Έφυγε το βράδυ του Σαββάτου 16 Μαρτίου του 2019 από τη ζωή σε ηλικία 92 ετών η Αργυρώ Κοκοβλή, αγωνίστρια της Αριστεράς και της Αντίστασης και σύζυγος του Νίκου Κοκοβλή. Με αφορμή αυτό το γεγονός δημοσιεύουμε ένα αφιέρωμα του Χρήστου Τσαντή στη ζωή των δύο αγωνιστών που ταυτίστηκαν με την Αντίσταση στα Χανιά.
Γράφει ο Χρήστος Τσαντής
Από τη Σμύρνη το 1922, στα Χανιά
Δύο χρονών παιδί ήταν ο Νίκος Κοκοβλής, όταν έφτασε με τους γονείς του και την, μόλις έξι μηνών, αδελφή του στα παράλια της Σάμου. Ήταν Σεπτέμβριος του 1922 και οι φωτιές έκαιγαν ακόμα στα σπίτια της Σμύρνης. Από τη Σάμο, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένειά του αρχικά, βρέθηκαν στο Βαμβακόπουλο Χανίων, στο μετόχι Καρά Αλή, μαζί με καμιά τριανταριά ακόμα προσφυγικές οικογένειες.
«Σε κάθε οικογένεια δόθηκε ένα δωμάτιο να στοιβαχτούν πέντε-έξι άτομα και 8 με 10 στρέμματα γης με διάφορες καλλιέργειες», γράφει ο Νίκος Κοκοβλής. Ο πατέρας του πάλευε στα καπνά κι ύστερα στο σκάψιμο για να τα βγάλει πέρα. Στο Βαμβακόπουλο δεν αναπτύχθηκαν αντιθέσεις ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους ντόπιους. «Αλλού όμως κάποιοι επιτήδειοι φώτιαζαν τους ντόπιους, ότι αν δεν έρχονταν οι σκυλοπρόσφυγες, τις περιουσίες των Τούρκων που έφυγαν θα τις μοιράζονταν οι ντόπιοι».
Μικρά Ασία 1912. Η πρώτη οικογένεια του Γιώργη Κοκοβλή και του δασκάλου Νικόλαου Βεδέ από τη Σάμο.
Η «υποδοχή» του δικτάτορα Μεταξά από τους μαθητές των Χανίων
«Σκαλίζοντας τις σπίθες της μνήμης», ο συγγραφέας θυμάται τα παιδικά του χρόνια, τις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, τότε που άρχισε να παρατηρεί τις κοινωνικές ανισότητες. Θυμάται τη δυσαρέσκεια των προσφύγων και την αντίθεσή τους στη χούντα του Μεταξά, αλλά και για όσα μάθαινε ότι συνέβαιναν στη Χιτλερική Γερμανία. Περιγράφει το κάζο που έκαναν οι μαθητές των Χανίων στον Έλληνα φύρερ της 4ης Αυγούστου, όταν ο Μεταξάς επισκέφθηκε την πόλη. Συγκεντρώθηκαν οι μαθητές, αναγκαστικά, στο γυμναστήριο στο «Πεδίο του Άρεως» και γνωρίζοντας ότι άρεσε στον δικτάτορα να τον αποκαλούν «πατέρα», άρχισαν να φωνάζουν ρυθμικά «πατέρας, πατέρας», μόνο που η ιαχή είχε… αντικατασταθεί και χιλιάδες παιδιά φώναζαν στον φυρερίσκο: «Τέρας-τέρας».
Ο Νίκος Κοκοβλής είχε αποφασίσει να δώσει εξετάσεις για την αεροπορία, αλλά η πρόθεσή του σκόνταψε στα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων. Έτσι, έδωσε με επιτυχία εξετάσεις για την Ανωτάτη Εμπορική, όπου δεν ήταν απαραίτητα τα… πιστοποιητικά φρονημάτων και μάλιστα ήρθε πέμπτος ανάμεσα σε 1400 επιτυχόντες.
Βαγγέλης Κτιστάκης: Το κίνημα στα Χανιά, ιδιαίτερα στα χρόνια 1930-1938 φέρει τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του. Μέλος της Κ.Ε. του ΚΚΕ, γραματέας Περιοχής Κρήτης το 1944, πιάστηκε από τη Γκεστάπο και εκτελέστηκε στις 16/6/1944.
