Πηγή: κειμένου Βενεράτο Παλιανή
«Πολλοί μιλούν σήμερα κι ακόμα περισσότεροι φλυαρούν για ελευθερία. Για τον Κρητικό η ελευθερία δεν υπήρξε κούφια λέξη. Οι αδιάκοποι αγώνες του κατά του ξένου δυνάστη του αποκάλυψαν το ιερό, το συγκεκριμένο της νόημα».
Παντελής Πρεβελάκης
Στην επανάσταση του 1821, η Κρήτη είχε πρωταγωνιστικό ρόλο, πληρώνοντας βαρύ φόρο αίματος για μια 10ετία από το 1821 έως το 1930. Η συμβολή της αυτή όμως σχεδόν αποσιωπάται στα επίσημα εγχειρίδια. Είναι σα να μην υπήρξε ποτέ ο κρητικός αγώνας, ο οποίος μάλιστα αποδείχτηκε πιο μακροχρόνιος απ’ αυτόν της υπόλοιπης Ελλάδας, αν και αντί της ελευθερίας, οδήγησε στη συνέχεια της τουρκοκρατίας, μέσω του αντιβασιλέα της Αιγύπτου, στον οποίο παραχωρήθηκε, καθώς οι μεγάλες δυνάμεις στην κυριολεξία «πούλησαν» την κρητική επανάσταση.
Ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος, γράφει:
“Το φαινόμενον της επαναστάσεως της Κρήτης είναι μοναδικόν εις όλην την ιστορίαν του ελληνικού αγώνος. Ήτο μία έγερσις εγκαθείρκτου και αλυσσοδέτου τιτάνος με μόνην δύναμιν την ελληνικήν συνείδησιν, την ζωτικότητά του, τη φιλοτιμίαν του και την οργήν του. Και αυτή η δύναμις ήτο αρκετή όχι μόνον δια ν΄αρχίση η επανάστασις αμέσως, αλλά και να συνεχισθή ακατάβλητος, λάμπουσα εις την όλην ελληνικήν εποποιίαν με το φως του αυθορμήτου της, σχεδόν αγρία εκ των ανεκδιηγήτων μαρτυρίων εναντίον των οποίων υψώθη, καταδυόμενη και αναδυόμενη διαρκώς εντός κυμάτων αίματος, αντλούσα ολοένα δυνάμεις από τον σκληρότατον αγώνα της.”
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η μεγάλη εθνική επανάσταση του 1821 εξαπλώθηκε γρήγορα και στην Κρήτη, παρά το γεγονός ότι οι τοπικές συνθήκες ήταν ιδιαίτερα δυσμενείς για την οργάνωση επαναστατικού κινήματος. Η Κρήτη δεν είχε συνέλθει ακόμη από την επανάσταση του Δακαλογιάννη το 1770, από την άλλη η μεγάλη απόσταση από τον γεωγραφικό κορμό της Ελλάδας και η παρεμβαλλόμενη θάλασσα καθιστούσαν δύσκολη την επικοινωνία με τα άλλα ελληνικά κέντρα, την αποστολή εφοδίων και όπλων και τον συντονισμό των πολεμικών ενεργειών. Αλλά και μέσα στο νησί υπήρχαν ιδιαιτερότητες, που δεν υπήρχαν στην άλλη Ελλάδα.
Το μουσουλμανικό στοιχείο αποτελούσε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού που αποτελούσαν τούρκοι και εξισλαμισθέντες τουρκοκρητικοί, οι τελευταίοι ήταν περισσότερο φανατικοί και άσπονδοι διώκτες των χριστιανών.Δυο ισχυρά γενιτσαρικά τάγματα των αυτοκρατορικών και των ντόπιων γενιτσάρων είχαν επιβάλλει ένα καθεστώς ισχυρής καταπίεσης και αγριότητας στο νησί. Παράλληλα η παιδεία μέσω της οποίας ιδεολογικά προπαρασκευάστηκε η επανάσταση στην άλλη Ελλάδα, ήταν στην Κρήτη σχεδόν ανύπαρκτη. Το νησί που άλλοτε βρισκόταν στην πρωτοπορεία της πνευματικής αναγέννησης του έθνους, ζούσε επί δυο σχεδόν αιώνες σε απομόνωση και βαθύ πνευματικό σκοτάδι.
