To μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου 1974 οι καλύτεροι πολιτικοί συντάκτες των εφημερίδων της εποχής, περίμεναν τον Ανδρέα Παπανδρέου στην αίθουσα συνεδρίων του ξενοδοχείου «Κινγκ Παλλάς». Δεκαοκτώ ημέρες μετά την καθυστερημένη επιστροφή του στην Ελλάδα, ο γιός του Γέρου της Δημοκρατίας θα άνοιγε τα χαρτιά του. Ήταν ήδη γνωστό ότι σκόπευε να ιδρύσει νέο πολιτικό φορέα. Αλλά, οι πληροφορίες από τις διασταυρούμενες επαφές που είχε στο Καστρί, από την ημέρα της επιστροφής του, ήταν συγκεχυμένες, .
Η πτώση της δικτατορίας τον βρήκε στο Τορόντο του Καναδά. Αναχώρησε αμέσως για το Λονδίνο, όπου είχε την έδρα του ένα κλιμάκιο του ΠΑΚ. Στο ξενοδοχείο «Κάμπερλαντ» τον συνάντησε ο Άκης Τσοχατζόπουλος και δυο μέρες αργότερα πήραν το αεροπλάνο για τη Γερμανία, όπου βρισκόταν η κύρια δύναμη του ΠΑΚ και τα περισσότερα μέλη του «Εθνικού Συμβουλίου», με τους Κ. Σημίτη, Ι. Τσεκούρα, Γ. Τσουγιόπουλο, Δαμ. Βασιλειάδη, Μιχ. Χαραλαμπίδη, Ι. Ζαφειρόπουλο. Ήταν οι πρώτοι που τον άκουσαν να λέει:- «Θα μετεξελιχθούμε σε πολιτικό κόμμα».
Είναι αποφασισμένος και όταν πληροφορήθηκε ότι στην Αθήνα μια ομάδα βουλευτών, υπό τον Ι. Αλευρά και τον Ι. Χαραλαμπόπουλο κινείται για την ανασύσταση της Ε.Κ. αντιδρά έντονα: «Να τ’ αφήσουν αυτά».
Το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ
Στις 6 Αυγούστου συγκάλεσε στο Βίντερτουρ της Ελβετίας το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ, που αποφάσισε κατά πλειοψηφία την αυτοδιάλυσή του, χωρίς να το ανακοινώσει.
Όσοι τον υποδέχθηκαν στην Αθήνα στις 16 Αυγούστου πιστεύουν ακόμη ότι θα διεκδικήσει την κληρονομιά του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο ίδιος, όμως, έχει ήδη στις αποσκευές του ένα «πολιτικό μανιφέστο» που είχαν επεξεργαστεί στελέχη του ΠΑΚ.
Θα το συζητήσει σε ατέλειωτες συναντήσεις στο Καστρί, με στελέχη της Αντίστασης, παλαιούς πολιτευτές της Ένωσης Κέντρου και νεολαίους που είχαν κάνει ήδη την εμφάνισή τους στα αμφιθέατρα μετά το Πολυτεχνείο, ως «φοιτητές που εκφράζουν τις ιδέες του Α. Παπανδρέου». Ανάμεσα τους οι Κ. Λαλιώτης, Αθ. Τσούρας, Στεφ. Τζουμακας, Δημ. Τζουβάνος, που τον ακολούθησαν στην ιδρυτική πράξη του ΠΑΣΟΚ μαζί με πρόσωπα από το ΠΑΚ και τη ριζοσπαστική πτέρυγα της παλαιάς Ένωσης Κέντρου.
Όταν πήγε στο Α’ Νεκροταφείο και προσκύνησε στον τάφο του Γεωργίου Παπανδρέου, πολλοί θεώρησαν ότι τελικά θα εμφανιστεί ως διάδοχός του Γέρου στην ηγεσία της Ε.Κ. Πρώτος ο Γιάννης Αλευράς, που δεν έκρυβε ότι δεν τον ενθουσίαζε η ιδέα να μπει στο ίδιο κόμμα με τους αχτένιστους νεαρούς που συναντούσε στο Καστρί ο Ανδρέας Παπανδρέου. «Αυτοί δεν έχουν ούτε ψήφο», του έλεγε.
