσει ότι θα η κοινωνία μας θα περνούσε από το στάδιο της συνεχούς δουλειάς σε αυτό όπου η πλειοψηφία των αναγκών μας θα είχαν πλέον εξυπηρετηθεί. Αντ’ αυτού όμως, στη σύγχρονη εποχή η ανθρωπότητα φαίνεται να δημιουργεί συνεχώς νέες ανάγκες. Ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει κανείς, σήμερα είναι σχεδόν αδύνατο να περιοριστεί η δουλειά σε αντάλλαγμα με περισσότερο ελεύθερο χρόνο.
Το δόγμα
Καθώς το δόγμα της αποτελεσματικότητας αναπτύχθηκε και το πνεύμα της αγοράς εξαπλώθηκε σε όλο και περισσότερες πτυχές της κοινωνίας, η ζωή έγινε πιο ατομοκεντρική. Παλαιότερα, η αποτελεσματικότητα ήταν πρωτίστως ένας τρόπος να πειστούν άλλοι άνθρωποι να κάνουν περισσότερη δουλειά στον ίδιο χρόνο. Πλέον είναι ένα σχήμα που επιβάλλουμε στους εαυτούς μας.
Η διαχείριση του χρόνου υποσχέθηκε μια αίσθηση ελέγχου σε έναν κόσμο στον οποίο τα άτομα φαινόταν να στερούνται. Σε μια εποχή ασταθούς εργασιακής απασχόλησης πρέπει να επιδεικνύουμε διαρκώς τη χρησιμότητά μας μέσω της φρενίτιδας, και η διαχείριση του χρόνου μπορεί να μας δώσει ένα πολύτιμο πλεονέκτημα. Πράγματι, εάν κάποιος ανήκει στις όλο και αυξανόμενες τάξεις των αυτοαπασχολούμενων, ως ελεύθερος επαγγελματίας ή ως εργαζόμενος στην επονομαζόμενη οικονομία των επιχειρήσεων (gig economy), η αυξημένη προσωπική αποδοτικότητα μπορεί να είναι απαραίτητη για την επιβίωσή του.
Η «προσωπική παραγωγικότητα» μεταθέτει όμως το βάρος των απαιτήσεων του σύγχρονου κόσμου στους ώμους μας ως άτομα. Οι γκουρού της διαχείρισης του χρόνου σπάνια επερωτούν αν το καθήκον της απλής επιβίωσης στη σύγχρονη οικονομία – το να έχει κανείς μια δουλειά, να αποπληρώνει μια υποθήκη, να είναι αρκετά καλός γονέας – θα έπρεπε πραγματικά να μας απασχολεί.
Έπειτα, υπάρχει το θέμα της αυτοσυνείδτοποίησης: σχεδόν κάθε φορά που η πρώτη συμβουλή ενός εμπειρογνώμονα διαχείρισης χρόνου είναι να κρατάει κανείς λεπτομερές αρχείο της δαπάνης του χρόνο του, κάτι που όμως απλώς αυξάνει τη συνειδητοποίησή του για τα λεπτά που χάνει κάθε φορά σε οτιδήποτε κάνει. Έτσι, η υποτιθέμενη θεραπεία για το άγχος απλά κάνει το πρόβλημα χειρότερο.
Οι παγίδες
Ο ιστορικός παραλληλισμός με όλα τα παραπάνω εντοπίζεται στην Ευρώπη και την Αμερική από τα τέλη του 19ου αιώνα, με την ανάπτυξη συσκευών που θα αντικαθιστούσαν τα ανθρώπινα χέρια και που άλλαξαν τις ζωές εκατομμυρίων γυναικών. Η νέα τεχνολογία σήμαινε ότι το πλύσιμο των ρούχων δεν συνεπαγόταν πλέον μια μέρα “χαμένη” πάνω από τη σκάφη, αφού υπήρχε πια πλυντήριο ρούχων. Καθώς όμως η αποτελεσματικότητα της οικιακής εργασίας αυξανόταν, το ίδιο συνέβαινε και με τα πρότυπα καθαριότητας και εσωτερικής τάξης που ανέμενε η κοινωνία.
Μία από τις μεγαλύτερες παγίδες μιας συμπεριφοράς που βασίζεται στην παραγωγικότητα του χρόνου είναι ότι αρχίζουμε να νιώθουμε πιεσμένοι να χρησιμοποιήσουμε τον ελεύθερό μας χρόνο εξίσου παραγωγικά. Έτσι λοιπόν, βρισκόμαστε, για παράδειγμα, να ταξιδεύουμε σε άγνωστα μέρη, όχι για την εμπειρία του ταξιδιού, αλλά για να προσθέσουμε στην «ψυχική αποθήκη των εμπειριών μας», ή στη ροή του Instagram προφίλ μας.
Εάν όλη αυτή η προσπάθεια αυξημένης αποτελεσματικότητας δεν αποφέρει κανένα από τα οφέλη που θα έπρεπε να έχει, τι πρέπει να κάνουμε;
Μεταρρυθμίσεις θα μπορούσαν να γίνουν στο επίπεδο των αδειών για τις διακοπές, την άδεια μητρότητας και τις υπερωρίες. Παράλληλα, ίσως θα έπρεπε να προσπαθήσουμε να είμαστε πιο άνετοι με το να μην είμαστε όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικοί. Άλλωστε για τον διάσημο περιβαλλοντολόγο, Έντουαρντ Άμπει, η ανάπτυξη για χάρη της ανάπτυξης είναι η «ιδεολογία ενός καρκινικού κυττάρου».
Σημαντικό είναι να αναφέρουμε δε, ότι η συνθήκη κάτω από την οποία οι εργαζόμενοι πιέζονται να είναι παραγωγικοί πλήττει ακόμα και τις ίδιες τις επιχειρήσεις, αφού η δουλειά που προκύπτει εν τέλει δεν είναι διόλου δημιουργική και ποιοτική.
Δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι είμαστε τόσο προβληματισμένοι με το πως να χρησιμοποιούμε τον ελεύθερο χρόνο μας. Ο φόβος του θανάτου και το άγχος της αθανασίας μέσω των πράξεών μας όσο ζούμε φαίνεται πως αιτιολογούν τη συμπεριφορά αυτή. Αλλά λειτουργεί και ως μορφή ψυχολογικής αποφυγής. Όσο περισσότερο πείθουμε τον εαυτό μας ότι δεν χρειάζεται να κάνει δύσκολες επιλογές – επειδή θα υπάρχει αρκετός χρόνος για τα πάντα – τόσο λιγότερο θα αναρωτηθούμε αν η ζωή που επιλέγουμε να κάνουμε είναι σωστή και μας προκαλεί ευτυχία.
Η προσωπική παραγωγικότητα παρουσιάζεται ως ένα αντίδοτο στο να είμαστε συνεχώς απασχολημένοι όταν επί της ουσίας είναι μια άλλη μορφή κουραστικής απασχόλησης. Όπως άλλωστε είπε κάποτε ο Βρετανός ιστορικός Νορθκόουτ Πάρκινσον, «η εργασία πάντοτε επεκτείνεται για να γεμίσει τον διαθέσιμο χρόνο για την ολοκλήρωσή της».
