Του Δρ. Ιωάννη Γκουβέρη
Περισσότερα από εκατό εκατομμύρια άνθρωποι προσβάλλονται κάθε χρόνο από τον ιό της Γρίπης στην Βόρεια Αμερική , την Ευρώπη και την Ιαπωνία. Παρά το γεγονός ότι πρόκειται για έναν γνωστό και ταυτοποιημένο ιό , η γρίπη συνεχίζει ακόμη και σήμερα να προκαλεί τουλάχιστον δέκα χιλιάδες θανάτους κάθε χρόνο.
Η επιστημονική κοινότητα όλο αυτό το διάστημα έχει κάνει σημαντικές προόδους για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της γρίπης. Έτσι το αντιγριπικό εμβόλιο για την πρόληψη της γρίπης και τα αντιιϊκά φάρμακα Οσελταμιβίρη (Tamiflu) και Ζαναμιβίρη (Relenza) που κυκλοφορούν και στην Ελλάδα, έχουν σημαντικά μειώσει αφενός μεν την νοσηρότητα από την γρίπη, αφετέρου δε τις επιπλοκές της γρίπης και κατά συνέπεια την θνησιμότητα εξ αυτής. Ωστόσο μέχρι να τεθούν στην κυκλοφορία τα φάρμακα αυτά αξίζει να δούμε το χρονολόγιο των σημαντικών γεγονότων που σχετίζονται με την γρίπη.
Το έτος 415 π.Χ. ο Διόδωρος ο Σικελός καταγράφει μια επιδημία όμοια της γρίπης, που αποδεκάτισε τον Αθηναϊκό στρατό στην Σικελία. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η επιδημία αυτή μπορεί να συνέβαλε στην πτώση της πόλης – κράτους των Αθηνών το 404 π.Χ.
Το έτος 412 π.Χ. ο Ιπποκράτης περιέγραψε για πρώτη φορά με επιστημονικά κριτήρια την γρίπη. Από τότε έως σήμερα το νόσημα αυτό έχει απασχολήσει χιλιάδες επιστήμονες και εξακολουθεί να βρίσκεται στο προσκήνιο με τη μόνιμη απειλή τυχόν πανδημίας. Η ιδιόμορφη επιδημιολογία των ιών της γρίπης με τις 31 πιθανές πανδημίες ανά τους αιώνες από τις οποίες οι 12 αποδεδειγμένες, διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας.
Το έτος 1357 μ.Χ. επινοείται ο όρος «influenza» από την ιταλική λέξη που σημαίνει επιρροή. Λαϊκές δοξασίες υποστηρίζουν την εμφάνιση της γρίπης ως αποτέλεσμα της επιρροής των άστρων.
Το έτος 1485 μ.Χ. η «ασθένεια της εφίδρωσης», μια νόσος που μοιάζει πολύ με την γρίπη, προσβάλλει εκατοντάδες χιλιάδας ανθρώπους στην Βρετανία. Τα πλοία του Βασιλικού Ναυτικού της χώρας δεν μπορούν να αποπλεύσουν από τα λιμάνια. Ο δήμαρχος του Λονδίνου, ο αντιδήμαρχος και έξι δημοτικοί σύμβουλοι πεθαίνουν από την μυστηριώδη αυτή νόσο. Οι γιατροί μη μπορώντας να αναχαιτίσουν την εξάπλωση της νόσου βρίσκονται σε απόγνωση και πάνω στην απελπισία τους συνιστούν χυμό καπνού, χυμό κίτρου, εμετικά, καθαρτικά και αφαιμάξεις σε μια ύστατη προσπάθεια να θεραπεύσουν τους ασθενείς τους.
Το έτος 1580 γίνεται η πρώτη καταγραφή πανδημίας γρίπης υπό την μορφή οξείας αναπνευστικής νόσου. Η εξάπλωσή της είναι παγκόσμια. Θερίζει την Ασία και στην συνέχεια προσβάλλει την Αφρική, την Ευρώπη και την Αμερική όπου προσβάλλεται το 90% περίπου του πληθυσμού. Η θνησιμότητα είναι ιδιαίτερα υψηλή ίσως επειδή οι γιατροί αντιμετωπίζουν τους ασθενείς προκαλώντας τους αιμορραγία. Έκτοτε πανδημίες γρίπης σημειώνονται με περιοδικότητα 10-30 χρόνια, περίπου τρεις πανδημίες κάθε αιώνα.