Κατοχή-Επιστροφή στην Κρήτη
Η ιταλική εισβολή και η γερμανική που ακολούθησε, τον βρίσκουν στην Αθήνα. Με την είσοδο των ναζί στην πρωτεύουσα συγκροτεί, μαζί με τον Γιάννη Παπασπύρο και με έναν συναγωνιστή που τον έλεγαν Ντίνο, μία αντιστασιακή επιτροπή. Οι απόπειρές του να περάσει με καΐκι στην Κρήτη, δεν είχανε αποτέλεσμα, ώσπου κατάφερε να έρθει σε επαφή με Κρητικούς φαντάρους που κυκλοφορούσαν στην Αθήνα ύστερα από τη συνθηκολόγηση. Στις αρχές Ιούνη του 1941, μαζί με καμιά σαρανταριά συμπατριώτες του, μπαίνει σε ένα παλιό και σαπισμένο καΐκι. Μαζί τους και ο ηρωικός ταγματάρχης πυροβολικού Γιάννης Βαλυράκης. Ύστερα από ένα περιπετειώδες ταξίδι έφτασαν στο λιμάνι των Χανίων.
Γερμανοί στρατιώτες τους είδανε και τους οδήγησαν στη Κομαντατούρ, από όπου τους κατέγραψαν και τους έδωσαν κλήση επιστράτευσης για καταναγκαστική εργασία. Ο Νίκος Κοκοβλής βρέθηκε να φορτώνει και να ξεφορτώνει γερμανικά καμιόνια στην υπηρεσία ανεφοδιασμού στρατιωτικών μονάδων, στην Αγορά των Χανίων, μαζί με άλλους Έλληνες επιστρατευμένους. Παράλληλε συνάντησε την οικογένειά του και την αδελφή του, η οποία νοίκιαζε ένα σπίτι στη συνοικία της Νέας Χώρας. «Πολύ παραξενεύτηκα…» λέει στο βιβλίο, «σαν έμαθα ότι τώρα με την Κατοχή το νοίκι πληρώνεται με λάδι-πέντε κιλά έδινε».
Σαμποτάζ και πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις
«Το εγχείρημά μας δεν πήγε άσχημα. Από τα δυο χιλιάδες ζευγάρια άρβυλα που στάλθηκαν στο γερμανικό στρατό στην Αφρική, τα χίλια οκτακόσια ήταν άχρηστα», γράφει ο Νίκος Κοκοβλής ο οποίος συνελήφθη από τους Γερμανούς ως ύποπτος για σαμποτάζ. Όμως οι ναζί δεν κατάφεραν να βρουν πειστήρια κι έτσι αφέθηκε ελεύθερος, για να περάσει πλέον αναγκαστικά στην παρανομία. Ο Ν. Κοκοβλής αναλαμβάνει πλέον την επίβλεψη δεκάδων παράνομων πυρήνων. Η σύνδεσή του με το Κόμμα γινόταν πλέον μέσω του Κώστα Ηλιάκη κι αργότερα μέσω του Γιώργη Βαγιάκη.Ο Ν. Κοκοβλής έψαξε αμέσως να μάθει για την κατάσταση της Αντίστασης και να συνδεθεί με πυρήνες της. Συναντήθηκε με το Νότη Παριωτάκη αρχικά κι ύστερα με τον Μίμη Λιονάκη (τέλη του 1941). Έπειτα από λίγο τον προσέγγισε ο τότε γραμματέας της εργατικής αχτίδας του Κ.Κ.Ε. που του συστήθηκε σαν «Μαστρογιώργος». Αμέσως ξεκίνησε η οργανωτική δουλειά στους εργάτες που δούλευαν στην υπηρεσία ανεφοδιασμού στρατιωτικών μονάδων και η υπονόμευση των γερμανικών σχεδίων. Οι εργάτες αχρήστευαν τα άρβυλα και το ρουχισμό που προοριζόταν για τους ναζί στην Αφρική. Έσκιζαν τα παπούτσια, έβαζαν μέσα στα κουτιά αποστολής δυο μπότες για το ίδιο πόδι, έτσι που να αχρηστεύονται, και στην πρώτη ευκαιρία πετούσαν μυστικά ό,τι μπορούσαν, σε συνδέσμους έξω από το κτίριο, για να παραδοθούν στους αντάρτες.
Ανακοινωθέν της 5ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, υπογγεγραμμένα από το Άλ. Φλωρά, ψευδώνυμο του Κρίτωνα Κυανίδη.