Ελάχιστοι Κρήτες είχαν μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία. Σημαντικότεροι ήταν ο λόγιος Εμμανουήλ Βερνάρδος, ο Βαρνάβας Πάγκαλος ,ο Έμπορος Λαδάς, ο μητροπολίτης Γεράσιμος Πάρδαλης, ο επίσκοπος Πέτρας Αρτέμιος, ο κληρικός Νεόφυτος Οικονόμος μετέπειτα Γενικός Γραμματέας της καγκελαρίας Κρήτης , ο Καλλίνικος Κριτωβουλίδης, οι Σφακιανοί πλοιοκτήτες Παναγιώτης Ψαρουδάκης, Ανδρέας Φασουλής και οι Δαιμονάκηδες (φυγάδες του 1770 στην Μολδοβλαχία), ο καπετάνιος Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης, ο κρυπτοχριστιανός Χουσεϊν Κουρμούλης, ο επίσκοπος Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης, ο ηγούμενος Μονής Πρέβελης Μελχισεδέκ Τσουδερός κ.α.
Α΄ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 -1825
• Φεβρουάριος 1821: έναρξη της επανάστασης στην Μολδοβλαχία στο πλευρό του Αλ. Υψηλάντη πολεμούν 150 Κρήτες . Εκεί άφησαν την ζωή τους τα δύο από τα τρία αδέλφια Βούρβαχη που συμμετείχαν στις μάχες ο Τζοάνος και ο Βαρδής.
• Μάρτιος 1821 :Ο ηγούμενος της ιστορικής μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός, ύψωσε πρώτος την σημαία της επανάστασης στο νησί οι Τούρκοι αντέδρασαν γρήγορα σκότωσαν τους μοναχούς και λεηλάτησαν το μοναστήρι.
• 7 Απριλίου 1821 στα Γλυκά Νερά εκλέγεται η προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση που ονομάστηκε”Καγκελαρία των Σφακίων” Η σφραγίδα της Καγκελαρίας ήταν εικόνα της Παναγίας που έφερε την επιγραφή “Παναγία του Λουτρού”.Το έργο της “Καγκελλαρίας των Σφακίων” υπήρξε σημαντικό, παρά τις εγγενείς δυσχέρειες. Δεν ήταν μόνο η Γενική Αρχή της επαναστάσεως, αλλά ανέλαβε και το δύσκολο έργο του ανεφοδιασμού των οπλαρχηγών με όπλα και πολεμοφόδια, την προστασία του άμαχου πληθυσμού, τη διενέργεια εράνου και την ίδρυση νοσοκομείου στο Λουτρό.
• 15 Απριλίου 1821: Κύρηξη της Επανάστασης στην Παναγία Θυμιανή στα Σφακιά σε ανοικτή συνέλευση με συμμετοχή 1500 αγωνιστών απ’ όλη την Κρήτη και πλήθους κόσμου.
• 19 Μαΐου 1821 οι τούρκοι προπηλάκισαν και έσυραν γυμνό τον μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη στην πόλη των Χανίων. Τον απαγχόνισαν στην πλατεία της Σπλάντζιας μαζί με τον δάσκαλο Καλλίνικο Βερραίο.
Παναγία η Θυμιανή στα Σφακιά
• 14 Ιουνίου 1821 Η πρώτη μάχη του 1821 συνήφθηκε στις 14 Ιουνίου στο Λούλο μεταξύ των Τσελεπή με άνδρες 45, του Σήφακα με 16 εναντίων πολλαπλασίων Τούρκων.
• 15 Ιουνίου 1821 στο χωριό Λάκκοικατατροπώνεται ο στρατός πέντε χιλιάδων Τούρκων, ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου νικήθηκαν οι φοβεροί Αμπαδιώτες Τουρκοκρήτες. (οπλαρχηγοί: Τσελεπής, Παναγιωτάκης) Οι Τούρκοι για αντίποινα σκότωσαν στα Χανιά 400 χριστιανούς
• 17 Ιουνίου 1821: Σημαντικές επιτυχίες των επαναστατών στην Κρήτη (Καλύβες Αποκορώνου, Ρούστικα Ρεθύμνου και στον Άγιο Ιωάννη Λάμπης). Στην ευρύτερη περιοχή του Αποκόρωνα σφάζονται πάνω από 1200 Χριστιανοί.
