Ήταν στις 2 Ιουνίου 1941 όταν τέσσερα φορτηγά με Γερμανούς αλεξιπτωτιστές μπήκαν στο χωριό.
Οι προηγούμενες εβδομάδες ήταν οι εβδομάδες της γερμανικής εισβολής στην Κρήτη. Οι κάτοικοι του χωριού είχαν ήδη ζήσει τις μάχες γύρω από το Μάλεμε και τα Χανιά. Είχαν δει αλεξίπτωτα να πέφτουν και, κατά πάσα πιθανότητα, είχαν ακούσει ότι τα συμμαχικά στρατεύματα να υπερασπίζονται γενναία το νησί τους πριν υποχωρήσουν από τη γερμανική απειλή.
Και κάποιοι άλλοι είχαν ενώσει τις δυνάμεις τους με άλλους Κρητικούς στην πάλη με τα συμμαχικά στρατεύματα. Γερμανοί παραστρατιωτικοί είχαν προσγειωθεί στον γειτονικό Πλατανιά αλλά και στο Κοντομαρί. Έχει έχουν, άλλωστε, καταγραφεί μαχητές που βοήθησαν τα στρατεύματα της Νέας Ζηλανδίας, προκαλώντας σοβαρές απώλειες στον εχθρό.
Καθώς οι συμμαχικοί στρατιώτες υποχώρησαν, φήμες διαδόθηκαν μέσω των γερμανικών στρατευμάτων ότι πολίτες είχαν βεβηλώσει τους νεκρούς. Έτσι, ο υπουργός Αεροπορίας των Ναζί, Herman Goering, διέταξε τον Γερμανό διοικητή της Κρήτης, στρατηγό κ. Kurt Student, να ξεκινήσει έρευνα και να προχωρήσει σε αντίποινα. Όπως γράφει ο ιστορικός Antony Beevor, κατά την τυπική ναζιστική διαδικασία η έρευνα ήταν επιδερμική και τα αντίποινα ακολούθησαν πριν καν ολοκληρωθεί. Ενώ η έρευνα διέλυσε τη συντριπτική πλειονότητα αυτών των φημών, διαπιστώνοντας ότι πολλά από τα «ακρωτηριασμένα» νεκρά σώματα είχαν στην πραγματικότητα αποσυντεθεί από την υπερβολική ζέστη και είχαν κομματιαστεί από τα όρνια της περιοχής, τα βίαια αντίποινα είχαν ήδη ξεκινήσει ως κύμα.
Έτσι λοιπόν περισσότεροι από τριάντα αλεξιπτωτιστές έφτασαν στο χωριό, κατηγορώντας τους κατοίκους του για το θάνατο λίγων Γερμανών στρατιωτών και ο διοικητής Horst Trebes διέταξε τους στρατιώτες του να συγκεντρώσουν τους κατοίκους του χωριού στην πλατεία. Ένα σημαντικό στοιχείο σε αυτή την ιστορία είναι ότι η μονάδα του Trebes συνοδευόταν από τον διακεκριμένο φωτογράφο πολέμου, τον Franz-Peter Weixler. Οι πληροφορίες που έχουμε για τη σκηνή που ακολούθησε προέρχονται από τη γραπτή μαρτυρία του Weixler και την καταγραφή από το φακό του αυτής της τρομερής ημέρας στην ιστορία του χωριού.
Από την έρευνα των Γερμανών στα σπίτια βρέθηκε ένα γιλέκο αλεξιπτωτιστή με μια τρύπα από σφαίρα στην πλάτη. Ο Trebes διέταξε αμέσως να καεί το σπίτι. Ένας από τους κατοίκους ομολόγησε οικειοθελώς την πράξη και παραδέχτηκε ότι είχε σκοτώσει τον Γερμανό αλεξιπτωτιστή. Παρά τις παραινέσεις του Weixler στον Trebes ότι δεν είχε στοιχεία εναντίον κάποιου άλλου στο χωριό, ο διοικητής διέταξε να εκτελεστούν κι άλλοι.