Το ΠΑΜ, η ΑΕΑΚ, και τα σχέδια των Άγγλων για απόσπαση της Κρήτης από την Ελλάδα
Ο συγγραφέας περιγράφει την ίδρυση των δύο πρώτων αντιστασιακών οργανώσεων στην Κρήτη, αμέσως μετά από την κατάληψή της από τους Γερμανούς. Η μία ιδρύθηκε στο Ηράκλειο από εξόριστους κομμουνιστές οι οποίοι απέδρασαν από την Φολέγανδρο και συγκρότησαν το ΠΑΜ (Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο), οργάνωση που συγχωνεύτηκε με το ΕΑΜ στη συνέχεια. Η δεύτερη ομάδα ήταν η ΑΕΑΚ (Ανώτατη Επιτροπή Αγώνος Κρήτης). Στις αρχές του 1942 το ΕΑΜ και η ΑΕΑΚ ήρθαν σε συνεννόηση, γεγονός που δεν ήθελαν οι Άγγλοι. Στόχος της αγγλικής πολιτικής, πριν ακόμα από την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους και την ένωσή της με την Ελλάδα, ήταν η ανεξαρτησία του νησιού, στόχος που δεν είχε αλλάξει και που μέσα στις συνθήκες του πολέμου μεταφραζόταν σε δραστηριότητα με σκοπό την απόσπαση της Κρήτης από την Ελλάδα και την αυτονόμησή της.
«Γι’ αυτό και φρόντισαν να εξουδετερώσουν τα πατριωτικά στοιχεία της ΑΕΑΚ που ήταν δυνατό να εναντιωθούν στα αγγλικά σχέδια: Απήγαγαν τον συνταγματάρχη Ανδρέα Παπαδάκη (ιδρυτή της οργάνωσης) μαζί με την οικογένειά του και τους μετέφεραν στην Αίγυπτο, όπου τον απομόνωσαν. έριξαν τον Ανδρέα Πολέντα (φοιτητής, ιδρυτικό μέλος της ΑΕΑΚ από τα Χανιά) στα χέρια των Γερμανών που τον εκτέλεσαν. Και ο Ιωαννίδης (ιδρυτικό μέλος της οργάνωσης από το Λασίθι) «έπεσε» σε ενέδρα των κατακτητών και σκοτώθηκε. Έτσι η ΑΕΑΚ διαλύθηκε και πάνω στα ερείπιά της ιδρύθηκε το 1943 η Εθνική Οργάνωση Κρήτης από ξεκάθαρα φιλοαγγλικά στοιχεία», γράφουν οι Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή στο βιβλίο τους.
Η ορμητική ανάπτυξη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στα Χανιά
Ταγματάρχης Δημήτρης Μιχελογιάννης, διοικητής του 2ου Τάγματος του 14ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Διακρίθηκε στη μεγαλύτερη μάχη του ΕΛΑΣ απέννατι στους Γερμανούς στην Κρήτη, στη μάχη της Παναγιάς (Κεραμειών), το Νοέμβριο του 1944
Στα Χανιά γραμματέας της Επιτροπής Πόλης του ΕΑΜ ανέλαβε ο πολιτικός μηχανικός Κωστής Παπαδάκης με οργανωτικούς βοηθούς τον Νίκο Κοκοβλή και τον Γρηγόρη Καργιαννάκη. Μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο τα μέλη του ΕΑΜ ξεπέρασαν τους πέντε χιλιάδες στην πόλη και τους δεκαπέντε χιλιάδες στο νομό. Από αυτή την πηγή αντλούσε τις δυνάμεις του και ο ΕΛΑΣ. Τις βάσεις της συγκρότησης του ΕΛΑΣ είχε θέσει ο στρατηγός Μάντακας που αργότερα μεταφέρθηκε στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Υπεύθυνος των αντάρτικων ομάδων στο Νομό Χανίων ήταν ο ίλαρχος Κρίτωνας Κυανίδης (Άλκης Φλωριάς). Την ορμητική ανάπτυξη του ΕΑΜ στο νομό Χανίων ακολούθησε και η αντίστοιχη του ΕΛΑΣ, ο οποίος συγκρότησε την πρώτη ισχυρή ομάδα του το καλοκαίρι του 1943.
Ο ΕΛΑΣ έδωσε μια σειρά από μεγάλες μάχες με τους ναζί όπως: στα Τοπόλια, την Αχλάδα, τα Μυλωνιανά, στους Ποταμούς, στη Βιάνο, στον Ψηλορείτη, την Έμπαρο, τα Πεζά, τα Ανώγεια, την Μπαλέ και την μεγαλύτερη, τη Μάχη της Παναγιάς (Κεραμειών).