• 23 Ιουνίου 1821: Οι Τούρκοι εκτελούν στο Μεγάλο Κάστρο της Κρήτης τον αρχιεπίσκοπο Γεράσιμο και και πέντε επισκόπους : τον Κνωσού Νεόφυτο, τον Χερρονήσου Ιωακείμ, τον Λάμπης Ιερόθεο, τον Σητείας Ζαχαρία και τον τιτουλάριο επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο.. Ακολουθεί σφαγή 800 αμάχων στην ευρύτερη περιοχή του Μεγάλου Κάστρου, που θα μείνει γνωστή ως ο μεγάλος απερντές.Στην Ι.Μ.Παλιανής (Βενεράτο) ατιμάζονται και σφάζονται και οι 21 μοναχές.
• 24 Ιουνίου 1821:Νίκη των επαναστατών σε μάχη κοντά στο φρούριο Μαλάξα της Κρήτης (οπλαρχηγοί: Γ.Δασκαλάκης, Α. Φασούλης, Β. Χάλης, Α. Παναγιώτου).
• 19 Αυγούστου 1821οι Τούρκοι στην προσπάθειά τους να πατήσουν το Θέρισοαποτυγχάνουν και χάνουν διακόσιους άνδρες, οι Κρήτες ανάμεσα στους νεκρούς τους θρηνούν το Στέφανο Χάλη.
• Οι Σφακιανοί λόγω της εμπειρίας τους στα όπλα προσφέρουν καπετάνιους και σε άλλες επαρχίες όπως το Δεληγιαννάκη στο Αμαρι, τους Αναγνώστη και Πέτρο Μανουσέλη στο Ρέθυμνο κ.α. Ο καπετάνιος Ρούσος Βουρδουμπάς ,θα έχει την γενική αρχηγία. Άλλοι καπετάνιοι ήταν ο Μ. Κουρμούλης στη Μεσσαρά, ο Μελιδόνης στο Μυλοπόταμο ,ο Σήφακας στον Αποκόρωνα οι Ι .και Β. Χάλης στην Κυδωνία, ο Γεώργιος Τσουδερός στον Άγιο Βασίλειο.
• Νοέμβρης 1821 ήλθε στην Κρήτη ο Μιχαήλ Αφεντούλης, απεσταλμένος του Δημ.Υψηλάντη, με το τίτλο ” Γενικός ΄Επαρχος και Αρχιστράτηγος Κρήτης ”, η επανάσταση εδραιώθηκε σε όλο το νησί.
• 24 Δεκεμβρίου: Σημαντική νίκη των Κρητικών έξω από τα Χανιά (οπλαρχηγοί: Σήφακας, Ρούσος Βουρδουμπής, Πρωτοπαπαδάκης, Μελιδόνης
• 31 Δεκεμβρίου: Νίκη των Ελλήνων σε μάχη κοντά στο Βαθύπετρο της Κρήτης (οπλαρχηγοί: Παναγιώτου, Ζερβουδάκης, Μαυροθαλασσίτης, Νικολαΐδης κ.ά.).
1822
• 17 Ιανουαρίου 1822 ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΑΡΚΑΔΙΟΥ.
Ο Γετήμ Αλής με εβδομήντα άνδρες είχε καταλάβει το Αρκάδι.Ο Δεληγιαννάκης, ο Μανουσέλης, ο Πωλογεωργάκης και ο Μαυροθαλασσίτης με τους άνδρες τους ανακαταλαμβάνουν το Αρκάδι .
26 Ιανουαρίου 1822: ΜΑΧΗ ΣΤΑ ΑΚΟΝΙΑ
Ο Γλυμίδ Αλής με δύο χιλιάδες άνδρες βγαίνει από το Ρέθυμνο και στη θέση Ακόνια συγκρούεται με τους Μανουσέλη, Δεληγιαννάκη και Τσουδερό. Η μάχη έληξε με τον αποκεφαλισμό του Γλυμίδ Αλή, από τον Ανδρέα Μανουσέλη. Ο Αφεντούλης μεταφέρει την έδρα του στην Αργυρούπολη
• 5 Φεβρουαρίου1822: Σημαντική επιτυχία στο Μυλοπόταμο. Ο Θ. Χούρδος, με την στήριξη των Μανουσέλη και Δεληγιαννάκη καθώς και των Μαυροθαλασσίτη και Α.Μεληδόνη, χτύπησαν τους Τούρκους στο Μυλοπόταμο. Οι Έλληνες έχασαν 17 άνδρες ενώ οι εχθροί πάνω από 150.
• 10 Φεβρουαρίου1822: Μάχη στον Φουρφουρά Χανίων Τέσσερις χιλιάδες εχθροί από το Ηράκλειο συγκρούονται με τους Έλληνες που προσπαθούν να τους αναχαιτίσουν. Η μάχη δυστυχώς ήταν υπέρ των εχθρών και άφησε 50 νεκρούς αγωνιστές και τον πεντακοσίαρχο Χατζή – Γεώργιο Κελαΐδή τραυματία
• 8 Απριλίου 1822: Νίκη των Κρητικών στο Καστέλι Κισσάμου . Έπειτα από λίγες μέρες γίνεται νέα μάχη στην ίδια περιοχή και οι Έλληνες ηττώνται (14 Απριλίου του 1822).. Ο ήρωας πεντακοσίαρχος Νικηφόρος Χατζιδάκης θα κυκλωθεί και θα βρει τραγικό θάνατο, ακόμα 12 ήρωες θα γράψουν τον επίλογο της δεύτερης προσπάθειας για να ελευθερωθεί το Σέλινο.
• Απρίλιος 1822. ΕΠΙΘΕΣΗ ΓΙΑ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ.
Ανάμεσα στους αγωνιστές υπήρχε και ένας Γάλλος φιλλέληνας, ο λοχαγός Βαλέστρας.
Ο Βαλέστρας έπεισε διοίκηση και καπετάνιους να κυριεύσουν το Ρέθυμνο. Ακολουθούμενος από ένα σύνολο 3000 αγωνιστών, έβαλε σε εφαρμογή το σχέδιο του, έτσι στις αρχές Απριλίου βρίσκεται κοντά στο Ρέθυμνο. Σύμφωνα με τον Βαλέστρα, ο Πρωτοπαπαδάκης θα πρόσβαλε τους εχθρούς στο κέντρο της παράταξης και οπισθοχωρώντας θα έφερε τους εχθρούς μακριά των τειχών, τότε οι Βουρδουμπάς, Μανουσογιαννάκης, Πωλογεωργάκης και Τσουδερός θα χτυπούσαν από τα αριστερά τους Τούρκους. Ταυτόχρονα ο Βαλέστρας με το Δεληγιαννάκη και το Μανουσέλη θα προχωρούσαν από τον Κουμπέ να καταλάβουν το Ρέθυμνο αφού θα είχε μείνει με ελάχιστους υπερασπιστές.
Δυστυχώς ο Πρωτοπαπαδάκης δεν κινήθηκε, ενώ δε ο Βαλέστρας είχε προχωρήσει προς το Ρέθυμνο δέχθηκε την επίθεση του συνόλου των εχθρών. Υπό το βάρος του ιππικού αναγκάσθηκε το τμήμα αυτό να υποχωρήσει με τρομακτικές απώλειες, έχασαν 125 άνδρες και άλλοι τόσοι πληγώθηκαν. Ο ίδιος ο Βαλέστρας δεν μπορούσε να τρέχει και τον σήκωσε στην πλάτη του ο γιγαντόσωμος και λεοντόκαρδος Ανδρέας Βούρβαχης, αλλά καταδιωκόμενος από ιππείς, έκρυψε τον φιλέλληνα σε ένα ρυάκι με θάμνους και μόλις αυτός κατάφερε να σωθεί.
Οι Τούρκοι βρήκαν τον Βαλέστρα και τον κατακρεούργησαν. Ο Πρωτοπαπαδάκης κατηγορήθηκε από τους άλλους οπλαρχηγούς και αυτός με την σειρά του ομολόγησε ότι εκτελούσε διαταγές, προφανώς του Αφεντούλη. Η εμφύλια σύγκρουση μεταξύ των αρχηγών αποφεύχθηκε με δυσκολία
Ο Ρούσος Βουρδουμπάς σκοτώνει τον Α. Μεληδόνη σε φιλονικία.
• 20 Μαΐου 1822 Αρμένοι Χανίων .Υπό την αρμοστεία του Αφεντούλιεφ και την Καγκελαρία Κρήτης ψηφίζεται το”Προσωρινόν Πολίτευμα της νήσου Κρήτης”
Διακήρυξις των Πληρεξουσίων της Κρήτης………
Εν ονόματι της τρισυποστάτου θεότητος
Οι κάτοικοι της Νήσου Κρήτης, πλήρεις από υψηλόν και ευγενές της ελευθερίας αίσθημα, έλαβον κατά της Οθωμανικής τυραννίας τα όπλα, περί τας 14 του μηνός Ιουνίου εν έτει 1821. Πειθόμενοι εις την ιεράν φωνήν της Πατρίδος, και αποσείσαντες εν μέρει τον φρικώδη τούτον ζυγόν, συνήλθον οι νόμιμοι Παραστάται των διαφόρων Επαρχιών, κατά την σεβαστήν της Υπερτάτης Διοικήσεως πρόσκλησιν, και καλώς σκεφθέντες επεξεργάσθησαν τον επόμενον οργανισμόν, σύμφωνον με το πνεύμα και τας παραδεχθείσας αρχάς του Γενικού Συστήματος της Ελλάδος, του οποίου κηρύττουσι σήμερον την άθικτον και ακριβή διατήρησιν.
Εν Αρμένοις τη 20 Μαΐου 1822, Βʼ έτος της Ανεξαρτησίας.
Ψήφισμα της Γενικής Συνελεύσεως
Η Γενική Συνέλευσις συμμορφουμένη εις το της Υπερτάτης Διοικήσεως θέσπισμα, αναδέχεται δια Γενικόν Έπαρχον της Νήσου τον Κύριον Μιχαήλ Κομνηνόν Αφεντούλιεφ.
Έτι ψηφίζει η Συνέλευσις τον Κύριον Νεόφυτον Οικονόμον, Γενικό Γραμματέα της Καγκελλαρίας.
Τον Κύριον Εμμανουήλ Αντωνιάδην, Πρωτογραμματέα του κλάδου
• 28 Μαΐου 1822 ΑΠΟΒΑΣΗ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Αποβιβάζεται ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς (την βοήθεια του οποίου ζήτησε ο Σουλτάνος) με 114 πλοία κσι αρκετές χιλιάδες τακτικό στρατό στη Σούδα.
• Αρχές Ιουλίου 1822 ο Σερίφ πασάς καταστρέφει τα Ανώγεια. Πολλοί ανωγειανοί δεν είχαν όπλα αλλά πολεμούσαν με ραβδιά που είχαν την ονομασία στραβοράβδια
• 18 Ιουλίου 1822 ΜΑΧΗ ΚΡΟΥΣΩΝΑ : 350 τουρκαλβανοί απομονώνονται και σφαγιάζονται στον Κρουσώνα της περιοχής Μαλεβιζίου Κρήτης (οπλαρχηγοί: Δεληγιαννάκης, Πωλογεώργης και Ζερβουδάκης).
• Αύγουστος 1822 ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΘΕΡΙΣΟΥ ΚΑΙ ΛΑΚΩΝ
1-6 Αυγούστου .Ο Χασάν κυριεύει τα χωριά Θέρισο και Λάκκους παρά την ηρωική αντίσταση 4000 μαχητών υπό τις διαταγές των Μανουσέλη, Δεληγιαννάκη, Μανουσογιαννάκη, Βουρδουμπά, Τσουδερό, Χάλη, Παναγιωτάκη, Πωλογεωργάκη, Βαρδουλομανούσο και Σήφακα στη μάχη ο Χασάν χάνει 600 στρατιώτες του. Στις 30 και 31 Αυγούστου δέχεται επίθεση από τους Ανωγειανούς και Μυλοποταμίτες στο Σκλαβόκαμπο παθαίνοντας μεγάλη φθορά.
• Νοέμβριος 1822 . ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΟ ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ
Ο Χασάν εισβάλλει στο δεύτερο φυσικό οχυρό της Κρήτης το οροπέδιο Λασιθίου, καίοντας και ερημώνοντας τα χωριά του. Ο οπλαρχηγός των Λασιθιωτών Μ. Καζάνης προβλέποντας την εισβολή του Χασάν στο οροπέδιο Λασιθίου προσπάθησε να ξεσηκώσει όσους περισσότερους άνδρες από τις ανατολικές επαρχίες του νησιού μπορούσε, παρά όμως την σθεναρή αντίσταση και την συμμετοχή του σφακιανολυ Ρούσου Χούρδου τελικά το Οροπέδιο υπέκυψε.
• 15 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1822 ΚΑΘΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΑΦΕΝΤΟΥΛΗ
Ο Γενικός Γραμματέας της Καγκελλαρίας Νεόφυτος Οικονόμος και οι Φροντιστές συνέλαβαν και φυλάκισαν τον Αφεντούλη. Οι κατηγορίες ήταν βαριές,τον κατηγόρησαν για αδράνεια μέχρι και προδοτική διάθεση
1823
• Ιανουάριος 1823.Σφαγή πάνω από 1500 άμαχων στο Οροπέδιο Λασιθίου και στο Μιραμπέλλο
Φεβρουάριος 1823 έγινε ένα από τα φοβερότερα εγκλήματα του αγώνα, σ’ ένα σπήλαιο στη Μίλατο Λασιθίου, είχαν κρυφθεί 2000 άμαχοι με λίγους οπλοφόρους για 15 ημέρες οι Αιγύπτιοι δεν μπορούσαν να το πατήσουν. Ο Σφακιανός Ρούσος Βουρδουμπάς, προσπάθησε να τους σώσει κτυπώντας τους Τουρκοαιγυπτίους στα νότα τους, όμως η δύναμη των εχθρών είναι μεγάλη, και δεν καταφέρνει να σπάσει τον κλοιό, έτσι λόγω της δίψας αναγκάσθηκαν να παραδοθούν. Οι Τούρκοι τους περισσότερους τους έριξαν στον γκρεμό και τους υπόλοιπους τους πούλησαν για δούλους.
Η επανάσταση στις ανατολικές επαρχίες ουσιαστικά καταστάληκε λίγοι αγωνιστές έμειναν να περιφέρονται στα όρη
• ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΧΟΥΡΔΟΥ
Ο πεντακοσίαρχος Θ. Χούρδος καπετάνιος του Μυλοπόταμου και ο αδελφός του οπλαρχηγός Ρουσάκης, είχαν την δύσκολη αποστολή να πολεμούν τους συνεχώς εξορμούντες από το Ηράκλειο εχθρούς. Σε μια τέτοια καταδίωξη των Τούρκων στο Καβροχώρι ήλθε σε βοήθεια το ιππικό των αναγκάζοντας τους αγωνιστές σε υποχώρηση. Ο πεντακοσίαρχος έμεινε πίσω με 15 άνδρες του σε ένα ύψωμα για να καθυστερήσει τους ιππείς ώστε να διαφύγει ο κύριος όγκος των αγωνιστών. Ο σκοπός του αγνού πατριώτη επιτεύχθηκε με την θυσία τη δική του και άλλων 15 ηρώων. Οι Τούρκοι επί δύο ημέρες περίφεραν το κεφάλι του στις αγορές του Ηρακλείου
• 21 Μαΐου 1823 ΝΕΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ Ο ΤΟΜΠΑΖΗΣ
Ο Εμ. Τομπάζης αναλαμβάνει την διοίκηση της Κρήτης, καταλαμβάνοντας αμέσως τα φρούρια της Κισσάμου και της Κανδάνου αφού συνθηκολόγησαν οι έγκλειστοι Τούρκοι. Ταυτόχρονα οι Τουρκοαιγύπτιοι ανασυντάσσονται, φέρνουν νέο αρχιστράτηγο το Χουσεϊν γαμπρό του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου με τρεις χιλιάδες άνδρες και άφθονα πολεμοφόδια.
• 22 Ιουνίου 1823 ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΟΝΤΙΚΗ (ΤΟΤΕ ΑΡΚΟΥΔΑΙΝΑ)
Ο αρμοστής Τομπάζης έκανε συνέλευση στο χωριό Αρχοντική Ρεθύμνης με σκοπό:
α. Να ψηφιστούν διάφορα κείμενα για θεσμούς και όργανα καθώς και να καθοριστούν δικαιοδοσίες.
β. Να δουν πως θα αντιμετωπίσουν τον ενισχυμένο Αιγυπτιακό στρατό
• ΜΑΧΗ ΣΤΙΣ ΑΜΟΥΡΓΕΛΕΣ. Ο νέος στρατηγός Χουσεΐν Βέης ενισχυμένος με 3000 νεοφερμένους στρατιώτες ,και με στρατό με 12000 ανδρών ,σθγκρούεται στη θέση Αμουργέλλες Ηρακλείου, οι Έλληνες με 3000 ένοπλους και αρχηγό τον Ρούσο Βουρδουμπά, παρά τον ηρωισμό τους, νικήθηκαν και έχασαν 300 αγωνιστές.
Ιανουάριος 1824 μετά από τρεις μήνες πολιορκία το σπήλαιο του Μελιδονιού Μυλοποτάμου όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείται με τρύπα στην οροφή, πνίγοντάς τους όλους στους καπνούς
• Μάρτιος 1824 .ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ Ο Χουσεΐν με τις ορδές του έχει ουσιαστικά καταστείλει την επανάσταση στις ανατολικές επαρχίες του νησιού μέχρι και το Ρέθυμνο.
Σειρά τώρα έχουν τα Σφακιά το τελευταίο προπύργιο των επαναστατών στα οποία επελαύνει με 26 χιλιάδες στρατό
Οι άμαχοι αναγκάζονται να φύγουν από την Κρήτη, ο Ελληνικός στόλος παραλαμβάνει μόνο από το λιμανάκι του Λουτρού Σφακίων δώδεκα χιλιάδες ψυχές και τις φυγαδεύει για να γλιτώσουν. Απέλπιδες προσπάθειες για ενίσχυση του αγώνα από την υπόλοιπη Ελλάδα πέφτουν στο κενό λόγω του εμφυλίου που μαινόταν.
• 12 Απριλίου 1824 ο Τομπάζης αφήνει την Κρήτη,οι αγωνιστές τον ακολουθούν και φεύγουν για την Πελοπόννησο. Πολλοί κρητικοί συμμετέχουν στα επαναστατικά γεγονότα στην Πελοπόννησο και την Ρούμελη.( Στο Μεσολλόγγι, στο Μανιάκι δίπλα στον Παπαφλέσσα , στους Μύλους δίπλα στο Υψηλάντη , στον Ανάλατο στο πλευρό του Γ.Καραισκάκη κλπ.
• Μάιος του 1824 η Κρήτη ελέγχεται από τους Τουρκοαιγυπτίους. Η επανάσταση βάλτωσε και μετατράπηκε σε κλεφτοπόλεμο από τους «Καλησπέρηδες», και “Χαίνηδες” αντάρτες που χτυπούσαν ξαφνικά και εξαφανίζονταν
Β΄ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1825 – 1830
• Ιούνιος του 1825, τετρακόσιοι από τους Κρήτες που αγωνίζονται στην Πελοπόννησο επιστρέφουν και καταλαμβάνουν τα Φρούρια της Γραμβούσας και του Κισσάμου δημιουργώντας πάλι ελεύθερους πυρήνες στην Κρήτη.
• 8 Μαΐου 1825: Νίκη των Κρητών κοντά στο Ρέθυμνο.25 Μαΐου: Νέα νίκη των Κρητών στην περιοχή Χαλαρά.
• 15 Αυγούστου 1826: Νίκη των Κρητών στον Άγιο Ιωάννη της Γόρτυνας
• 1827: Σώμα χιλίων προσφύγων Κρητών αγωνιστών μεταφέρεται από τον Μιαούλη στο νησί και η επανάσταση γενικεύεται πάλι με επιτυχίες. Την ίδια χρονιά σκοτώνεται στο Καματερό Αττικής ο Συνταγματάρχης του Γαλλικού στρατού Διονύσιος Βούρβαχης, από τη γενιά των εκπατρισθέντων Κρητών του 1770.
• Ιανουαριος 1828: Προς το τέλος του 1827 δέχεται πρόσκληση απο εκπρόσωπο των επαναστατημένων Κρητών να μεταβεί στην Κρήτη και να αναλάβει την ηγεσία της Επανάστασης εκεί. Ο Νταλιάνης με εκστρατευτικό σώμα 100 ιππέων και περίπου 500 πεζών μεταβαίνει στο νησί εκεί στις αρχές του Γενάρη του 1828, με υπαρχηγό τον Βασίλειο Αθανασίου.
