Της Μάρθας Κίσκιλα
Μπορεί οι διακοπές να είναι συνδεδεμένες γα τους περισσότερους με στιγμές ανεμελιάς, χαλάρωσης και ξενοιασιάς αλλά τα τελευταία χρόνια ένα είδος τουρισμού γίνεται όλο και πιο δημοφιλές. Ο «τουρισμός της παραγκούπολης» (slum tourism) εμφανίστηκε ως μία εναλλακτική μορφή τουρισμού που είχε στόχο την αναζήτηση της «αυθεντικής εμπειρίας», η οποία συνδέεται με μια άλλη όψη της πραγματικότητας από αυτή που ο τουρίστας έχει συνηθίσει στην καθημερινότητά του. Βασική θεματική αυτού του τουρισμού είναι οι οργανωμένες εκδρομές σε υποβαθμισμένες περιοχές και παραγκουπόλεις.
Σήμερα, η πλούσια πολιτιστική κληρονομιά κάνει τη Μανίλα έναν δημοφιλή προορισμό, αλλά ορισμένοι αισθάνονται υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν την «ασφάλεια» των ιστορικών κέντρων για να πάρουν μια γεύση από την ανισότητα που κυριαρχεί στην πόλη. Οι τουριστικοί πράκτορες στις Φιλιππίνες και σε μέρη όπως η Βραζιλία και η Ινδία έχουν ανταποκριθεί στη ζήτηση, προσφέροντας «περιηγήσεις στις παραγκουπόλεις» για να δείξουν στους ξένους τις πιο φτωχές και περιθωριοποιημένες περιοχές τους.
Ωστόσο, πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο είδος τουρισμού που εκμεταλλεύεται τους κατοίκους των παραγκουπόλεων, υποβιβάζοντάς τους σε αξιοθέατα για εύπορους τουρίστες. Τι είναι αυτό που κινητοποιεί τους ταξιδιώτες που το επιλέγουν; Αλληλεγγύη; Περιέργεια; Κυνήγι μιας διαφορετικής εμπειρίας; Ένα είδος ηδονοβλεψίας; Ανάγκη επιβεβαίωσης και σύγκρισης; Το ερώτημα αυτό, αναπόφευκτα, δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση, καθώς εξάλλου ακόμα και τα πιο αλτρουιστικά μας αισθήματα πάντοτε κρύβουν ιδιοτέλεια. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι αυτό το είδος τουρισμού αυξάνει την ευαισθητοποίηση, δίνοντας πολλά παραδείγματα αποκατάστασης τοπικών κοινοτήτων.
Ένας τουρισμός που υπάρχει εδώ και αιώνες
Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο. Ήδη από τον 19ο αιώνα, στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο, οργανώνονταν περιηγήσεις σε υποβαθμισμένες γειτονιές για να διαπιστώσουν οι επισκέπτες «πώς ζει το άλλο μισό». Συνήθως με το πρόσχημα της φιλανθρωπίας και μερικές φορές με τη συνοδεία της αστυνομίας, οι πλούσιοι Λονδρέζοι άρχιζαν να επισκέπτονται το κακόφημο East End της πόλης γύρω στο 1840. Αυτή η νέα μορφή διασκέδασης έφτασε στη Νέα Υόρκη από πλούσιους Βρετανούς τουρίστες που ήθελαν να συγκρίνουν τις παραγκουπόλεις με αυτές που είχαν πίσω στην πατρίδα. Τα γκρουπ περιπλανήθηκαν σε γειτονιές όπως το Bowery ή το Five Points στη Νέα Υόρκη για να παρατηρήσουν τη ζωή μέσα σε πορνεία, σκοτεινά μπαρ και στέκια ναρκομανών, όπως αναφέρει το δημοσίευμα του National Geographic.
Οι επισκέπτες δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους και δικαιολογημένα. «Δεν νομίζω ότι ο καθένας θα είχε τόσο εύκολα πρόσβαση σε όλα αυτά τα μέρη», γράφει ο Τσαντ Χέιπ στο βιβλίο του «Slumming: Sexual and Racial Encounters in American Nightlife, 1885–1940». Αναγνωρίζοντας την επιχειρηματική ευκαιρία, δεν ήταν λίγοι αυτοί που προσέλαβαν ηθοποιούς για να παίξουν τον ρόλο των εξαρτημένων ή των συμμοριών που είχαν διαφωνίες με όπλα στους δρόμους. Κανείς από τους ταξιδιωτικούς πράκτορες δεν ήθελε απογοητευμένους τουρίστες που δεν θα τους άρεσε η εκδρομή στις φτωχογειτονιές και θα απαιτήσουν επιστροφή χρημάτων.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Ιστορίας Seth Koven οι εκδρομές αυτές είχαν και κάποια θετικά αποτελέσματα, καθώς στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ άνοιξαν κέντρα μελέτης στα τέλη του 19ου αιώνα σχετικά με την κοινωνική πολιτική, η οποία μπορούσε να αναλυθεί μόνο από τις λιγότερο προνομιούχες γειτονιές.