Ο Σούμπερ
Ένα βράδυ στη διάρκεια της κατοχής ο Νίκος Κοκοβλής περπατούσε με τον αδελφικό του φίλο Απόστολο Ντουκάκη στο Ενετικό λιμάνι των Χανίων. Φεύγοντας από το Συντριβάνι προς τα «Νέα Καταστήματα» ένας μεθυσμένος Γερμανός στρατιώτης έπεσε πάνω τους. Ο Κοκοβλής αντέδρασε και φώναξε στον Γερμανό, μα δεν πρόλαβε να τελειώσει τη φράση και δέχτηκε ένα χαστούκι από κάποιον Γερμανό λοχία που ήρθε από πίσω του. Πριν εκείνος αντιδράσει, ο Γερμανός λοχίας έπιασε ήδη το πιστόλι του και φώναξε απειλητικά: «φύγε!». Ύστερα έμαθε πως ο αυτός ο λοχίας ήταν ο οργανωτής των προδοτικών «Ταγμάτων Ασφαλείας» στο Ηράκλειο, υπεύθυνος για σφαγές, για βιασμούς κοριτσιών και για δολοφονίες στην Κρήτη και αλλού (πάνω από 3.000 εκτελέσεις αμάχων). Ο Κοκοβλής είχε γλιτώσει, κυριολεκτικά, από του χάρου τα δόντια.
Το τάγμα του Σούμπερ χτυπήθηκε και διαλύθηκε από αντάρτες του ΕΛΑΣ στα Μεσκλά την Πρωτοχρονιά του 1944. Ο ίδιος ο σφαγέας παρίστανε μετά τον πόλεμο τον… «Έλληνα»(!!) προκειμένου να γλιτώσει, όμως αναγνωρίστηκε και τον συνέλαβαν. Παραπέμφθηκε σε δίκη, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε. Πέθανε αμετανόητος, σαν φασίστας-δολοφόνος, όπως είχε ζήσει. Τα τελευτάι του λόγια μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα ήταν: «Εύχομαι και ελπίζω η Γερμανία να γίνει πάλι μεγάλη και να εκδικηθεί για αυτά που υποφέρω!!».
Το μπλόκο των Χανίων
«Δυο λέξεις είναι τα Χανιά, γραμμένες για ιστορία
η μια γράφει θάνατο κι ή άλλη για ελευθερία»
Σκαλίζοντας τις σπίθες της μνήμης ο Νίκος Κοκοβλής περιγράφει, στο βιβλίο που έγραψε μαζί με τη συναγωνίστρια και σύζυγό του Αργυρώ (εκδόσεις Πολύτυπο, 2002), το μεγάλο γερμανικό μπλόκο των Χανίων στη διάρκεια της Κατοχής:
«Ένα ξημέρωμα του Αυγούστου του 1944, προτού ακόμα φέξει, οι κάτοικοι των Χανίων ξύπνησαν αλαφιασμένοι από χτυπήματα μπότας των κατακτητών στα πεζοδρόμια και τα πλακόστρωτα, από παραγγέλματα και τρεχάματα. Σαν αποσύρθηκε η νύχτα και κυριάρχησε το φως της μέρας, κατάλαβαν: όλη η πόλη των σαράντα χιλιάδων κατοίκων βρισκόταν μέσα σε σιδερένιο κλοιό. Σε κάθε δρόμο, σταυροδρόμι, πλατεία, είχαν τοποθετηθεί ομάδες πάνοπλων Γερμανών στρατιωτών. Ορισμένοι είχαν ανέβει σε ταράτσες σπιτιών. Τέτοια μπλόκα είχαν κάνει σε πολλά χωριά, όταν μάζευαν τους χωρικούς και τους εκτελούσαν κατά δεκάδες και εκατοντάδες. Τί θα κάνουν εδώ τώρα; Όσοι Χανιώτες δεν είχαν πάρει χαμπάρι και βγήκαν να πάνε στις δουλειές τους, τους συνέλαβαν και τους οδήγησαν στο σιδερόφραχτο γήπεδο του Πεδίου του Άρεως. Κι ύστερα άρχισαν τη συστηματική έρευνα στα σπίτια».
Ο Νίκος Κοκοβλής κατάφερε να γλυτώσει τη σύλληψη καθώς μπόρεσε να περάσει με κινηματογραφικό τρόπο, πάνω από μάντρες και αυλές, στην περιοχή που είχαν ήδη ελέγξει οι Ναζί. Περιγράφει πως έφτιαξε μαζί με άλλους αγωνιστές πλαστές ταυτότητες για να προμηθεύουν τους κρατούμενους και με μία από αυτές έσωσε τον Νίκο Μανουσάκη, ο οποίος ήταν γραμματέας της Οργάνωσης περιοχής Κρήτης του ΚΚΕ. Παρόλα αυτά οι Γερμανοί κράτησαν, με τις υποδείξεις Ελλήνων συνεργατών τους, πενήντα από τους συλληφθέντες και τους οδήγησαν στις φυλακές της Αγιάς.
«Ελεύθερη θα κάνουμε όλη μας την Ελλάδα
και θα κρατούμε άσβυστη του δίκαιου τη λαμπάδα.
Τσ’ Αγιάς τσοι φυλακές έχουνε παλικάρια
που αψηφούν το θάνατο σαν άγρια λιοντάρια.