Όταν του έδωσε να διαβάσει το κείμενο που είχε φέρει μαζί του, τον ενόχλησε ο σοσιαλιστικός προσανατολισμός του: «Ανδρέα, τι πας να κάνεις; Εδώ έχουμε έτοιμο κόμμα, πειράματα θα κάνουμε;».
Όλα αυτά τροφοδοτούσαν το ενδιαφέρον των δημοσιογράφων που τον περίμεναν εκείνο το μεσημέρι, κυρίως για να διαπιστώσουν ποιοι τελικά θα τον ακολουθούσαν.
Έφτασε με αρκετή καθυστέρηση στο ξενοδοχείο. Ήταν ένας διαφορετικός Ανδρέας Παπανδρέου. Φορούσε μαύρο δερμάτινο σακάκι, άσπρο πουκάμισο χωρίς γραβάτα, φαρδιά δερμάτινη ζώνη, είχε φαβορίτες και ήταν πιο αδύνατος, από ό,τι τον ήξεραν 7 χρόνια πριν. Κατευθύνθηκε σε ένα δωμάτιο στον πρώτο όροφο και ζήτησε από τον Πέτρο Λάμπρου να βγει στον δρόμο και να τον ειδοποιήσει όταν θα φράσει Γιάννης Αλευράς -που δεν πήγε τελικά. Μετά φώναξε τον Θανάση Τσούρα: «Ήρθαν όλοι;», ρώτησε.
Σχεδόν όλοι. Δεν ήταν γνωστά ονόματα της πολιτικής, αλλά ήταν αποφασισμένοι να πάνε μαζί του. Σύμφωνα με τα αρχεία του ΠΑΣΟΚ από το γραφείο του Α. Παπανδρέου, είχαν προσκληθεί 149 άτομα:
- Λαμπρόπουλος Οδ.,
- Κόκκινος Θεοδ.,
- Αρχάκης Αλέξανδρος,
- Γιώτας Στάθης,
- Λουκάκης Χαράλαμπος,
- Λάμπρου Πέτρος,
- Παπαναγιώτου Θάνος,
- Τσιγαρίδας Κων.,
- Καβαλιώτου Χριστίνα,
- Τσούρας Θανάσης,
- Μιχαλόπουλος Νίκος,
- Μπουρναζάκης Νικ.,
- Δημόπουλος Νίκος,
- Αλεξόπουλος Θανάσης,
- Τζώρτζης Γιάννης,
- Λαλιώτης Κώστας,
- Φιλίππου Κατερίνα,
- Χαραλαμπόπουλος Γιώργος,
- Θωμίδου Σούλα,
- Μίχα Μαρία,
- Κούρτη Χριστίνα,
- Χαραλαμπόπουλος Γιάννης,
- Τουλούπας Τάκης,
- Μαντούβαλος Ηλίας,
- Βγενόπουλος Νίκος,
- Κορωναίος Γιάννης,
- Πελοποννήσιος Φώντας,
- Πρόκος Απόστολος,
- Κουτσόγιωργας Μένιος,
- Λιβάνης Αντώνης,
- Σκουλάς Θανάσης,
- Κοκκόλα Αγγέλα,
- Βαρδάνης Μιχάλης,
- Ελευθεριάδης Γεώργιος,
- Κουτσογιάννης Γιάννης,
- Μανδηλαρά Άσπα,
- Σημίτης Κώστας,
- Ελευθεριάδης Δημήτριος,
- Κορωναίος Πάνος,
- Σακελλαρόπουλος Αλέξ.,
- Ντίνου Εύη,
- Φραγκιάς Ανδρέας,
- Φλέμιγκ Αμαλία,
- Ακρίτα Σύλβα,
- Τριαρίδης N.,
- Δροσογιάννης Αντώνης,
- Γεωργιάδης Σεραφ.,
- Κατσιφάρας Γεώργιος,
- Σκουλαρίκης Γιάννης,
- Νικολάου Κώστας,
- Απανωμεριτάκης Κ.,
- Βερυβάκης Λευτέρης,
- Κρητικός Παναγιώτης,
- Ανδρουτσόπουλος Κώστας,
- Κασιμάτης Γρηγόρης,
- Καμπάνης Σταμάτης,
- Παπαστρατής Γιώργος,
- Φαρμάκης Νίκος,
- Κανελλόπουλος Κώστας,
- Καβουνίδης Σπύρος,
- Λέκκας Δημήτριος,
- Ζερβόπουλος Γιάννης,
- Χαραλαμπόπουλος Χρήστος,
- Πρασανάκης Γεώργιος,
- Βασιλακόπουλος Λεωνίδας,
- Μπουλούκος Αριστόδ.,
- Μπουλούκος Διονύσης,
- Πανταζόπουλος Στέλιος,
- Παπαδονικολάκης Γιάννης,
- Βαλασέλης Ζάνος,
- Κούτσικας Φοίβος,
- Κακλαμάνης Απόστολος,
- Τόμπρας Φάνης,
- Δαμβουνέλης Αριστ.,
- Δέας Κώστας,
- Παπασπύρου Γιάννης,
- Παπαδημητρίου Γεώργιος,
- Κουτσοχέρας Ιωάννης,
- Κεφαλληνός Τάλμποτ,
- Σακελλαρίου Γιάννης,
- Νικολόπουλος Βασίλειος,
- Παπανίκος Δημήτριος,
- Σπηλιόπουλος Σπύρος,
- Χρυσάφης Γιάννης,
- Κύργιος Γ.
