Γράφει ο Γιώργος Δ.Παπαδάκης
“Ανήψο, η συγχωρεμένη η μάνα μου, μου έλεγε μια μαντινάδα για τη γρίπη του 1918,που ήταν περίπου:
Πάντοτε θα’ μαστε μαζί
εκτός κι ανέ γυρίσει,
η γρίπη του δεκαοκτώ
να μας σε ξεχωρίσει.”
Η μαντινάδα αυτή που απευθύνει ο ηλικιωμένος μπάρμπας στον ερευνητή ανιψιό, αντανακλά στις μέρες μας τον ισχυρό τρόπο με τον οποίο το “θανατικό “ του 1918 αποτυπώθηκε στην συλλογική μνήμη των Κρητών του Μεσοπολέμου .
Συνολικά στοιχεία για την επέλαση της διαβόητης “Ισπανικής Γρίπης” στην Ελλάδα και ειδικά στην Κρήτη δυστυχώς δεν υπάρχουν.Ωστόσο είναι βέβαιο πως και ο Ελλαδικός χώρος πλήρωσε βαρύ τίμημα στην επέλαση του φονικού ιού που μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από Αμερικανούς στρατιώτες στην διάρκεια του Α΄ ΠΠ και εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο σκοτώνοντας σε διάστημα δύο ετών πάνω από 20 εκ.ανθρώπους (κατ΄άλλους τα θύματα ξεπέρασαν παγκοσμίως τα 50 εκ.)
Οδηγίες αντιμετώπισης της “Ισπανικής Γρίπης” από το Ελληνικό Υπουργείο Εσωτερικών το 1918. Δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές από τις σημερινές.
Με την Ευρώπη ήδη να μετρά εκατομμύρια νεκρούς λόγω του “Μεγάλου Πολέμου”, οι απώλειες του φονικού ιού, που σύμφωνα με εκτιμήσεις ξεκίνησε από μια φάρμα χοίρων στις ΗΠΑ, έμεναν περίπου στο περιθώριο.Πλην της ουδέτερης Ισπανίας που είχε την “πολυτέλεια” να καταδείξει στην κοινή της γνώμη μέσω του Τύπου ότι μια “υγειονομική καταιγίδα” σάρωνε τη χώρα.
Παραδόξως, το ζήτημα στην εμπόλεμη Ελλάδα ,εντοπίστηκε επίσης πολύ νωρίς.Το συναντούμε στις εφημερίδες του 1918 ανά την επικράτεια,μαζί με μέτρα της τότε κυβέρνησης Βενιζέλου για την αντιμετώπιση του.
Φυσικά και τότε όπως και σήμερα ,επρόκειτο για ένα υγειονομικό σοκ για την επιστημονική κοινότητα ,ενώ αν λάβουμε υπόψη την δυσκολία διάχυσης των πληροφοριών και τις απολύτως διαφορετικές συνθήκες υγιεινής, μπορούμε να σχηματίσουμε εικόνα για τον τρόμο που προκάλεσε ,όχι μόνο στο μέσο άνθρωπο ,αλλά και μεταξύ των “επιφανών” και πλουσίων κάθε χώρας ,καθώς ,ακριβώς όπως η επιδημίες πανώλης του Μεσαίωνα δεν έκανε διακρίσεις μεταξύ πλουσίων και φτωχών ,περισσότερο ή λιγότερο μορφωμένων κλπ.
Η Λεωφόρος Καλοκαιρινού στο Ηράκλειο το 1920. Όταν πια το “θανατικό” είχε υποχωρήσει.
Έχει καταγραφεί επίσης ως επιστημονικό παράδοξο, όχι μόνο στην λοιπή Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα, ένα χωριό να αποδεκατίζεται κυριολεκτικά και ένα γειτονικό να μένει αλώβητο!
Ή να θεωρούμε ότι έμεινε αλώβητο ,καθώς οι συνθήκες δεν επέτρεψαν την καταγραφή της επέλασης της νόσου.
Ο ακόλουθος κατάλογος θυμάτων της “Ισπανικής γρίπης” που ακολουθεί και αφορά ένα χωριό του Ηρακλείου ,τους Κουνάβους,είναι ωστόσο απολύτως ενδεικτικός του συνέβη στο σύνολο του νησιού.