Η Ελλάδα απελευθερώνεται, τα Χανιά όμως όχι
Το 1944 οι Γερμανοί εκκενώνουν την Ελλάδα. «Οι Άγγλοι δεν τους κυνηγάνε. Μόνο ο ΕΛΑΣ χτυπούσε τους κατακτητές καθώς αποσύρονταν», γράφει ο Νίκος Κοκοβλής. «Στις 12 του Οκτώβρη του 1944 εγκαθίσταται στην Αθήνα η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γ. Παπανδρέου. Από τους τέσσερις νομούς της Κρήτης, οι τρεις ανατολικοί έχουν ελευθερωθεί. Στα Χανιά μαζεύτηκαν όλοι οι Γερμανοί-περίπου δέκα χιλιάδες πάνοπλοι. Περιχαρακώθηκαν στην πόλη των Χανίων σε μία ζώνη, από τη Γεωργιούπολη έως το Κολυμπάρι. Οι Άγγλοι δεν συμφωνούν με την εισήγηση του ΕΑΜ να υποχρεωθούν οι Γερμανοί να παραδοθούν. Στη ζώνη που κατέχουν, συνεχίζουν να είναι κατακτητές έως τις αρχές του Ιούλη του 1945,δηλαδή εννιά μήνες επιπλέον!».
Η συμφωνία της Τρομάρισσας
Στις 15 Σεπτέμβρη του 1944 υπογράφηκε ανάμεσα στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο και στην Εθνική Οργάνωση Κρήτης. Περισσότερα για την ίδρυση και την εξέλιξη της ΕΟΚ στο πρώτο μέρος του αφιερώματος: εδώ
Συμφωνητικό
Οι Οργανώσεις Ε.Α.Μ., Ε.Ο.Κ. του νομού Χανίων συνήλθαν σήμερα στις 15/9/1944 σε κοινή συνεδρίαση με σκοπό να πραγματοποιήσουν την εθνική ενότητα δράσης στο νομό και αφού εξετάστηκαν όλα τα ζητήματα με πνεύμα καλής πίστεως και αμοιβαίας εμπιστοσύνης, κατέληξαν στην ακόλουθη συμφωνία.
Πρώτον. Η συμφωνία αυτή γίνεται ύστερα από το σχηματισμό πανεθνικής κυβέρνησης και για την πραγματοποίηση της πολιτικής της γραμμής.
Δεύτερον. Συγκροτείται κοινή διοικητική επιτροπή του νομού Χανίων η οποία θα αποτελείται από πέντε μέλη, που δύο θα είναι του Ε.Α.Μ., δύο της Ε.Ο.Κ. και το πέμπτο μέλος θα καθορισθεί από την πανεθνική κυβέρνηση. Η λειτουργία και η δράση της διοικητικής επιτροπής αρχίζει αμέσως και πριν τον ερχομό του πέμπτου μέλους. Η διοικητική επιτροπή θα διευθύνει τον απελευθερωτικό αγώνα στο νομό, θα εξασφαλίσει την τήρηση της τάξης και την ομαλή μετάβαση στην ελεύθερη πολιτική ζωή, θα εγκατασταθεί ως πολιτική εξουσία του νομού μέχρι τον ερχομό της πανεθνικής κυβερνήσεως.
Τρίτον. Οι συνεργαζόμενες οργανώσεις δηλώνουν πως αποκηρύσσουν το τάγμα Χωροφυλακής Παπαγιαννάκη, όπως και κάθε άλλη παρόμοια οργάνωση ή ομάδα που δημιουργήθηκε κατά σύσταση και ανοχή του κατακτητή. Καλούν όλους όσους πήραν μέρος σ’ αυτές τις εθνοπροδοτικές οργανώσεις να τις εγκαταλείψουν αμέσως και τονίζουν πως σε κάθε περίπτωση ανυπακοής θα πραγματοποιήσουν τη βίαιη διάλυσή τους.
Τέταρτο. Οι συνεργαζόμενες οργανώσεις, αναλαμβάνουν το άμεσο καθήκον συγκροτήσεως ενιαίου εθνικού στρατού στον οποίον θα συγχωνευθούν και οι αντάρτικες ομάδες που υπάρχουν. Ο ενιαίος εθνικός στρατός θα συνεχίσει τον απελευθερωτικό αγώνα και θα συμβάλλει, μαζί με την εθνική πολιτοφυλακή που θα δημιουργηθεί, στην τήρηση της τάξης και στην περιφρούρηση της ασφάλειας των πολιτών. Χωρίς απόφαση της διοικητικής επιτροπής καμιά στρατιωτική ενέργεια δεν θα γίνεται πλην της περιπτώσεως αμύνης. Ο εθνικός στρατός στο νομό Χανίων θα συγκροτηθεί σε δύναμη συντάγματος υπό τη διοίκηση αξιωματικού κοινής εμπιστοσύνης και από αξιωματικούς των δύο οργανώσεων ισοτίμως
Πέμπτο. Οι συνεργαζόμενες οργανώσεις θα εκδώσουν και θα κυκλοφορήσουν αμέσως προκήρυξη προς το λαό των Χανίων, με την οποία θα του γνωστοποιήσουν τη συμφωνία και τα καθήκοντα που απορρέουν από αυτήν, θα εξασφαλίσουν από κοινού τη συντήρηση του εθνικού στρατού.