- Τσιρίδης Χαράλαμπος,
- Καρανάσης Χρήστος,
- Βούλγαρη Ελένη,
- Αναστασιάδης Σπύρος,
- Μάζης Ιων.,
- Τσιμπούκης Αθ.
- Μαρασλής Αλέκος,
- Κουτσούκος Γ.,
- Παππάς Αλέξανδρος,
- Τσαγανάς Ιωάν.,
- Τζούβαλης Κων.,
- Μίχας Αθανάσιος,
- Σπηλιοτακάρα Ρία,
- Ασημακόπουλος Γεώργιος,
- Κωστούρος Γεώργιος,
- Κόλλιας Δημ.,
- Κακουρόπουλος Ανδρ.,
- Καραζέρης Γεώργιος
- Κεζήλος Νίκος,
- Κόης Δημ.,
- Γιαννόπουλος Σωτήριος,
- Μουστάκης Γεώργιος,
- Σόκαρης Σπυρ.,
- Φούκας Τάσος,
- Τσαφούλιας Γεώργ.,
- Κατραβάς Σωτ.,
- Κουτσόγιωργας Τέλης,
- Μπαλάσης Αθ.,
- Κουμανιώτης Κωστ.,
- Μπίτσος Αθ.,
- Λαμπρόπουλος Τάσος,
- Χριστοδουλιάς Θεόδ.,
- Αλεξόπουλος Κώστας,
- Παπαγιαννόπουλος Τάκης,
- Πανούτσος Ιωάνν.,
- Παπαγιωργόπουλος Τάκης,
- Ζυγογιάννης Γιώργος,
- Βαλυράκης Σ.,
- Παπαθανασίου Χρήστος,
- Ζουμπογιώργος Ν.,
- Κουρής Χαράλαμπος,
- Μωραΐτου Μαίρη,
- Γρίμηλα Ελένη,
- Γιαννόπουλος Β.,
- Λιβάνη Κατίνα,
- Λιάνης Γ.,
- Τσεκούρας Γ.,
- Κουρής Α.,
- Παπανδρέου Βάσω,
- Παπασταύρου Μ,
- Ζιάγκας Μιχάλης,
- Κουλούρης Κ,
- Ζαφειρόπουλος Γ,
- Δαμιανός Θ.
- Κίσσονας, Γ.
- Οικονομίδης Π,
- Μπαρμπαγιάννη Β.,
- Βουρνάς Πάνος,
- Παπαδήμας Τόλης,
- Χατζημιχελάκης Νίκος,
- Σάλας Μιχάλης,
- Γιαννακάκης Μιχαήλ,
- Πολυχρονόπουλος Γιάννης.
Μερικοί δεν ανταποκρίθηκαν. Αντίθετα, πήγαν άλλοι που δεν είχαν προσκληθεί. Μερικοί κατευθείαν από το παλιό ζαχαροπλαστείο «Σόνια», στη λεωφόρο Αλεξάνδρας -στέκι φοιτητών και νέων του ΠΑΚ εσωτερικού.