Καθώς οι άνδρες του χωριού οδηγούνταν για εκτέλεση σε έναν κοντινό ελαιώνα, ο Weixler βοήθησε εννέα από αυτούς να ξεφύγουν. Οι υπόλοιποι έφτασαν στον τόπο εκτέλεσης και πυροβολήθηκαν: 23 άνθρωποι εκτελέστηκαν εκείνη την ημέρα. Ο Weixler δυσκολευόταν να αποδεχτεί το γεγονός και ζήτησε από τον Trebes το λόγο. Ανάλογα περιστατικά με εκτελέσεις συνέβησαν σε ολόκληρη την Κρήτη αλλά και σε όλη την Ελλάδα, ενώ μόλις την επόμενη μέρα έγινε η καταστροφή του χωριού Κάνδανος. Και έτσι η Κρήτη πέρασε σε ένα καθεστώς τρομοκρατίας με καταστροφές πολλών χωριών και δολοφονίες χιλιάδων κρητικών.
Η διαφορά στην ιστορία που συνέβη στο Κοντομαρί είναι η παρουσία του Weixler, καθώς οι φρικαλέες πράξεις των Γερμανών αποτυπώθηκαν στον φακό του σε μια σειρά φωτογραφιών – από την άφιξη των γερμανικών στρατευμάτων, στην συγκέντρωση των κατοίκων στην πλατεία, στον διαχωρισμό των ανδρών και στη διαδρομή τους προς τον ελαιώνα, στη στιγμή που σχηματίζουν ένα ημικύκλιο και εκτελούνται.
Ο Γερμανικός Στρατός στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο διέπραξε πολλές φρικαλεότητες με εντολή της ναζιστικής ηγεσίας – από την Πολωνία στη Γαλλία, από τη Ρωσία στην Ελλάδα. Αλλά οι ενέργειες του Weixler εκείνη την ζεστή μέρα του Ιούνιο του 1941 διασφάλισαν ότι η δολοφονία αυτών των ανδρών δεν θα ξεχαστεί.
Πολλοί έχουν δει αυτές τις συγκλονιστικές φωτογραφίες, αλλά ίσως να μην γνωρίζουν την ιστορία τους και τα βήματα που ακολούθησε ο φωτογράφος για να εξασφαλίσει την επιβίωσή τους. Ενώ είχε σαφείς εντολές να παραδώσει το φιλμ στου στους ανώτερους του, ο Weixler έστειλε αντίγραφα σε έναν φίλο του στην Αθήνα. Σύντομα απολύθηκε από το γερμανικό στρατό, ενώ λίγο αργότερα κατηγορήθηκε για ύψιστη προδοσία επειδή διέρρευσε το φωτογραφικό του αρχείο για τη σφαγή του Κοντομαρί και για το ότι βοήθησε ανθρώπους να ξεφύγουν. Συνελήφθη από τη Γκεστάπο, καταδικάστηκε σε θάνατο.
Οι φωτογραφίες του Franz-Peter Wexler’s όπως έχουν αναπαραχθεί στο Μνημείο. Φώτο: Jim Claven 2016
Ο μόνος λόγος που δεν εκτελέστηκε – σύμφωνα με τα λεγόμενά του – ήταν ότι είχε καταστραφεί ο φάκελός του, τόσο στο Βερολίνο, όσο και στο αρχηγείο της Γκεστάπο στη Νυρεμβέργη. “Ένας λόγος που φυλακίστηκα”, αναφέρει, “ήταν ότι είπα την αλήθεια σε φίλους σχετικά με την επιχείρηση των αλεξιπτωτιστών στην Κρήτη, τον Μάιο του 1941 και τράβηξα φωτογραφίες”.
Παρέμεινε έγκλειστος από τις 16 Ιανουαρίου του 1944 μέχρι τον Απρίλιο του 1945, δηλαδή μέχρι το τέλος σχεδόν του πολέμου. Κατόπιν από το σπίτι του στο Krailling, κοντά στο Μόναχο, έγραψε τη μαρτυρία του κατά του Γκαίριγκ, που χρησιμοποιήθηκε στη Δίκη της Νυρεμβέργης.
Στη μαρτυρία του αυτή, που συντάχθηκε στις 11 Νοεμβρίου 1945 , αναφέρει όλες τις λεπτομέρειες του ιστορικού της αποτρόπαιας εκτέλεσης:
“Την 1η ή 2α Ιουνίου 1941, βρισκόμουν στο μέρος που είχαμε στρατοπεδεύσει, στην πρωτεύουσα της Κρήτης, τα Χανιά, όταν ένας αξιωματικός με πλησίασε και μου είπε πως εκείνο το απόγευμα επρόκειτο να δω κάτι πολύ ενδιαφέρον.