Σημείωση: Η συμφωνία θα ισχύσει αμέσως όταν καθορισθεί το πρόσωπο του διοικητού του Συντάγματος.
15 Σεπτέμβρη 1944
Για την Παγκρήτια Επιτροπή του ΕΑΜ: Νικόλαος Μανουσάκης, Γρηγόρης Κοντεκάκης, Νικόλαος Σκαλαμπάνης, Κυριάκος Κολοκυθάς.
Για τη διοικούσα επιτροπή της ΕΟΚ Χανίων: Νικόλαος Σκουλάς, Ιωσήφ Βολουδάκης, Μιχάλης Μποτωνάκης, Εμμανουήλ Νικολούδης, Κωστής Μητσοτάκης.
Τρομάρισσα, Σεπτέμβριος 1944
ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ
Προς το λαό του Νομού Χανίων
ΣΥΜΠΑΤΡΙΩΤΕΣ
Με χαρά και υπερηφάνεια σας αναγγέλλουμε πως πραγματοποιήθηκε η συμφωνία και συνεργασία στις δύο μας οργανώσεις. Κάτω από τις διαταγές της πανεθνικής κυβέρνησης θα βαδίσουμε ενωμένοι στον αγώνα για τη λευτεριά και το ομαλό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή. Προς το σκοπό αυτό συγκροτήσαμε κοινή διοικητική επιτροπή του νομού, ενιαίο εθνικό στρατό και εθνική πολιτοφυλακή. Η ζωή, η τιμή και η περιουσία του λαού θα εξασφαλισθεί.
Καλούμε όλο το λαό να μας ενισχύσει στο έργο αυτό και να υπακούσει στις εντολές της κοινής διοικητικής επιτροπής του νομού. Κάθε άλλη προσπάθεια που αναλαμβάνεται έξω από αυτά τα πλαίσια εξυπηρετεί αντεθνικούς και αντιλαϊκούς σκοπούς και σαν τέτοια, θα χτυπηθεί αμείλικτα.
Ειδικά απευθυνόμαστε στους άνδρες του τάγματος Παπαγιαννάκη και τους καλούμε να το εγκαταλείψουν αμέσως και να προσέλθουν στον εθνικό στρατό. Όποιος μετά από αυτήν την τελευταία προειδοποίηση παραμείνει στο τάγμα, αναλαμβάνει βαριά ευθύνη και η τιμωρία θα είναι σκληρή.
Συμπατριώτες,
έχετε απεριόριστη εμπιστοσύνη στις συνεργαζόμενες οργανώσεις και στην πανεθνική κυβέρνηση που αυτές εκπροσωπούν. Εκτελείτε τις εντολές των. Μην πιστεύετε σε ανεύθυνες διαδόσεις και ψεύτικες φήμες. Στις αποφασιστικές αυτές στιγμές ας βρεθούμε όλοι ενωμένοι, στο πλευρό των μεγάλων μας συμμάχων στον ιερό μας αγώνα για τη λευτεριά.
Οι συνεργαζόμενες οργανώσεις:
Ε. Ο. Κ. – Ε. Α. Μ.
Έλληνες πρόσφυγες από την Κρήτη στη Συρία στη διάρκεια της Κατοχής.
Η σύσκεψη στο χωριό Ζούρβα Κυδωνίας
Στις 24 Σεπτέμβρη του 1944 πραγματοποιήθηκε σύσκεψη των δύο οργανώσεων στο σπίτι του πατριώτη Γιάννη Τσιραντωνάκη στο χωριό Ζούρβα Κυδωνίας. Τη σύσκεψη ζήτησαν εκτάκτως αγγελιοφόροι της Ε.Ο.Κ. οι οποίοι ενημέρωσαν την ηγεσία του Ε.Α.Μ πως θα παραβρεθεί αντιπρόσωπος του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.
Στη σύσκεψη αυτή πήραν μέρος, σύμφωνα με όσα περιγράφει ο Γιάννης Τσίβης στο βιβλίο του «Χανιά 1941-1945. Κατοχή & Αντίσταση» (εκδόσεις Έρεισμα, 2015), οι εξής: Ν. Μανούσακας ή Γαλάνης, Δ. Βλαντάς, Ι. Τσίβης, Ν. Σκαλαμπάνης (από την Παγκρήτια Επιτροπή του ΕΑΜ), Σ. Μαυριγιαννάκης, Ι. Κονδυλάκης, Κ. Κολοκυθάς, Ν. Μαθιουδάκης, Σ. Σφακιωτάκης, Γ. Παπουτσάκης (από τη Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ), Γ. Κοντεκάκης και Σ. Πρώιμος (από τον ΕΛΑΣ). Τους παραπάνω αντιπροσώπους συνόδευσε στη Ζούρβα ισχυρή ομάδα Ελασιτών με ομαδάρχες τους Ν. Τσαμαντάκη και Μ. Ζεϊμπεκάκη.
Ο δεσπότης Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης έστειλε ως αντιπροσώπους του τους δικηγόρους: Σ. Κελαϊδή, Γ. Σαρρή και Ευτύχη Παλλίκαρη.
Η ΕΟΚ έστειλε τους: Ν. Σκουλά, Κ. Μητσοτάκη, Μ. Μποτωνάκη, Ι. Νικολακάκη και Μ. Νικολούδη.
«Αντιπρόσωπος του Συμμαχικού Στρατηγείου παρουσιάστηκε ο Άγγλος πράκτορας με το ψευδώνυμο Διονύσιος Τσικλητήρας»,γράφει ο Ι. Τσίβης.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ
Δι’ ερμηνείαν και συμπλήρωσιν της 15.9.1944 κατέληξαν στα ακόλουθα:
α) Διοικητής του 14ου Συντάγματος και Φρούραρχος Χανίων ορίζεται ο Συνταγματάρχης Στυλιανός Σφακιωτάκης και Υποδιοικητής του ιδίου Συντάγματος, ο Ταγματάρχης Εμμ. Νικολούδης.
β) Η πολιτοφυλακή θα συγκροτηθεί από ισάριθμα μέλη των δύο οργανώσεων. Εις αυτήν θα ενταχθούν, κατά τόπους και όσοι αξιωματικοί και άνδρες της χωροφυλακής θα κριθούν από τις δύο οργανώσεις ως πραγματικοί πατριώτες.
γ) Συμφωνούμε ν’ αναλάβει Γενικός Διοικητής Κρήτης ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου με δύο συμβούλους, έναν από κάθε οργάνωσιν, υπό τον όρο, ότι θα παραιτηθεί αμέσως μόλις εγκατασταθεί στην πόλη των Χανίων η κοινή διοικητική επιτροπή.
Επί γενικής σημασίας πολιτικών ζητημάτων η απόφασις θα λαμβάνεται κατόπιν ομοφώνου γνώμης της Κοινής Διοικητικής Επιτροπής.
δ) Κατόπιν της υπογραφής του παρόντος μπαίνει αμέσως σε ισχύν η συμφωνία στο σύνολό της.
Για τη Διοικούσα Επιτροπή Ε. Ο. Κ.: Νικόλαος Σκουλάς, Εμμανουήλ Νικολούδης, Ιωσήφ Βολουδάκης.
Για τη Παγκρήτια Επιτροπή του Ε. Α. Μ.: Μήτσος Βλαντάς, Ιωσήφ Μαυριγιαννάκης, Νικόλαος Σκαλαμπάνης.
Μάχη του ΕΛΑΣ με τους Γερμανούς τον Σεπτέμβρη του 1944
Τέλη Σεπτέμβρη του 1944 η έδρα της Παγκρήτιας Επιτροπής του ΕΑΜ και της 5ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ μεταφέρθηκαν στο χωριό Παναγιά Κεραμειών. Ο Ι. Τσίβης μας λέει ότι «το εξοχικό σπίτι του δικηγόρου Γιάννη Κουκλάκη χρησιμοποιήθηκε για τη διαμονή του μέραρχου και για γραφεία της Μεραρχίας. Το δημοτικό Σχολείο για τους ασθενείς και τα γραφεία της Παγκρήτιας και της Κοινής Διοικητικής Επιτροπής. Το καφενείο του Αντώνη Βενετάκη για αποθήκη. Τα δύο μέλη της ΕΟΚ, της Κοινής Διοικητικής Επιτροπής (Κ.Δ.Ε.), Ν. Σκουλάς, και Σ. Βολουδάκης στεγάστηκαν σε σπίτι που τους παραχώρησε ο πρόεδρος της κοινότητας». Ο Σ. Βολουδάκης αρνήθηκε να πάει στην έδρα της Κ.Δ.Ε.με συνέπεια να μην μπορεί αυτή να συνεδριάσει.
Στις 27/9/1944 ξεκίνησε συμπλοκή με τους Γερμανούς, σε μικρή απόσταση από την Παναγιά την οποία εξιστορούν οι στίχοι:
«Στα Κεραμειά πηγαίνανε μουλάρια φορτωμένα
τουφέκια, πυρομαχικά, τρόφιμα χαρισμένα.
Όταν προβάλλανε μπροστά στ’ Αλετρουβάρι,
βλέπουν τρεις Γερμανούς κοντά σ’ ένα ντουβάρι.
Γυρίζουνμ παίζουνέ τονε, σκοτώνουν τον ένα,
τον άλλο πιάσαν ζωντανό κι άλλος πηδά στο ρέμα.
Χάνεται ο τρίτος Γερμανός, γυρεύουν να τον βρούσι
κι ούλα τα χαμόκλαδα καλά-καλά πατούσι.
Έρχονται κι άλλο Γερμανοί μαζί να βοηθήσουν,
να πάρουν τον αιχμάλωτο ν’ αδικοθανατήσουν.
Βρήκαν μεγάλη αντίσταση από τους Ελασίτες
και στους τροχάλους κλίνονται όλοι οι Γκεσταπίτες.
Και τα κανόνια παίζουνε απάνω στη Μαλάξα
σκοτώνουν γυναίκες και παιδιά, πολλά χωριά εκάψαν.
Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε το Χατζηδογιαννάκι
από τις Στέρνες το χωριό, ξεχωριστό αντράκι.
Στ’ Αλετρουβάρι χτύπησαν περίσσια και μεγάλα,
σκότωσαν τον Καμαριανό, Μανιάτη, Καρυδάκη.
Μαζί κι ένα αντρόγυνο Κατίνα και Πάνο.
Κι άλλοι εσκοτωθήκανε κι άλλοι εσκλαβωθήκαν
μα οι Γερμανοί καλά συγυριστήκαν».
Πορεία προς τη σύγκρουση
«Δεν πέρασαν πολλές μέρες και τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας έγιναν ορατά. Ο λαός της κατεχόμενης περιοχής ανάσανε λίγο. Με την ενότητα, την ομοψυχία και τη συνεργασία, είχε δημιουργηθεί κάτω από τη μύτη των Γερμανών μια λαϊκή εξουσία που θα βοηθούσε και στην επιβίωση του λαού και στον απελευθερωτικό αγώνα. Δυστυχώς όμως, η ενότητα και η συνεργασία δεν κράτησε για πολύ… Μέχρι τα Δεκεμβριανά…», γράφει ο Νίκος Κοκοβλής.
Και πράγματι έτσι ήταν. Στις αρχές Οκτώβρη η Παγκρήτια Επιτροπή του ΕΑΜ στέλνει έγγραφη διαμαρτυρία στην ΕΟΚ με την οποία την εγκαλεί για παρελκυστική τακτική. Η άρνηση του εκπροσώπου της Σ. Βολουδάκη να μεταβεί στην έδρα της Κ.Δ.Ε. εμπόδιζε τη συνεδρίασή της. Η ΕΟΚ δεν έστελνε τους άντρες της να καταταγούν στο 14ο Σύνταγμα σύμφωνα με την υποχρέωση που είχε αναλάβει από τη Συμφωνία της Τρομάρισσας και σε όλα τα επείγοντα θέματα κωλυσιεργούσε.
Το βράδυ της 11ης Νοέμβρη του 1944 (κι ενώ η υπόλοιπη Ελλάδα είχε απελευθερωθεί) ασυνήθιστη κίνηση μεγάλων γερμανικών δυνάμεων παρατηρήθηκε στα Χανιά. Πάνω από 4.000 πάνοπλοι ναζί κινήθηκαν εναντίον του τομέα που είχε υπό τον έλεγχό του ο ΕΛΑΣ. Σε ένα μέτωπο 15 χιλιομέτρων, από το Φουρνέ έως τα ορεινά της επαρχίας Αποκόρωνα και με βασικό στόχο την έδρα της 5ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στο χωριό Παναγιά Κεραμειών.
https://www.youtube.com/watch?v=3ztjFieKlVI
*Το βιβλίο «Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή-Άλλος δρόμος δεν υπήρχε. Αντίσταση-Εμφύλιος-Προσφυγιά» (2002-σειρά Μαρτυρίες-εκδόσεις ΠΟΛΥΤΥΠΟ) μου το έδωσε από την πλούσια βιβλιοθήκη του ο φίλος ιστοριοδίφης Αντώνης Μποτωνάκης και τον ευχαριστώ γι’ αυτό.
christostsantis.com