Ο slum tourism σταμάτησε να είναι τόσο δημοφιλής μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, άρχισε να κάνει ξανά την εμφάνισή του ως εναλλακτική μορφή τουρισμού.
Προβάλλοντας τη φτώχεια
Το πλαστικό φτάνει από όλη την Ινδία στα σκοτεινά σοκάκια και τις γέφυρες του Dharavi στη Βομβάη, τη δεύτερη μεγαλύτερη παραγκούπολη στην ήπειρο της Ασίας (μετά την πόλη Orangi στο Πακιστάν) και την τρίτη μεγαλύτερη φτωχογειτονιά στον κόσμο. Προωθούμενος προορισμός από την εταιρεία Reality Tour και Travel, δίνει τη ευκαιρία στους τουρίστες να δουν μιαν ακμάζουσα βιομηχανία ανακύκλωσης που απασχολεί περίπου δέκα χιλιάδες ανθρώπους. Σταματούν εκεί για να παρακολουθήσουν εργαζόμενους να συλλέγουν και να ανακυκλώνουν το πλατιό, ενώ σε άλλες περιοχές να πλένουν ρούχα στις όχθες του ποταμού από τα νοσοκομεία και τα ξενοδοχεία της πόλης.
Σε μια κριτική του TripAdvisor, ένας τουρίστας από τη Βιρτζίνια έγραψε για την εμπειρία του: «Ήταν ωραίο να ακούμε για την οικονομία, την εκπαίδευση και τα μέσα διαβίωσης των κατοίκων. Στην εκδρομή δεν επιτρέπεται να τραβήξεις φωτογραφίες ούτε να αγοράσεις κάτι. Συνεπώς δεν αισθάνθηκα εκμετάλλευση, αντίθετα θεωρώ πως ήταν μια εκπαιδευτική εκδρομή». Ένας άλλος τουρίστας από το Ηνωμένο Βασίλειο εξέφρασε την απογοήτευσή του για ένα «υποτιθέμενο» οικογενειακό γεύμα. «Πήγαμε στο σπίτι ενός οδηγού μας, όπου είχε μαγειρέψει η μαμά του παραδοσιακά εδέσματα. Αλλά δεν κάθισε να φάει μαζί μας, οπότε δεν το θεωρώ ως ένα οικογενειακό γεύμα όπως το είχαν παρουσιάσει».
Η Real Tours έχει στόχο να αλλάξει τη στερεοτυπική αντίληψη για τις παραγκουπόλεις, που θέλει τους κατοίκους της να είναι απελπισμένοι. Στην εκδρομή οι κάτοικοι παρουσιάζονται παραγωγικοί, εργατικοί, αλλά και ικανοποιημένοι. Αναλύοντας περισσότερες από 230 κριτικές της Reality Tour and Travel στη μελέτη της, η Melissa Nisbett του King’s College στο Λονδίνο συνειδητοποίησε ότι για πολλούς επισκέπτες του Dharavi, η φτώχεια ήταν ουσιαστικά αόρατη. «Όπως δείχνουν τα σχόλια, η φτώχεια αγνοήθηκε, αλλά επιπλέον αποπολιτικοποιήθηκε. Χωρίς να συζητά κανείς για ποιο λόγο υπήρχε η παραγκούπολη, η περιήγηση αποσαφήνισε τη δυστυχία των φτωχών και φάνηκε μόνο να ενδυναμώνει τους λάθος ανθρώπους, δηλαδή τους προνομιούχους δυτικούς της μεσαίας τάξης».
Η εταιρία από τη μεριά της υποστηρίζει ότι το 80% των κερδών ωφελούν την κοινότητα μέσω των προσπαθειών της ΜΚΟ που εργάζεται για να παρέχει πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, στην οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και πολλά άλλα.
