Το πρωί της 20ής Μαΐου του 1941 ξεκίνησε η αεραποβατική επιχείρηση της ναζιστικής Γερμανίας στην Κρήτη. Ο ουρανός γέμισε από αεροπλάνα και αλεξιπτωτιστές με στόχο το αεροδρόμιο του Μάλεμε και την ευρύτερη περιοχή των Χανίων. Βρετανοί, Νεοζηλανδοί και Ελληνες στρατιώτες (μεταξύ αυτών και απλοί Ευέλπιδες) πολέμησαν με σθένος επί 12 ημέρες, ενώ ο άμαχος πληθυσμός, γέροντες, γυναίκες και έφηβοι, βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της άμυνας με οτιδήποτε θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως όπλο, έως και γεωργικά εργαλεία. Η λυσσαλέα αντίσταση των Κρητικών και ο ηρωισμός τους είχε ως αποτέλεσμα τον αποδεκατισμό επίλεκτων δυνάμεων του Χίτλερ αλλά και την απάνθρωπη συμπεριφορά που έδειξαν αργότερα οι Γερμανοί όταν πήραν το νησί υπό τον έλεγχό τους.

Από ένα περίεργο παιχνίδι της τύχης, 75 χρόνια μετά τη Μάχη της Κρήτης, σπάνια ντοκουμέντα από δύο διαφορετικά φωτογραφικά αρχεία σμίγουν στην Ελλάδα και φέρνουν στο φως ενδιαφέροντα στοιχεία. Από τη μια, η κατασκευασμένη «αλήθεια» της γερμανικής προπαγανδιστικής μηχανής μέσα από ένα άγνωστο corpus φωτογραφιών από το ιστορικό αρχείο του Ιδρύματος Επικοινωνίας και Οπτικοακουστικής Παραγωγής του υπουργείου Αμυνας της Γαλλίας (Etablissement de communication et de production audiovisuelle de la Défense, ECPAD), το οποίο παρουσιάστηκε στις 25/9 στο 12ο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο στο Ηράκλειο. Από την άλλη, οι θηριωδίες που έζησαν οι Κρητικοί κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής από το αρχείο του Κωνσταντίνου Κουτουλάκη, του επίσημου φωτογράφου της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων του 1945, που ανήκει στον Δήμο Μαλεβιζίου και φιλοξενήθηκε το περασμένο Σαββατοκύριακο (1-3/10) στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας με αφορμή ένα αφιέρωμα στη Μάχη της Κρήτης. Η «Κ» παρουσιάζει για πρώτη φορά μαζί μερικές από αυτές τις φωτογραφίες, που προέρχονται από μια ευρέως μελετημένη περίοδο αλλά κρατά ακόμα πολλά μυστικά.

Oι μονάδες προπαγάνδας

«Οταν οι Γερμανοί εισέβαλαν σε ξένο έδαφος, εγκαθιστούσαν αμέσως τις μονάδες προπαγάνδας (Propaganda Kompanien ή PK), οι οποίες τραβούσαν φωτογραφίες από τις πολεμικές συρράξεις αλλά συχνά σκηνοθετούσαν και λήψεις για να τις χρησιμοποιήσουν ως προπαγανδιστικό υλικό. Υπάγονταν απευθείας στο υπουργείο Προπαγάνδας που είχε ιδρυθεί το 1939 από τον Γκέμπελς και αποτελούσε τη μεγαλύτερη μηχανή προπαγάνδας στο εσωτερικό της Γερμανίας αλλά και στις κατακτημένες χώρες» μας εξηγεί η Ειρήνη Ανδρουλάκη, η οποία ανακάλυψε ένα πραγματικό «χρυσωρυχείο» εικόνων από την κατεχόμενη Ελλάδα, στο Παρίσι. Η φοιτήτρια μεταπτυχιακού προγράμματος που έκανε και την ανακοίνωση στο Κρητολογικό συνέδριο, εστιάζει την έρευνά της στην συντήρηση και τεκμηρίωση εικόνας και ήχου. Ετσι, ήρθε σε επαφή το ECPAD, το μεγαλύτερο κέντρο αρχείων σχετικών με τον πόλεμο και με τις ανά τον κόσμο στρατιωτικές επιχειρήσεις της Γαλλίας. Είναι εγκατεστημένο από το 1946 στο φρούριο Ιβρί (Fort d’Ivry), ένα από τα 16 φρούρια που προστάτευαν το Παρίσι κατά τον 19ο αιώνα, έχει ως κύρια αρμοδιότητα την παραγωγή του οπτικοακουστικού υλικού του γαλλικού στρατού. Επιπλέον, λειτουργεί ως κέντρο συντήρησης και αξιοποίησης ιστορικών στρατιωτικών συλλογών, ανάμεσα στις οποίες κατατάσσεται η γερμανική συλλογή, έργο των μονάδων προπαγάνδας του Γ΄ Ράιχ.