Υπόψιν ότι οι Κουνάβοι ήταν και είναι ένα πλούσιο κεφαλοχώρι ,όχι μακριά από τα υγειονομικά κέντρα, με δικό του Γυμνάσιο ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα ,αστική ζωή και γενικά υψηλό μορφωτικό επίπεδο και για την εποχή εκείνη.
Το χωριό Κουνάβοι, σε απόσταση 15χλμ. από το Ηράκλειο
Η “Ισπανική Γρίπη” λοιπόν ενέσκηψε στο χωριό τον Σεπτέμβριο του 1918 και ενώ ήδη στην ηπειρωτική χώρα μετρούσε χιλιάδες θύματα.
Ο Άγιος Παντελεήμωνας των Κουνάβων. Στην παράδοση του χωριού θεωρείται πως η επέλαση της Γρίπης σταμάτησε χάρη στην παρέμβαση του.
Ο Πρωτόπαπας των Κουνάβων ,είχε την παιδεία και την ψυχραιμία ,να καταγράφει χωριστά τα θύματα του “θανατικού” ,δημιουργώντας άθελα του ένα χρήσιμο επιστημονικό “εργαλείο” όχι μόνο για τον ιστορικό ,αλλά και τον ιατρικό ερευνητή στις μέρες μας.
Επρόκειτο για τον Ιερέα Κωνσταντίνο Βασιλάκη ,ο οποίος σε ένα μικρό “τεφτέρι” ,ξεκινά στις 12 Σεπτεμβρίου του 1918 ,να καταγράφει :
Μαρία Στεφάνου Μανδελενάκη 12 / 9 / ετών 30
Αικατερίνη Στεφάνου Μανδελενάκη 13 / 9 ετών 18
Κων/νος Δασκαλάκης 17 / 9 ετών 75
Μαρία Χαρ Ξενάκη 23 / 11 ετών 65
Ιωάν Μιχ Παπαστεφανάκης 25 / 11 ετών 26
Δέσποινα Νικ Νικολουδάκη 27/ 11 ετών 27
Φερενίκη Θεοδ Ψυχογιού 28 / 11 ετών 5
Εμμανουήλ Νικ Καραβάς 29 / 11 ετών 1
Χριστόφορος Πατεράκης 30 / 11 ετών 35
Μαρία Πατεράκη 30/ 11 ετών 20
Αργύρη Δημ Καραϊσκάκη 30 / 11 ετών 5
Κρουσταλλένια Χ” Γεωργίου Γιακουμακη 25/ 11 ετών 70
Φίλιππος Νικ Νικολουδακης 1 / 12 ετών 5
Νυφοδώρα Στυλ Τζαγκαράκη 2/ 12 ετών 35
Παύλος Νικ Νικολουδακης 4/ 12 ετών 1
Εμμανουήλ Κων Δαγκαλάκης 5 / 12 ετών 57
Ζαχαρίας Κουμανταδακης 5/ 12 ετών 32
Μαρία Ιωάν Ψυχογιού 6 / 12 ετών 18
Γεωργία Εμμ Δασκαλάκη 6 /12 ετών 18
Μαρία Αντ Βαρελτζάκη 7 / 12 ετών 32
Αικατερίνη Ζαχ Ασημιανάκη 7/ 12 ετών 30
Αλκιβιάδης Ιωάν Πεδιωτακης 8 / 12 ετών 18
Αικατερίνη Κων Νιργιανακη 9 / 12 ετών 1
Μιχαήλ Χαριδ Γκιαουράκης 11 / 12 ετών 8
Σοφία και Γαλήνη Παπαδάκη αδερφές την ίδια μέρα κόρες του Ζαχαρογιωργη η μία το πρωί και η άλλη το απόγευμα 13 / 12 ετων η Σοφία 18 και η Γαλήνη 20 .