Στη δεξιά πλευρά κάθονταν στελέχη με πολιτική δράση πριν τη δικτατορία, όπως ο αγέρωχος Γιάννης Χαραλαμπόπουλος και ορισμένοι που είχαν γίνει γνωστοί από τις δίκες της χούντας. Στην αριστερή πλευρά η Σίλβα Ακρίτα με άσπρο παντελόνι και ακριβώς δίπλα της ο Κ. Σημίτης με γραβάτα. Γύρω τους στελέχη του ΠΑΚ, άγνωστοι οι περισσότεροι. Αλλά και επιφανείς της Δημοκρατικής Άμυνας που θα συνενώνονταν με το ΠΑΣΟΚ, με επικεφαλής τον Σ. Καράγιωργα, τον Χρ. Ροκόφυλλο και τον Μ. Δελούκα.
Μίλησε με σταθερή φωνή, παρουσιάζοντας τη «Διακήρυξη Αρχών του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος», την όποια διάβασε ολόκληρη ο Κ. Νικολάου και μοίρασε -στους δημοσιογράφους ως εκπρόσωπος Τύπου ο Γ. Κατσιφαρας.
Η «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη»
Το τελικό κείμενο που θα έμενε στην Ιστορία ως «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη», πήρε την οριστική μορφή του μόλις το προηγούμενο βράδυ, στο Καστρί. Οι Κ. Σημίτης, Μαν. Παπαθωμοπουλος, Ι Τσεκούρας, Δαμ. Βασιλειάδης, Ν. Μιχαλόπουλος ήταν από τους τελευταίους που έκαναν συμπληρώσεις.
Ο τίτλος Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα είχε ήδη συζητηθεί στις συσκέψεις του ΠΑΚ, πριν επιστρέψουν στην Ελλάδα, ανάμεσα σε πολλούς άλλους. Οι κεντρώοι π.χ. ήθελαν να αντικατασταθεί ο όρο «σοσιαλιστικό» με τον όρο «δημοκρατικό». Την απόφαση πήρε ο Α. Παπανδρέου κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή.
Από λάθος, η πρώτη δήλωση του λογότυπου του ΠΑΣΟΚ στον Άρειο Πάγο ανέφερε «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Θα ζητήσει να τροποποιηθεί σε «Κίνημα» δυο μέρες αργότερα με συμπληρωματική δήλωση.
Το Κίνημα θα στεγαζόταν προσωρινά σε ένα δυάρι στην οδό Ακαδημίας 28, που τους παραχώρησε ο Γ. Μυλωνάς. Πολλά στελέχη, όμως, διατηρούσαν άλλους τόπους συναντήσεων, ανάλογα με την προέλευση τους. Ο Αντ. Λιβάνης και ο Ι. Καψης στην οδό Θεάτρου. Οι Κ. Λαλιώτης, Αθ. Τσούρας και ο Ι. Τζώρζης, γράφουν πολιτικά κείμενα σε ένα καφενείο στα Εξάρχεια!
Λίγες εβδομάδες αργότερα θα βρεθούν δυο όροφοι στην οδό Πανεπιστημίου 57 και εκεί θα εγκαταστήσει την έδρα του το πρώτο Εκτελεστικό Γραφείο: Α. Τσοχατζόπουλος, Κ. Σημίτης, που συνήθως κρατάει τα… πρακτικά, Σ. Καράγιωργας, Β. Φίλιας, Α. Στάγκος, Κ. Μανωλκίδης, Άσπα Μανδηλαρά, Αθ. Τσούρας και η νεαρή φοιτήτρια που από το ΠΑΚ Αγγλίας Βάσω Παπανδρέου.
Η υποδοχή που του επεφύλαξαν τα ΜΜΕ δεν ικανοποίησε τον Ανδρέα Παπανδρέου. Οι δημοκρατικές εφημερίδες έχουν στραφεί στην υποστήριξη της Ένωσης Κέντρου και του Γεωργίου Μαύρου, ενώ η κρατική ραδιοτηλεόραση αγνοεί τις δραστηριότητές του.
Έτσι, στις 15 Σεπτεμβρίου έριξε το σύνθημα της αυτοοργάνωσης. Κάλεσε όλους εκείνους που πιστεύουν στις πολιτικές αρχές και τις διακηρύξεις του, να δημιουργήσουν οργανώσεις με δική τους πρωτοβουλία. Ήταν η δεύτερη και πραγματική ιδρυτική πράξη του ΠΑΣΟΚ.
* Αποσπάσματα από το βιβλίο «Το μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ» -εκδόσεις Καστανιώτης.