Του Δρ. Αριστομένη Ι. Συγγελάκη *
«Για πρώτη φορά οργανωμένη σε τόσο πλατιά βάση με την ελευθερία, τη δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ανθρωπιά στα λάβαρά της, η νεολαία μπήκε με ορμή και δύναμη στο προσκήνιο της ιστορίας μας και έδωσε ένα λαμπρό «παρών» στον απελευθερωτικό αγώνα. Ένα «παρών» που ακτινοβολούσε απ΄όλες τις νεανικές αρετές (ομορφιά, αθωότητα, ειλικρίνεια, ενθουσιασμό, αυτοθυσία), ένα αριστούργημα, ένα θαύμα!». Ευάγγελος Μαχαίρας.
Η ίδρυση της ΕΠΟΝ στις 23 Φεβρουαρίου 1943 αποτελεί ένα από τα κορυφαία ορόσημα του αντιστασιακού αγώνα ενάντια στην τριπλή Κατοχή της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα αλλά και μία πρωτοποριακή πράξη της νεολαίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Την πρωτοβουλία της ίδρυσης της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων είχε η Κ.Ε. του ΕΑΜΝ και στην ιδρυτική σύσκεψη, η οποία φιλοξενήθηκε στην κατοικία του δασκάλου, αντιστασιακού και εκτελεσθέντος από τους Γερμανούς ένα χρόνο αργότερα, Παναγή Δημητράτου, στη διασταύρωση των οδών Δουκίσσης Πλακεντίας και Γυθείου στους Αμπελόκηπους, μετείχαν οι αντιπροσωπείες των εξής οργανώσεων: «Αγροτικής Νεολαίας Ελλάδος», «Ενιαίας Εθνικοαπελευθερωτικής Εργατοϋπαλληλικής Νεολαίας», «Ενιαίας Μαθητικής Νεολαίας», «Ένωσης Νέων Αγωνιστών Ρούμελης», «Θεσσαλικού Ιερού Λόχου», «Λαϊκής Επαναστατικής Νεολαίας», «Λεύτερης Νέας», «Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος», «Σοσιαλιστικής Επαναστατικής Πρωτοπορίας Ελλάδος», «Φιλικής Εταιρείας Νέων», καθώς και αντιπροσωπεία του ΕΑΜΝ Μακεδονίας και Πελοποννήσου, τα μέλη της ΚΕ του ΕΑΜΝ και αντιπροσωπεία του Εθνικού Συμβουλίου των φίλων της νέας γενιάς. Δυο βδομάδες αργότερα, στις 5 Μαρτίου του 1943, ο λαός της Αθήνας, με πρωτοπόρο την ΕΠΟΝ, αψήφησε την τρομοκρατία του Άξονα και με μία μεγαλειώδη και βαμμένη στο αίμα διαδήλωση, απέτρεψε την πολιτική επιστράτευση. Έσωσε έτσι τα νιάτα της Ελλάδας από την καταναγκαστική εργασία στη Γερμανία, όταν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν ήδη υποκύψει. Ένα αξεπέραστο επίτευγμα – σταθμός στην Ευρωπαϊκή ιστορία της Αντίστασης.
Η ΕΠΟΝ με την ίδρυση και την απαράμιλλη δράση της σηματοδότησε την βούληση της ελληνικής νεολαίας να συμμετάσχει με «θάρρος, ορμή και λεβεντιά» στον αγώνα του έθνους και του λαού για την απαλλαγή από τον κατοχικό ζυγό και την οικοδόμηση «μιας άλλης κατάστασης πραγμάτων» με θεμέλια την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση, την ισότητα, τη λαϊκή κυριαρχία, την απόκρουση του φασισμού και του ιμπεριαλισμού, την εδραίωση της ειρήνης και της δημοκρατίας, την υπεράσπιση των δικαιωμάτων της νέας γενιάς. Συμμετείχαν αγόρια και κορίτσια χωρίς διακρίσεις, κάνοντας πράξη την ισότητα και την αλληλεγγύη των φύλων. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Mark Mazower: «Ήταν ένας αγώνας που έτεμνε κάθετα τη διαχωριστική γραμμή των δύο φύλων. Στην ΕΠΟΝ, το νεολαιίστικο κίνημα του ΕΑΜ, κοπέλες έγραφαν συνθήματα στους τοίχους ή φώναζαν στασιαστικά μηνύματα τη νύχτα από τις σκεπές των σπιτιών της Αθήνας με το χωνί. Θεωρούσαν ότι οι γυναικείες φωνές αντηχούσαν καλύτερα από τις ανδρικές.»