Σε απάντηση της ερώτησής μου, μου είπε ότι ένα τιμωρητικό απόσπασμα επρόκειτο να σταλεί εναντίον διαφόρων χωριών, διότι είχαν βρεθεί κατακρεουργημένα πτώματα γερμανών αξιωματικών. Η ανώτατη διοίκηση της Λουφτβάφε είχε πληροφορηθεί το γεγονός αρκετές μέρες πριν και ο Γκαίριγκ είχε δώσει διαταγή να ληφθούν τα αυστηρότερα μέτρα, όπως η εκτέλεση αντρικού πληθυσμού μεταξύ 18 και 50 ετών.
Είπα στον νεαρό αξιωματικό και στον λοχαγό Gericken ότι δεν είχα δει κανένα πτώμα σφαγιασμένου αλεξιπτωτιστή, είχα δει όμως πολλά πτώματα συντρόφων, των οποίων τα πρόσωπα είχαν αρχίσει να αποσυντίθενται από την τροπική ζέστη. Κατόπιν πήγα να δω τον ταγματάρχη Stenzler, ο οποίος μου είπε ότι μία αποστολή του Γερμανικού Υπουργείου Εξωτερικών είχε αναχωρήσει από το Βερολίνο την προηγούμενη μέρα, προκειμένου να διεξαγάγει έρευνα αναφορικά με τη φερόμενη σφαγή των αλεξιπτωτιστών.
Είπα στον Strenzler ότι κατά τις πρώτες μέρες της μάχης είχα δει γύπες να τρώνε τα πτώματα των συντρόφων μας. Υπενθύμισα στον ταγματάρχη ότι είχαμε δει αμέτρητα πτώματα συντρόφων μας σε ημι-αποσύνθεση, αλλά ποτέ κάποιον να σκοτώνει ή να σφάζει και συμπλήρωσα επίσης ότι θεωρούσα την εκτέλεση της διαταγής του Γκαίρινγκ στυγνό έγκλημα.
Ικέτεψα τον ταγματάρχη Strenzler να μη στείλει το τιμωρητικό απόσπασμα και όταν εκείνος μου διευκρίνησε ότι δεν είναι δική μου δουλειά, πήγα να δω τον υπολοχαγό Trebes, ο οποίος εκείνη την ώρα έβγαζε λόγο σε μια ομάδα 30 περίπου αντρών. εξηγώντας τους “πόσο σημαντικό ήταν να εκτελεστεί η πράξη όσο το δυνατόν γρηγορότερα, ως αντίποινα για τους συντρόφους μας που είχαν δολοφονηθεί”. Η τιμωρητική αποστολή αποτελείτο από τον υπολοχαγό Trebes, έναν άλλον υπολοχαγό, έναν διερμηνέα, δύο λοχίες και περίπου 25 αλεξιπτωτιστές του 2ου Τάγματος. Ως φωτογράφος της Μεραρχίας μου, μου επιτράπηκε να συνοδεύσω αυτή την αποστολή.
Κοντά στο χωριό Μάλεμε, σταματήσαμε και ο Trebes μας έδειξε αρκετά πτώματα στρατιωτών, προφανώς σε στάδιο αποσύνθεσης. Υποκινούσε το μίσος των αντρών εναντίον του πληθυσμού. Συνεχίσαμε την πορεία μας για το χωριό Κοντομαρί. Οι άντρες βγήκαν από τ’ αυτοκίνητα και όρμησαν στα σπίτια της μικρής κοινότητας.
Έβγαλαν όλους τους κατοίκους από τα σπίτια τους – άντρες, γυναίκες, παιδιά – και τους συγκέντρωσαν στη μικρή πλατεία. Στο μεταξύ, σε ένα σπίτι βρέθηκε το σακάκι ενός αλεξιπτωτιστή με μια τρύπα από σφαίρα στην πλάτη.
Ο Trebes, αφού το εξέτασε, έδωσε εντολή να κάψουν το σπίτι. Ένας άντρας παραδέχτηκε ότι είχε σκοτώσει γερμανό αλεξιπτωτιστή, αλλά δεν ήταν δυνατόν να καταδικάσουμε κανέναν από τους άλλους για εγκλήματα ή λαφυραγωγία και ως εκ τούτου πρότεινα στον Trebes να μην προβεί στην εκτέλεση του σχεδίου και να μας δώσει εντολή να επιστρέψουμε παίρνοντας εκείνον τον άντρα μαζί μας.