Έτσι έχουν αναφερθεί 31 πανδημίες γρίπης, από τις οποίες οι τρεις έχουν σημειωθεί τον 20ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1918, το 1957 και το 1968. Συνήθως οι πανδημίες ξεκινούν από την Άπω Ανατολή. Στις χώρες αυτές, όπως στην Κίνα, παρατηρείται μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού αλλά και συμβίωση ανθρώπων και ζώων, γεγονός που συμβαδίζει με την παρατήρηση ότι οι νέοι ιοί προκύπτουν από γενετικό ανασυνδυασμό των ιών του ανθρώπου και των ζώων.
Πανδημίες γρίπης αναφέρονται στις περιόδους 1729-1730, 1732-1733, 1781-1782, 1830, 1833-1834, 1847-1848
Την περίοδο 1889-1890 εκδηλώνεται η πρώτη ασιατική γρίπη Σημειώθηκε πρώτη φορά τον Μάιο του 1889 στην Μπουχάρα του Ουζμπεκιστάν. Ως τον Οκτώβριο του ιδίου έτους εξαπλώθηκε μέχρι τον Καύκασο. Ταχέως μεταδόθηκε δυτικά και έπληξε τη Βόρεια και Νότια Αμερική, την Ινδία και την Αυστραλία. Το στέλεχος του ιού της γρίπης που την προκάλεσε ήταν το Η2Ν8, το οποίο ήταν πολύ επιθετικό και είχε πολύ υψηλό δείκτη θνησιμότητας. Περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν την ζωή τους από την γρίπη αυτή.
Η σοβαρότερη από όλες αυτές τις πανδημίες στη σύγχρονη ιστορία ήταν η φονική γρίπη του 1918. Οι ιστορικοί την συγκρίνουν με τον μαύρο θάνατο του μεσαίωνα, την βουβωνική πανώλη.
Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος βαίνει προς το τέλος του. Την άνοιξη του 1918 ο γαλλοβρετανικός στρατός οπισθοχωρεί κάτω από την γερμανική πίεση περιμένοντας την άφιξη των Αμερικανών. Το αμερικανικό εκστρατευτικό σώμα φθάνει φέρνοντας την βεβαιότητα της τελικής νίκης αλλά και το ιό της γρίπης. Η γρίπη αυτή, που αποκαλείται «Ισπανική γρίπη», θα προκαλέσει σε λίγους μόνο μήνες διπλάσια θύματα σε όλο τον κόσμο από όσα προκάλεσε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος. Αλλά ενώ ο πόλεμος σφραγίζει την μνήμη της δικής μας αλλά και των επερχομένων γενεών, ποιος θυμάται την ισπανική γρίπη ; Αυτή η επιδημία του 1918-1919 που μεταδόθηκε σε τρία διαφορετικά κύματα είναι η πλέον θανατηφόρα της ιστορίας.
Το ερώτημα που ετέθη είναι από πού τελικά προέκυψε αυτή η μάστιγα. Οι Ισπανοί ανεπηρέαστοι από τον πόλεμο πιθανολογούν σαν πηγή μολύνσεως τους σωρούς των πτωμάτων στα πεδία των μαχών της Φλάνδρας. Οι πολλές αναφορές στον ισπανικό τύπο είναι και ο μόνος λόγος που η επιδημία παίρνει το όνομα «ισπανική». Οι σύμμαχες χώρες χωρίς καμιά απόδειξη κατηγορούν την Γερμανία για βακτηριολογικό πόλεμο. Το μόνο που μπορεί να πει κάνεις με βεβαιότητα εκ των υστέρων είναι ότι τα πρώτα κρούσματα παρουσιάζονται σε στρατιωτικό κέντρο εκπαίδευσης των ΗΠΑ και συγκεκριμένα στο στρατόπεδο Φούνστον του Κάνσας. Από εκεί το εκστρατευτικό σώμα μεταφέρει τον ιό στην Ευρώπη.
Η γρίπη προσβάλει διαδοχικά την Γαλλία, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ισπανία την Ελβετία την Ιταλία και τελικά μεταδίδεται στην Γερμανία που την ονομάζουν «πυρετό της Φλάνδρας». Λίγο αργότερα μεταφέρεται στα βάθη της Ρωσίας. Μέσα σε λίγους μήνες έχει μολύνει το 2,5-5% του πληθυσμού. Είναι ασυνήθιστα φονική και κυρίως σε ηλικιακές ομάδες 25-35 ετών. Αναζωπυρώνει προϋπάρχουσες παθολογικές καταστάσεις όπως η φυματίωση , η ιλαρά, η βρογχίτιδα και τις καθιστά θανατηφόρες. Η ιατρική επιστήμη εμφανίζεται ανίσχυρη. Μεμονωμένα μόνο γίνεται προσπάθεια απομόνωσης των ασθενών γιατί πρακτικά είναι ανεφάρμοστη. Στον γαλλικό μητροπολιτικό στρατό καταγράφονται απώλειες της τάξης του 5% της δύναμης του και του 17% για τα αποικιακά τμήματα.