Μαρία Γεωργίου Τζαγκαράκη 14 / 12 ετών 55
Εμμανουήλ Κων Φορτετσανακης 14 /12 ετών 40
Άννα Καλύμνιου 5 / 12 ετών 12
Χαρίκλεια Σταυρ Σταυρακάκη 15 / 12 ετών 35
Χριστόφορος Εμμ Δασκαλάκης 16 / 12 ετών 4
Μαρία Ζαχ Ασημιανάκη 16 / 12 ετών 10
Θεμελίνη Καλύμνιου 6 / 12 ετών 15
Γεώργιος Ιωάν Τζαγκαρακης 18 / 12 ετών 36
Ελένη Μιχ Ψυχογιού 18 / 12 ετών 16
Αλέξανδρος Ιωάν Αργυράκης 20 /12 ετών 1
Αικατερίνη Μιχαήλ Ψυχογιού 22 / 12 ετών 2
Αρτεμισία Φιλίππου Χρονάκη 23 /12 ετών 1
Αικατερίνη Παύλου Μαραγκάκη 23 /12 ετών 38
Νικόλαος Κων Νιργιανακης 25 /12 ετών 5
Εμμανουηλ Γεωρ Λιαπάκης 27 / 12 ετών 50
Αυτά όσον αφορά το 1918 .
Όμως δεν σταμάτησε εκεί η γρίπη είχε και το 1919 γιατί κάποιοι είχαν νοσήσει και δεν τα κατάφεραν .
Και είναι οι παρακάτω :
Ελένη Ζαχαρία Ασημιανάκη 3 / 1 ετών 6
Μαρία Κων Δαγκαλάκη 23 / 1 ετών 100
Κωνσταντίνος Ιωάν Διγενακης 11 / 3 ετών 21
Ειρήνη Γεωργίου Κωβαίου 12 /3 ετών 3
Σοφία Νικόλ Αθανασάκη 17/ 4 ετών 45
Κωνσταντίνος Ιωάν Πεδιωτακης 17 /5 ετών 22
Δήμητριος Στυλ Ροδινός 5 / 10 ετών 2
Παρασκευή Γεωργίου Χαλκιαδάκη 27 / 11 ετών 80
Γεώργιος Ιωάν Παπαδάκης 12 / 12 ετών 70
Το “τεφτέρι” του Πρωτόπαπα των Κουνάβων διασώθηκε και “αποκρυπτογραφήθηκε χάρη σε έναν εξαίρετο άνθρωπο ,λάτρη της τοπικής ιστορίας και του χωριού του ,τον Λευτέρη Σαμπαθιανάκη.
Από την καταγραφή των θυμάτων προκύπτουν εύκολα τα ακόλουθα:
1. Σε διάστημα 15 μηνών το χωριό ,που τότε είχε πληθυσμό περίπου 1500 κατοίκων ,θρήνησε 50 νεκρούς.
2. Οι περισσότεροι (41) πέθαναν τους τρεις πρώτους μήνες από την εμφάνιση της Γρίπης.
3. Ο τελευταίος νεκρός καταγράφεται στο τέλος του 1919 ,παρότι εκείνη την χρονιά τα θύματα είναι πολύ λιγότερα (9) ,προφανώς λόγω των όποιων μέτρων προφύλαξης μετά το αρχικό σοκ .
4. Η καταγραφή νεκρού από την Ισπανική Γρίπη στην Κρήτη στα τέλη του 1919 ,ανατρέπει τα μέχρι τώρα δεδομένα που θέλουν την Γρίπη να εξαφανίζεται από τον ελλαδικό χώρο στα μέσα του ίδιου έτους.
5. Η αρχική της φονικότητα του ιού αποτυπώνεται στην τραγικότητα της απώλειας δύο θυγατέρων της οικογένειας του Γεωργίου Ζαχαρία Παπαδάκη την ίδια ημέρα !
6. Σε αντίθεση με τον σύγχρονο Covid-19 είναι απολύτως προφανές πως η “ Ισπανική Γρίπη”δεν έκανε ηλικιακές “διακρίσεις”.Σκότωσε εξίσου βρέφη ,άνδρες και γυναίκες νεαρής ηλικίας και φυσικά υπερήλικες.
Πηγές:
- Αρχείο Λευτέρη Σαμπαθιανάκη
- Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Βουλής των Ελλήνων
- Ελευθέριος Σκιαδάς “Αθηναϊκά” 6/2/2018
- Αιμιλία Καλογεράκη “Καθημερινή”12/3/2018
*Στην κεντρική φωτογραφία: Εθελοντές του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού περιθάλπουν ασθενείς της “Ισπανικής Γρίπης” σε πρόχειρο νοσοκομείο του Όκλαντ. Η επέλαση του ιού προκάλεσε και τότε υγειονομικό “κραχ” ακόμη και στις πιο ανεπτυγμένες χώρες.