Όμως εκείνος ξεχώρισε όλους τους άντρες από το πλήθος και δήλωσε στις γυναίκες – μέσω του διερμηνέα – ότι θα τους εκτελέσουν και ότι πρέπει να τους θάψουν μέσα σε δύο ώρες. Όταν ο Trebes γύρισε την πλάτη του για μερικά λεπτά κατάφερα να διευκολύνω εννέα άντρες να δραπετεύσουν. Κατόπιν ο Trebes έβαλε τους άντρες να σχηματίσουν ένα ημικύκλιο, έδωσε τη διαταγή του πυροβολισμού και σε περίπου δεκαπέντε δευτερόλεπτα όλα είχαν τελειώσει”.
Η δήλωση του Franz Peter Weixler στη Δίκη της Νυρεμβέργης το 1945 όπως μεταφράστηκε στα Αγγλικά, αντίγραφο της οποιας φυλάσσεται στο Πανεπιστημιο Cornell στις ΗΠΑ.
Οι φωτογραφίες παραδόθηκαν στα Αρχεία της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας το 1980 και μία σειρά απ’ αυτές βρίσκεται στο Μνημείο στο Κοντομαρί.
Ενώ ο Goering αυτοκτόνησε προτού εκτελεσθεί, ο Horst -ο οποίος είχε τιμηθεί από τον Goering με τον Σταυρό των Ιπποτών για την “γενναιότητά” του στην Κρήτη- σκοτώθηκε αργότερα στην απόβαση στην Νορμανδία και δεν δικάστηκε ποτέ για εγκλήματα πολέμου.
Ο Trebes παρασημοφορήθηκε λίγες εβδομάδες αργότερα, από τον Γκαίριγκ για τη γενναιότητά του (!) με τον Σταυρό των Ιπποτών.
Τρία χρόνια αργότερα, σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Νορμανδία.
Ο υπολοχαγός Horst Trebes εξετάζει ένα σακάκι αλεξιπτωτιστή που έχει τρύπα από σφαίρα στην πλάτη. Το σακάκι βρέθηκε στο σπίτι ενός κατοίκου του χωριού, μετά από έρευνα.
Ο Student, υπαίτιος για όλα τα αίσχη που έγιναν στην Κρήτη – όπως η σφαγή στην Κάνδανο και στο Κοντομαρί – μετά το τέλος του πολέμου συνελήφθη από τους Βρετανούς και τον Μάιο του 1947 προσήχθη ενώπιον βρετανικού δικαστηρίου με τις κατηγορίες της δολοφονίας και κακομεταχείρισης αιχμαλώτων πολέμου στην Κρήτη. Το αίτημα της Ελλάδας για έκδοσή του, απορρίφθηκε. Τελικά, κρίθηκε ένοχος για τις τρεις από τις οκτώ κατηγορίες και καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλάκιση. Ωστόσο, αποφυλακίστηκε για ιατρικούς λόγους το 1948. Ο Student δεν δικάστηκε ποτέ για εγκλήματα εναντίον πολιτών (!!!).
Σύντομα μετά ίδρυσε την “Ένωση Γερμανών Αλεξιπτωτιστών” μέλη της οποίας εδώ και πολλά χρόνια επισκέπτονται την Κρήτη κατά την επέτειο της Μάχης της Κρητης για να αποτίουν φόρο τιμής στους στους νεκρούς ναζί όπως στο ναζιστικο μνημειο στα Φλώρια. Μάλιστα, στην επέτειο των 60 χρόνων, το 2001, παρασημοφορήθηκε ο τότε δήμαρχος της μαρτυρικής Κανδάνου με την τιμητική καρφίτσα της «Ένωσης των Γερμανών Αλεξιπτωτιστών», της Ένωσης δηλαδή, που ίδρυσε ο Kurt Student.
Όμως ο Weixler δεν ήταν Student και ποτέ δεν αισθάνθηκε τιμή που αποτέλεσε τμήμα του ναζιστικού στρατού, ούτε θεώρησε “θαραλλέα” τη δολοφονία πολιτών.
Τι ηταν αυτο ομως που διαφοροποιησε τον Weixler;
Ξέρουμε μόνο ότι ήταν το μόνο μέλος του Γερμανικού Στρατού που αντέδρασε στις εντολές εκτελέσεων στην Κρήτη. Αλλά οι πράξεις του ήταν κάτι περισσότερο από μια ένσταση σε όσα ειδε να εξελίσσεται μπροστά στα μάτια του.
Γνωρίζουμε πως ήταν αφοσιωμένος Χριστανός, και ήταν μέλος πολλών Καθολικών οργανώσεων πριν τον πόλεμο, ενώ μετά τη λήξη του πολέμου έγινε ενεργό μέλος του Χριστιανοδημοκρατικού κόμματος.
Μπήκε στο κόμμα των Ναζί το 1933 αλλά αποβλήθηκε και συνελήφθη το 1934, κάτι που τον έκανε να είναι ιδιαίτερα ενεργός σε αντιναζιστικές ομάδες, χρησιμοποιώντας ως ντοκουμέντα τις φωτογραφίες του για να προκαλεί αντίθεση απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς. Μετά τον πόλεμο επέστρεψε στο κρητικό χωριό όπου του έγινε υποδοχή σε ένα τοπικό καφενείο.
Στεκόμαστε και προσκυνάμε όλους εκείνους που εκτελέστηκαν στο χωριό πριν από τόσα πολλά χρόνια. Τα ονόματα τους παρατίθενται σε πέτρινο στύλο στα αριστερά του μαρμάρινου μνημείου. Και λίγο πιο πέρα από την είσοδο του μνημείου υπάρχει κι άλλος ένας πέτρινος στύλος που απεικονίζει την κρητική αντίσταση στη γερμανική κατοχή του νησιού.
Το μνημείο των νεκρών στο Κοντομαρί. Φώτο: Jim Claven 2016
Αυτό που συγκινεί είναι ότι δεν πρόκειται για ένα αποστειρωμένο μνημείο χωρίς επισκέπτες. Αυτό το μνημείο -όπως και πολλά άλλα σε ολόκληρη την Κρήτη και την Ελλάδα- βρίσκεται στον τόπο όπου συνέβησαν αυτά τα τρομερά γεγονότα. Είναι ένα ζωντανό μνημείο, πολλοί ντόπιοι κάτοικοι σχετίζονται με τους νεκρούς που αναγράφονται στο μάρμαρο.
Ήταν απλοί πολίτες, είχα τη ζωή μπροστά τους, αλλά χτυπήθηκαν στο άνθος της ηλικίας τους από μια αδίστακτη δύναμη, καθώς πήγαν κόντρα στους νόμους του πολέμου.
Ήταν μια μαζική δολοφονία, απλά και ξεκάθαρα.
Και εκείνη τη μέρα ο Franz-Peter Weixler ήταν εξοργισμένος. Διαμαρτυρήθηκε. Βοήθησε ανθρώπους να αποδράσουν και εξασφάλισε ότι αυτό το έγκλημα θα έχει τεκμήρια και δεν θα ξεχαστεί.
Η αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα των 23 κατοίκων του χωριού που δολοφονήθηκαν στη σφαγή στο Κοντομαρί. Φώτο: Jim Claven 2016
H πλάκα με τα ονόματα των νεκρών γράφει:
Εις αιωνίαν μνήμην των εις Κοντομαρί Κυδωνίας άναδρως δολοφονηθέντων υπό του βαρβάρου και αιμοβόρου κατακτητού κατά την 2 Ιουνίου 1941.
Ο “Αγώνας της Κρήτης” εκδόθηκε στις 8 Ιουλίου του 1981. Είναι η έκφραση μιας πολύχρονης αγωνιστικότητας. Έμεινε όλα αυτά τα χρόνια σταθερός στη διακήρυξή του για έγκυρη – έγκαιρη ενημέρωση χωρίς παρωπίδες. Υπηρετεί και προβάλλει, με ευρύτητα αντίληψης, αξίες και οράματα για μία καλύτερη κοινωνία.
Η βασική αρχή είναι η κριτική στην εξουσία όποια κι αν είναι αυτή, ιδιαίτερα στα σημεία που παρεκτρέπεται από τα υποσχημένα, που μπερδεύεται με τη διαφθορά, που διαφθείρεται και διαφθείρει. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που η εφημερίδα έμεινε μακριά από συσχετισμούς και διαπλοκές, μακριά από μεθοδεύσεις και ίντριγκες.