Οι Εσκιμώοι στην Αλάσκα αποδεκατίζονται. Στις ΗΠΑ καταγράφονται 600.000 θύματα, στην Γαλλία 400.000 και στο Ηνωμένο Βασίλειο 200.000 έχασαν την ζωή τους. Στην Ινδία αμερικανικά δημογραφικά στοιχεία ανεβάζουν τον αριθμό των νεκρών στα 20 εκατομμύρια. Όλοι οι πρωταγωνιστές της ειρήνης – Κλεμανσώ, Λόυδ Τζώρτζ, Ουίλσον- προσβάλλονται διαδοχικά.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος μέσα σε τέσσερα χρόνια μαχών προκάλεσε 15 εκατομμύρια θανάτους. Η ισπανική γρίπη μέσα σε λίγους μήνες εξόντωσε πάνω από το 1,5-2% του παγκόσμιου πληθυσμού δηλαδή πάνω από 30 εκατομμύρια ανθρώπους. Σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις είχε 40-50 εκατομμύρια θύματα παγκοσμίως. Ήταν στέλεχος του ιού Η1Ν1 το οποίο με βάση τα τελευταία δεδομένα, αναδύθηκε από τα πτηνά. Ιστολογικά και βακτηριολογικά στοιχεία αποδεικνύουν ότι η μεγάλη πλειονότητα των θανάτων σ’ αυτήν την πανδημία δεν ήταν αποτέλεσμα του ιού της γρίπης αυτού καθαυτού αλλά δευτερογενούς πνευμονίας από κοινά παθογόνα μικρόβια (πνευμονιόκοκκος , στρεπτόκοκκος Α)
To 1933 ο πρώτος ανθρώπινος ιός της γρίπης απομονώνεται από επιστήμονες στο εργαστήριο.
Την δεκαετία του 1940 δημιουργείται ένα μη κεκαθαρμένο εμβόλιο
Το 1957 ενσκήπτει η λεγόμενη Ασιατική γρίπη (1957-1958) Κυκλοφορεί σε όλη την υδρόγειο προκαλώντας μεγάλη πανδημία. Απομονώνεται το στέλεχος του ιού Η2Ν2. Προκαλεί περίπου 70.000 θανάτους στις ΗΠΑ. Πρώτα ανιχνεύθηκε στην Κίνα, στα τέλη Φεβρουαρίου του 1957, και εξαπλώθηκε στις ΗΠΑ ως τον Ιούνιο του ιδίου έτους. Σε όλον τον κόσμο κόστισε τη ζωή δύο εκατομμυρίων ανθρώπων.
Την δεκαετία του 1960 κυκλοφορούν ευρέως κεκαθαρμένα εμβόλια
Το 1966 κυκλοφορεί το πρώτο αντιϊκό φάρμακο, η Αμανταδίνη, (Symmetrel) που είναι αποτελεσματικό στην γρίπη τύπου Α.
Το 1968 ξεσπά η τρίτη μεγαλύτερη πανδημία του αιώνα, η γρίπη του Hong-Kong (1968-1969). Ήταν στέλεχος του ιού Η3Ν2 και προκάλεσε 34.000 θανάτους στις ΗΠΑ. Ο ιός ανιχνεύθηκε πρώτα στο Hong-Kong στις αρχές του 1968 και εξαπλώθηκε στις ΗΠΑ αργότερα εκείνο το έτος. Από εκείνη την πανδημία πέθαναν ένα εκατομμύριο άνθρωποι παγκοσμίως.
Το 1978 επανεμφανίστηκε το παλαιό στέλεχος Α(Η1Ν1) που κυκλοφορούσε ευρέως έως το 1957 και προκάλεσε σοβαρή νόσηση σε κάποιες ομάδες πληθυσμού (άτομα που είχαν γεννηθεί μετά το 1950 περίπου). Η πηγή από την οποία προήλθε ο ιός είναι άγνωστη, αν και πιθανολογείται ότι προήλθε από τους χοίρους (Γρίπη των χοίρων). Η εμφάνιση της γρίπης έγινα ταυτόχρονα σε Κίνα και Σιβηρία (γι αυτό πήρε και το όνομα «Ρωσική Γρίπη»)
Την δεκαετία του 1990 η επιστημονική κοινότητα κατορθώνει να αχρηστεύσει το ιό της γρίπης σε κυτταρικό επίπεδο, αναστέλλοντας την δράση της νευραμινιδάσης, μιας πρωτεΐνης επιφανείας, στα δυο σημαντικότερα στελέχη της γρίπης, Α και Β.
Το 1997 ένα νέο επικίνδυνο στέλεχος του ιού Α(Η5Ν1) εμφανίζεται στο Hong-Kong, η γρίπη avian Hong-Kong που φαίνεται ότι μεταδίδεται απευθείας από τα πτηνά στον άνθρωπο, αλλά ευτυχώς η πανδημία προλαμβάνεται.
Το 1999 κυκλοφορεί για πρώτη φορά η Ζαναμιβίρη (Relenza) , ενας εισπνεόμενος αναστολέας της νευραμινιδάσης. Την χρονιά αυτή η Roche κυκλοφορεί το Tamiflu (Οσελταμιβίρη), τον πρώτο από του στόματος αναστολέα της νευραμινιδάσης για την θεραπεία της γρίπης σε Ελβετία και ΗΠΑ. Το 2000 το Tamiflu κυκλοφορεί στον Καναδά, στη Λατινική Αμερική και την Ιαπωνία, ενώ το έτος αυτό εγκρίνεται και η χορήγηση του φαρμάκου αυτού για πρόληψη της γρίπης και για παιδιατρική χρήση στις ΗΠΑ.
Στις 11 Ιουλίου του 2009 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανεβάζει το επίπεδο συναγερμού για μια νέα γρίπη στην ανώτατη κατηγορία 6 που αντιστοιχεί σε πανδημία, την πρώτη μετά το 1968 (γρίπη του Hong-Kong). Oιός που είναι υπεύθυνος για την νέα αυτή γρίπη δεν περιορίζεται μόνο στην ρινική κοιλότητα όπως συμβαίνει με το ιό της εποχικής γρίπης αλλά διασπείρεται στην τραχεία, τους βρόγχους και τα βρογχιόλια των πνευμόνων καθιστώντας τα άτομα αυτά λίαν ευάλωτα σε βακτηριακές επιλοιμώξεις.
Πρόκειται για τον ίδιο ιό Α(Η1Ν1) που προκάλεσε την φονική γρίπη του 1918. Ο νέος ιός πρωτοαναγνωρίστηκε σε 2 παιδιά από την Καλιφόρνια που είχαν επιστρέψει από ταξίδι στο Μεξικό. Πολύ γρήγορα εντοπίσθηκαν και άλλα κρούσματα στην περιοχή του Μεξικού.
Ο νέος αυτός ιός έμοιαζε αρκετά με ιό που προσβάλλει τους χοίρους για αυτό και αρχικά η γρίπη χαρακτηρίστηκε ως γρίπη των χοίρων. Αυτό είχε σαν συνέπεια να υπάρχουν αρχικά ερωτήματα για την κατανάλωση χοιρινού κρέατος.
Βέβαια μεταξύ των περιόδων αυτών που εκδηλώθηκαν οι μεγάλες επιδημίες ή πανδημίες της γρίπης, υπήρξαν και πολλές μικροεπιδημίες που η έγκαιρη παρέμβαση της επιστημονικής κοινότητας δεν τις άφησε να επεκταθούν με αποτέλεσμα να έχουμε μόνο λίγους θανάτους σε τοπικό επίπεδο.
Οι σημαντικότερες από αυτές είναι η Γρίπη των χοίρων τα έτη 1976(Η1Ν1) 1986(Η1Ν10, 1988(Η1Ν1) που εκδηλώθηκε στις ΗΠΑ και το 1993(Η3Ν2) που εκδηλώθηκε στην Ολλανδία, η Γρίπη των πουλερικών τα έτη 1995(Η7Ν7) στο Ηνωμένο Bασίλειο και το 1997(Η5Ν1) στο Hong-Kong, η Γρίπη των ορτυκιών με υπεύθυνο στέλεχος το Η9Ν2, η Γρίπη και πάλι των πουλερικών το έτος 2003 με υπεύθυνα στελέχη το Η5Ν1 στο Hong-Kong, το Η7Ν7 στην Ολλανδία , το Η5Ν1 στην Κίνα και το έτος 2004 στο Βιετ-Νάμ με υπεύθυνο το στέλεχος Η5Ν1, η Γρίπη της πάπιας του Πεκίνου το 2013 με υπεύθυνο το στέλεχος Η7Ν9 και διάφορες άλλες μικροεπιδημίες μικρότερης έκτασης
Σε ατομικό τώρα επίπεδο, η τήρηση των βασικών κανόνων υγιεινής από όλους και ο έγκαιρος αντιγριπικός εμβολιασμός των ατόμων που ανήκουν στις ομάδες υψηλού κινδύνου, είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας και τους γύρω μας από την γρίπη και ταυτόχρονα να παρεμποδίσουμε την εξάπλωσή της.