Διαφορετικές προσεγγίσεις του slum tourism
Το κύριο ερώτημα θα πρέπει να είναι αν η φτώχεια αποτελεί τελικά τον βασικό λόγο για να επισκεφτεί κανείς ένα τέτοιο μέρος. Κάποιες πόλεις υιοθετούν διαφορετική προσέγγιση για τον slum tourism. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν οι μαύροι Νοτιοαφρικανοί άρχισαν να προσφέρουν περιηγήσεις στις περιθωριοποιημένες περιοχές όπου ήταν αναγκασμένοι να ζουν, είχαν στόχο να βοηθήσουν στην αύξηση της συνολικής συνειδητοποίησης για τις συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι τοπικές κοινότητες χρησιμοποιήσαν τον τουρισμό της παραγκούπολης ως τρόπο αντιμετώπισης για τα προβλήματα που βίωναν και δεν υπήρχε καμιά μορφή εκμετάλλευσης εκεί.
Παράλληλα, στο Ρίο ντε Τζανέιρο υπάρχουν ορισμένες δωρεάν περιηγήσεις στις φαβέλες, παρόλο που οι περισσότερες εταιρείες συνεχίζουν να χρεώνουν. Ο ξεναγός Eduardo Marques της Brazilian Expeditions εξηγεί πώς ξεχωρίζει η αυθεντικότητά τους: «Εργαζόμαστε με τοπικούς οδηγούς ή ελεύθερους επαγγελματίες και κατά τη διάρκεια της εκδρομής σταματάμε σε μικρές επιχειρήσεις και βλέπουμε παρουσιάσεις capoeira που στηρίζουν τους ντόπιους στη φαβέλα. Δεν αποκρύπτουμε πληροφορίες από τους επισκέπτες μας. Η πραγματική ζωή παρουσιάζεται όπως ακριβώς είναι».
Αλλά και η Smokey Tours στη Μανίλα έδειχνε στους επισκέπτες τη σκληρή πραγματικότητα που αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι του Tondo, ενός χώρου υγειονομικής ταφής (μέχρι το 2014 που έκλεισε) με σκοπό να πει τις ιστορίες τους στους επισκέπτες.
Σημασία έχει η πρόθεση
Τα γκέτο παρόλο που βρίσκονται μέσα σε μεγάλες πόλεις, έχουν τις δικές τους μεμονωμένες πολιτικές, ιστορικές και οικονομικές ανησυχίες που δεν μπορούν να γενικευτούν. Ομοίως, τα κίνητρα ενός ταξιδιού είναι τόσο διαφορετικά όσο κι οι ίδιοι οι συμμετέχοντες. Και τελικά η πρόθεση του κάθε επισκέπτη και του κάθε ξεναγού είναι που έχει μεγαλύτερη σημασία.
Οι καλύτερες συνδέσεις ανάμεσα στις πόλεις επιτρέπουν σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους να ταξιδεύουν, με τον αριθμό των τουριστών να αυξάνεται κάθε χρόνο. Όμως, παρόλο που η ευημερία και η ποιότητα ζωής έχουν αυξηθεί σε πολλές πόλεις, υπάρχει μεγάλη ανισότητα. Καθώς οι ταξιδιώτες αναζητούν διαφορετικές εμπειρίες που υπόσχονται να δείξουν τον αυθεντικό τρόπο ζωής, οι εκδρομές «επαναφέρουν στον χάρτη» κάποια ξεχασμένα μέρη.
Το ταξίδι συνδέει ανθρώπους που διαφορετικά δεν θα είχαν τη δυνατότητα να συναντηθούν και στη συνέχεια τους δίνει τη δυνατότητα να μοιράζονται ιστορίες με άλλους όταν γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους. Ο Fabian Frenzel, ο οποίος μελετά τον slum tourism στο Πανεπιστήμιο του Leicester, επισημαίνει ότι ένα από τα βασικά μειονεκτήματα της φτώχειας είναι η έλλειψη αναγνώρισής της.
Και σύμφωνα με τα λεγόμενά του ακόμα και η πιο μικρή εκδρομή τέτοιου είδους είναι καλύτερη από το να αγνοούμε την ανισότητα εντελώς. Ωστόσο, παρόλο που ο «τουρισμός της παραγκούπολης» φωτίζει το ζήτημα σε μικρή κλίμακα, δεν αποτελεί επαρκή απάντηση σε ένα αυξανόμενο παγκόσμιο πρόβλημα.
Φωτογραφίες: HANNAH REYES MORALES