Πώς όμως βρέθηκε το πολύτιμο αυτό υλικό για την Ελλάδα, στη Γαλλία; «Οι μονάδες της προπαγάνδας στελεχώνονταν από επαγγελματίες της εικόνας και του ήχου, οι οποίοι ταξίδευαν για να καταγράψουν τα γεγονότα σε όλα τα μέτωπα, εξυπηρετώντας την πολιτική επικοινωνίας του υπουργείου. Το οπτικό υλικό συγκεντρωνόταν στο Βερολίνο και από εκεί διοχετεύονταν στα γραφεία Τύπου. Στα τέλη Απριλίου του 1945, ένα από τα γερμανικά φορτηγά που μετέφεραν εκατομμύρια φωτογραφικά στιγμιότυπα και χιλιάδες ώρες κινηματογραφικού φιλμ παραγωγής των PK, από το Βερολίνο με κατεύθυνση προς τα δυτικά σύνορα της Γερμανίας, παγιδεύτηκε στην περιοχή του Βισμπάντεν από δυνάμεις του αμερικανικού στρατού. Το περιεχόμενο του φορτηγού μοιράστηκε στους Συμμάχους, δηλαδή, την Αγγλία, την Αμερική και τη Γαλλία, η οποία απέκτησε την κυριότητα των 3/4 της γερμανικής παραγωγής προπαγάνδας, δηλαδή περίπου 350.000 φιλμ αρνητικών και 1.120 ταινιών. Καμία συμπληρωματική πληροφορία δεν συνόδευε το υλικό αυτό».

Ερευνώντας το συγκεκριμένο σπάνιο υλικό, η νεαρή φοιτήτρια του Université Paris-Est-Créteil εντόπισε άγνωστα ντοκουμέντα της γερμανικής συλλογής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που αφορούν την Ελλάδα και την Κρήτη: «Συνολικά 138 ρεπορτάζ, (με ολόκληρες ενότητες φωτογραφιών), πραγματοποιήθηκαν στο νησί από τον γερμανικό στρατό ξηράς, το ναυτικό και την αεροπορία, καθώς και από τις μονάδες προπαγάνδας PK 690 και Luftwaffenkommando Südost. Η θεματολογία των ρεπορτάζ περιλαμβάνει πορτρέτα Γερμανών στρατιωτών ή αξιωματικών, αιχμαλώτων πολέμου αλλά και ντόπιων πληθυσμών στην καθημερινότητά τους. Αναπαραστάσεις μαχών, αεροπλάνα, πλοία και στρατιωτικός εξοπλισμός επαναλαμβάνονται συχνά στα στιγμιότυπα. Οι διαδοχικές λήψεις ενός θέματος μαρτυρούν σε πολλές περιπτώσεις τη σκηνοθετική παρέμβαση των φωτογράφων. Μία εικόνα αποκομμένη από το ιστορικό της πλαίσιο κινδυνεύει από παρερμηνείες» λέει η Ανδρουλάκη. Πράγματι, αν δει κανείς ορισμένες φωτογραφίες δεν θα πιστεύει στα μάτια του από τη «φιλία» που δείχνουν οι Κρητικοί στους κατακτητές.

Η φρικτή πραγματικότητα

Δυστυχώς η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Οι φωτογραφίες που τράβηξε στους πρώτους μήνες της μετακατοχικής περιόδου ο Κωνσταντίνος Κουτουλάκης προκαλούν ανατριχίλα: ισοπεδωμένα χωριά από τα σκληρότατα γερμανικά αντίποινα, μαζικοί τάφοι, ορφανά, ένα νησί που πενθεί ανθρώπους, κοινότητες, σπίτια. Ο Κουτουλάκης, ο οποίος είχε πάρει μέρος και στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ήταν επίσημος φωτογράφος της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων, στην οποία συμμετείχαν ο Νίκος Καζαντζάκης και οι καθηγητές Πανεπιστημίου Ιωάννης Κακριδής και Ιωάννης Καλιτσουνάκης. Η Επιτροπή συστάθηκε με κυβερνητική εντολή το 1945, για να καταγράψει τα εγκλήματα και τις καταστροφές που διεπράχθησαν την κατοχή στην Κρήτη, από τους  Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές.

Η περιοδεία της Επιτροπής διήρκεσε από τις 29 Ιουνίου έως τις 6 Αυγούστου του 1945 και τα μέλη της επισκέφθηκαν όσο το δυνατόν περισσότερους τόπους της μαρτυρικής Μεγαλονήσου. Η συνταχθείσα έκθεση παραδόθηκε τότε στο αρμόδιο υπουργείο, το οποίο όμως δεν προέβη σε κανενός είδους αξιοποίησή της, για λόγους που ποτέ δεν αποσαφηνίστηκαν. Για πολλές δεκαετίες το αποτέλεσμα της πολυήμερης εργασίας των επιφανών μελών της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων ήταν εντελώς άγνωστο, αφού η έκθεσή τους παρέμενε κυριολεκτικά εξαφανισμένη.

Το περιεχόμενό της έγινε γνωστό μόλις το 1983, όταν εκδόθηκε από τον Δήμο Ηρακλείου το σπάνιο χειρόγραφο του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης το οποίο ανήκε στον Παντελή Πρεβελάκη, χωρίς όμως τις αντίστοιχες φωτογραφίες. Το φωτογραφικό αρχείο του Κουτουλάκη θεωρείτο χαμένο από τότε. Ομως τμήμα του με 70 φωτογραφίες βρέθηκε σε έγγραφα του αείμνηστου δημοσιογράφου Μανόλη Δουλγεράκη, που δωρήθηκαν μαζί με την πλούσια βιβλιοθήκη του, το 2014, στον Δήμο Μαλεβιζίου. Αντίγραφα των φωτογραφιών αυτών παρουσιάστηκαν στην Αθήνα και δωρήθηκαν στο Πολεμικό Μουσείο σε μια έκθεση την οποία επιμελήθηκε ο ιστορικός Γιώργος Τζωράκης. Οι λήψεις αυτές έχουν παρουσιαστεί και στις Βρυξέλλες με αφορμή τα 75 χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης.