Σε απόσταση μόλις 27 χιλιομέτρων από την παλιά πόλη του Ρεθύμνου και σε υψόμετρο 300 μέτρων, το χωριό Μαργαρίτες ξεπροβάλλει σαν σκηνικό από παλιά ταινία του ελληνικού κινηματογράφου. Γραφικά σοκάκια, αναγεννησιακή αρχιτεκτονική και, πάνω απ’ όλα, μια ζωντανή παράδοση αγγειοπλαστικής που δεν έχει απλώς διασωθεί, αλλά συνεχίζει να ακμάζει.
Οι Μαργαρίτες δεν είναι απλώς ένα όμορφο χωριό – είναι ένα κέντρο πολιτισμού και χειροτεχνίας, ένα από τα μεγαλύτερα εργαστήρια κεραμικής σε όλη την Ελλάδα και, σίγουρα, το σημαντικότερο στη δυτική Κρήτη.
Από το «μαγαρικόν» στην αιωνιότητα του πηλού
Η ονομασία του χωριού, σύμφωνα με ενετικά αρχεία, δεν οφείλεται στο αγαπημένο λουλούδι που φύεται παντού, αλλά πιθανότατα στο «μαγαρικόν» – τον πηλό. Και όχι άδικα. Η περιοχή διαθέτει εξαιρετικής ποιότητας αργιλώδες χώμα, που αποτέλεσε και τη βάση για τη διαμόρφωση μιας τέχνης που πέρασε από γενιά σε γενιά.
Η παράδοση αυτή συνοδεύει το χωριό από τα χρόνια της Ενετοκρατίας, όταν οι Μαργαρίτες ήταν τόπος αρχοντικών και πλούτου. Ωστόσο, η Βενετική καταστολή μετά από επαναστατικές αναταραχές οδήγησε στην πλήρη καταστροφή του οικισμού. Το χωριό κυριολεκτικά αναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες του, διατηρώντας έως σήμερα τον ξεχωριστό χαρακτήρα και την καλλιτεχνική του ταυτότητα.
Κεραμικά στην αυλή, ιστορία στο χώμα
Περπατώντας στις Μαργαρίτες, το βλέμμα μαγνητίζεται από τα αμέτρητα διακοσμητικά κεραμικά που κοσμούν τοίχους και αυλές: γλάστρες, πιθάρια, μικρά και μεγάλα σκεύη, όλα χειροποίητα. Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να περιπλανηθούν με τα πόδια, να κάνουν στάσεις σε εργαστήρια και art shops και να γνωρίσουν από κοντά τεχνίτες που μετατρέπουν τον πηλό σε έργα τέχνης.
Η κοντινή απόσταση από το Ρέθυμνο καθιστά το χωριό ιδανικό ημερήσιο προορισμό, ιδιαίτερα για όσους αναζητούν συνδυασμό πολιτιστικής εμπειρίας και φυσικής ομορφιάς.
Η ζωή στον τροχό: Μια καθημερινότητα από πηλό
Στην τελευταία μας επίσκεψη, είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε την Κατερίνα Δανδόλου, ιδιοκτήτρια του καταστήματος «Ο Τροχός». Με πάνω από 30 χρόνια εμπειρίας, η κ. Δανδόλου συνεχίζει την παράδοση που της μετέδωσε ο πατέρας της.
«Η αλήθεια είναι πως πρέπει να δουλεύεις μέρα-νύχτα, καθηλωμένος σε έναν τροχό για ολόκληρο τον χειμώνα ώστε να μπορέσεις να έχεις παραγωγή το καλοκαίρι», μας λέει.
«Όλη η διαδικασία απαιτεί συγκέντρωση, για να πάρει ο πηλός την επιθυμητή μορφή, και μυϊκή δύναμη… Είναι αρκετά σκληρή δουλειά.»
Η παραγωγή κεραμικών δεν είναι ατομική υπόθεση. Χρειάζεται ποσότητα για να λειτουργήσει σωστά ο ειδικός φούρνος – τουλάχιστον δέκα τεμάχια ανά ψήσιμο. Κι όμως, το οικονομικό όφελος δεν είναι πάντα ανάλογο του κόπου, καθώς η τουριστική κατανάλωση είναι περιορισμένη και εποχική.
Από την ανταλλακτική οικονομία στο τουριστικό ενδιαφέρον
Η κ. Δανδόλου θυμάται τα χρόνια που ο πατέρας της αντάλλασσε τα κεραμικά του με τρόφιμα ή άλλα αγαθά σε γειτονικά χωριά. Η αγγειοπλαστική τότε ήταν μέσο επιβίωσης. Στη συνέχεια, με την αγορά ενός οχήματος, τα κεραμικά άρχισαν να φτάνουν πιο μακριά – μέχρι το Ρέθυμνο και τελικά σε επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
«Το χωριό το μάθαιναν όλο και περισσότεροι. Ερχόντουσαν να δουν την ομορφιά του και να γνωρίσουν την τέχνη μας.»
Σήμερα, περίπου 20 τεχνίτες εργάζονται με τον πηλό στις Μαργαρίτες. Πολλοί έχουν μάθει την τέχνη από την οικογένειά τους. Άλλοι παλεύουν να την κρατήσουν ζωντανή, σε μια εποχή όπου οι νέες γενιές δυσκολεύονται να συνεχίσουν ένα τόσο απαιτητικό – και όχι πάντα βιώσιμο – επάγγελμα.
Μια κοινωνία της συνεργασίας και της μνήμης
Η αγγειοπλαστική στις Μαργαρίτες δεν είναι «ανδρική υπόθεση». Αγόρια και κορίτσια δούλευαν πάντα μαζί. Η κ. Δανδόλου μας μεταφέρει εικόνες από τα παιδικά της χρόνια, όταν μαζί με τον πατέρα της ανέβαιναν στο βουνό για να κοπανίσουν και να κοσκινίσουν τον πηλό, γεμίζοντας δεκάδες σακιά.
«Η δουλειά είναι κοπιαστική αλλά δημιουργική. Σε ηρεμεί η σχέση με τον πηλό. Δεν βγαίνουν πολλά χρήματα, αλλά υπάρχει ψυχή μέσα σε κάθε αντικείμενο.»
Το αύριο των Μαργαριτών – και της παράδοσης
Αν και η κεραμική εξακολουθεί να αποτελεί κομμάτι της ταυτότητας του χωριού, το μέλλον της εξαρτάται από το αν η νέα γενιά θα επιλέξει να συνεχίσει. Τα παιδιά της κ. Δανδόλου ακόμα δεν έχουν αποφασίσει. Η τέχνη δεν είναι εύκολη, ούτε πάντα ανταποδοτική.
Όμως, το τουριστικό ενδιαφέρον για τις Μαργαρίτες ενισχύει την ελπίδα ότι η τέχνη αυτή μπορεί να συνεχίσει να ζει. Και όσο υπάρχουν άνθρωποι που τιμούν τον πηλό και την ιστορία του, το χωριό θα συνεχίσει να «γυρίζει» γύρω από τον τροχό της δημιουργίας.
Ένας ναός με βυζαντινά ίχνη στο κέντρο του χωριού
Πέρα από τα εργαστήρια κεραμικής και τη σπάνια αγγειοπλαστική παράδοση, οι Μαργαρίτες φιλοξενούν και σημαντικά θρησκευτικά μνημεία. Στην καρδιά του χωριού δεσπόζει ο μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ένα ταπεινό εξωτερικά αλλά σπουδαίο ιστορικά και καλλιτεχνικά μνημείο.
Ο ναός έχει επεκταθεί προς τα δυτικά σε μεταγενέστερη φάση, όμως αυτό που τον καθιστά μοναδικό είναι οι τοιχογραφίες του 15ου αιώνα που αποκαλύφθηκαν κάτω από στρώματα σοβά. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μια μεγαλειώδης παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, καθώς και τέσσερις σκηνές από τη ζωή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Οι εικόνες αυτές, αν και αποσπασματικές, φωτίζουν μια εποχή έντονης θρησκευτικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ο ναός λειτουργεί σήμερα ως σημείο αναφοράς, όχι μόνο για τους κατοίκους, αλλά και για τους επισκέπτες που αναζητούν το πνευματικό αποτύπωμα ενός χωριού όπου η ιστορία και η παράδοση είναι χειροπιαστές.
Φυσική αρμονία: Τα φαράγγια της Ελεύθερνας και του Ορθέ
Από την αγγειοπλαστική τέχνη και την πνευματικότητα, το βλέμμα στρέφεται στη φυσική ομορφιά της ευρύτερης περιοχής. Γύρω από τα χωριά Μαργαρίτες, Ορθέ και Ελεύθερνα, ξεδιπλώνεται ένα δίκτυο μικρών φαραγγιών, που αποτελούν οικολογικά κοσμήματα ενσωματωμένα στο κρητικό τοπίο.
Ποτάμια όπως ο Μαργαριτιανός εκκινούν από το βορρά, τροφοδοτώντας τον Γεροπόταμο και διασχίζοντας λευκο-κίτρινο μαργαϊκό ασβεστόλιθο, σχηματίζοντας εντυπωσιακές διαδρομές μέσα από τη φύση. Η δημιουργία αυτών των φαραγγιών είναι αποτέλεσμα της σταδιακής γεωλογικής ανύψωσης της περιοχής και της επίμονης διάβρωσης του νερού μέσα στους αιώνες.
Το τοπίο, εξίσου εντυπωσιακό με την ιστορία του, χαρακτηρίζεται από σπάνια χλωρίδα: αλσύλλια με οριζοντιόκλαδα κυπαρίσσια, αρωματικά φυτά, αγριολούλουδα και θαμνώδη βλάστηση δημιουργούν ένα μοναδικό μωσαϊκό χρωμάτων και αρωμάτων.
Πεζοπορικές διαδρομές μέσα στο φυσικό και πολιτιστικό τοπίο
Για τους περιπατητές και λάτρεις της οικοτουριστικής εμπειρίας, η περιοχή προσφέρει καλοσχεδιασμένες πεζοπορικές διαδρομές, αποτέλεσμα της προσπάθειας των Δημοτικών Αρχών να αναδείξουν τις κρυφές ομορφιές του τόπου.
Οι διαδρομές αυτές συνδέουν πολιτιστικά σημεία ενδιαφέροντος με φυσικά τοπία, προσφέροντας στον επισκέπτη τη δυνατότητα να γνωρίσει ολιστικά τον χαρακτήρα της περιοχής: από το αγγειοπλαστείο, στο φαράγγι∙ από τον ναό του Αγίου Ιωάννη, στα μονοπάτια του Μαργαριτιανού.
Ένα χωριό-σύμβολο αρμονίας: ανάμεσα στον πηλό, το φως και το νερό
Οι Μαργαρίτες δεν είναι απλώς ένα παραδοσιακό χωριό. Είναι ένας ενιαίος ζωντανός οργανισμός, όπου η τέχνη, η ιστορία και η φύση συνομιλούν καθημερινά. Ο πηλός δίνει μορφή στην ανθρώπινη δημιουργία, οι εικόνες στους ναούς μεταφέρουν την πνευματική συνέχεια, και τα φαράγγια θυμίζουν ότι η φύση έχει τον δικό της χρόνο και ρυθμό.
Σε μια εποχή που πολλά χωριά κινδυνεύουν να χαθούν κάτω από την πίεση του μαζικού τουρισμού ή της αστυφιλίας, οι Μαργαρίτες αποτελούν πρότυπο ανθεκτικότητας, πολιτιστικής συνείδησης και βιώσιμης ανάπτυξης.