Τα μέλη της ΕΠΟΝ συνδύαζαν τον αγώνα για τη λευτεριά με τις πολιτιστικές αναζητήσεις και τις ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, τη διεκδίκηση ενός καλύτερου κόσμου με την αγάπη για τη ζωή και τις χαρές του παρόντος κόσμου. Διαδηλώσεις, σαμποτάζ, έκδοση και διακίνηση παράνομου τύπου, συνθήματα στους τοίχους, αλλά και πάρτυ και μουσικές εκδηλώσεις υψηλής ποιότητας. Με όπλα τους τη νεανική ορμητικότητα, την αυταπάρνηση, τη συντροφικότητα, την αλληλεγγύη, την ευρηματικότητα και το θάρρος συνέβαλλαν αποφασιστικά στην εξαιρετική ποιοτική και ποσοτική ενδυνάμωση του αντιστασιακού κινήματος: μέσα σε έξι μήνες από την ίδρυσή της 200.000 νέοι πλημμύρισαν τις τάξεις της Αντίστασης, ενώ συνολικά 600.000 νέοι και νέες πέρασαν από τις γραμμές της ΕΠΟΝ, δρώντας όχι αποσπασματικά αλλά με οργάνωση και συντονισμό, επιτελώντας σπάνιου ηρωισμού πράξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι με πρωτοπόρο τη νεολαία κατέστη δυνατή, πέραν της ματαίωσης της πολιτικής επιστράτευσης, η αποτροπή της επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Κεντρική Μακεδονία και η οικοδόμηση ενός ισχυρού δικτύου αλληλεγγύης. 30.000 περίπου μέλη της ΕΠΟΝ συμμετείχαν στην ένοπλη αντίσταση κατά του Άξονα, ενώ περίπου 1.300 θυσίασαν τη ζωή τους στον αγώνα για τη λευτεριά.
Στις πολύπλευρες δράσεις της ΕΠΟΝ συμμετείχαν τα χρυσά νιάτα της Ελλάδας, μερικοί από τους σπουδαιότερους Έλληνες του πνεύματος, απ’ όλο το πολιτικό φάσμα: Μίκης Θεοδωράκης, Μάνος Χατζιδάκις, Κώστας Αξελός, Ελένη Γλύκατζη, Κώστας Λιναρδάτος, Πέτρος Ανταίος, Νίκος Βασταρδής, Κώστας Φιλίνης, Πέτρος Διβέρης, Χρήστος Πασαλάρης, Αλέκος Κοτζιάς, Τίτος Πατρίκιος, Ελένη Βακαλό, Αριστόβουλος Μάνεσης, Βασίλης Ρώτας, Στέφανος Ληναίος και πολλοί ακόμη. Όπως χαρακτηριστικά υποστήριξε ο Πέτρος Ανταίος, «η γενιά μας ανέπτυσσε τη δραστηριότητά της σε μία τέτοια κοσμοϊστορική εποχή, η μέθεξή της ήταν τόσο άμεση, και τα αποτελέσματα της μέθεξης αυτής τόσο χειροπιαστά, που μας είχε δημιουργηθεί η αίσθηση ή η ψευδαίσθηση πως δημιουργούσαμε ιστορία. Γιατί στ’ αλήθεια τότε συνομιλούσαμε με την ιστορία στον ενικό».
Λόγια σπουδαία, αντίστοιχα μιας ηρωικής εποχής, που γεννούν σκέψεις αισιόδοξες αλλά και συνάμα μελαγχολικές: αλήθεια, μπορεί σήμερα η λαϊκή αντίσταση στο μνημόνιο και την εξάρτηση από τον ξένο παράγοντα να λάβει χαρακτήρα κινήματος για την εθνική ανεξαρτησία, την παραγωγική ανασυγκρότηση και την κοινωνική δικαιοσύνη, πετυχαίνοντας τη λύτρωση του λαού μας; Μπορούν οι ευρωπαϊκοί λαοί να ξεσηκωθούν κατά της λιτότητας και να συνάψουν μέτωπο διεκδίκησης μίας άλλης Ευρώπης, δίκαιης και κοινωνικής; Μπορεί η διεκδίκηση των γερμανικών οφειλών να λάβει διαστάσεις παλλαϊκού κινήματος και να γράψει ιστορία; Στο χέρι μας είναι!
Σημείωση συντάκτη:
Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στις 23.2.2015 αλλά παραμένει επίκαιρο!
* Καθηγητής – Σύμβουλος (μέλος ΣΕΠ) στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Συγγραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα και μέλος της Ένωσης Θυμάτων Ολοκαυτώματος Δήμου Βιάννου.