• Μάιος 1828 ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΦΡΑΓΚΟΚΑΣΤΕΛΟΥ
Στο μεταξύ ο Αλβανός πασάς της Κυδωνίας Μουσταφά που είχε διορισθεί από τον Μωχάμετ Αλή γενικός διοικητής της Κρήτης συγκεντρώνει τις δυνάμεις του και ετοιμάζεται να συγκρουσθεί μαζί τους. Όταν πληροφορείται ότι ο Χατζημιχάλης μετακινηθηκε στα Σφακιά αποστέλλει αγγελιοφόρους στους Σφακιανούς απειλώντας τους να παραμείνουν αμέτοχοι. Στις 8 Μαϊου μικρό τμήμα πεζών και ιππικού υπο τους Χατζημιχάλη, Μανουσογιαννάκη και Δεληγιαννάκη κτυπούν αιφνιδιαστικά σώμα Τούρκων που πήγαινε να ενωθεί με το κύριο σώμα του Μουσταφά. Στην συνέχεια ο Χατζημιχάλης οχυρώνεται στο Φραγκοκάστελλο.
Στις 17 Μαϊου ο Μουσταφά επικεφαλής στρατού 8.000 φτάνει στο Φραγκοκάστελο. Τις πρώτες ώρες η μάχη ήταν αμφίρροπη παρόλη την αριθμητική υπεροχή των οθωμανικών δυνάμεων. Τελικά ύστερα από λυσαλαίο και άνισο αγώνα οι αμυνόμενοι πραγματοποίησαν έξοδο από το κάστρο. Σχεδόν όλοι οι υπερασπιστές του Φραγκοκάστελου βρήκαν τον θάνατο, μαζί με τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη και τον υπασπιστή του Κυριακούλη Αργυροκαστρίτη..
Ως απόρροια της Μάχης αυτής έχουν καταγραφεί στην τοπική κρητική παράδοση δοξασίες γύρω από την Μάχη του Φραγκοκάστελου: οι Δροσουλίτες
Οι Σφακιανοί που παρακολουθούσαν το Μουσταφά κατά την επιστροφή του μέσω των Σφακίων προς τα Χανιά, τον χτύπησαν και έχασε πάνω από χίλιους άνδρες. Η καταστροφή του θα ήταν ολοκληρωτική αν δεν τρέπονταν σε φυγή αφήνοντας όπλα και εφόδια, οι πεινασμένοι αγωνιστές βλέποντας τα στράφηκαν στην λαφυραγωγία.
• Στις 29 Φεβρουαρίου 1828 στο μοναστήρι της Οδηγήτριας στη Μεσσαρά ο θρυλικός Ξωπατέρας περικυκλωμένος από 3000 Τουρκους βρίσκει μαρτυρικό θάνατο μετά από τρεις ημέρες αντίστασης
• Αρχές του 1829 όλη η Κρήτη εκτός των τριών μεγάλων Φρουρίων Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, είναι ελεύθερη.
22 Ιανουαρίου 1830 μετά από δέκα χρόνια αγώνα και αμέτρητες θυσίες το Πρωτόκολλο του Λονδίνου άφησε την Κρήτη εκτός των ορίων του Ελληνικού Κράτους. Την λύση αυτή επέβαλε η Αγγλική διπλωματία που προσπάθησε να πείσει τους Ευρωπαίους συμμάχους ότι “η προσάρτησις της Κρήτης εις στον Ελληνικόν κορμόν δεν είναι ουσιωδώς συντελεστική εις την ευημερίαν και ανεξαρτησίαν του νεοσύστατου κράτους” Ουσιαστικά η αδυναμία της ελληνικής πολιτικής να επιβάλει την Ένωση της Κρήτης με το νέο ελληνικό κράτος και η αγγλική πολιτική, που ήθελε μια Κρήτη ως βάση της για την εξάπλωση της Αγγλίας στη Μέση Ανατολή, πίστευαν ότι θα το επετύγχαναν, καλύτερα, με μία Κρήτη υπό τον έλεγχο του αποδυναμωμένου σουλτάνου ,παρά του “Ρωσόφιλου”, Καποδίστρια, περιορίζοντας ταυτόχρονα και την επιρροή, στη Μεσόγειο, του ανταγωνιστικού, προς τον Αγγλικό, Ρωσικού στόλου, συντέλεσαν σʼ αυτήν την εξέλιξη
• 22 Απριλίου 1830 Η απόφαση αυτή γέμισε με πικρία και απογοήτευση τους Κρήτες αγωνιστές.
Το Κρητικό συμβούλιο σε έκτακτη συνεδρίαση του εκδίδει την ακόλουθη δραματική προκήρυξη η οποία αποτελεί ουσιαστικά κι την πρώτη διακήρυξη της νέας ιστορικής πορείας που ονομάστηκε και επίσημα “Κρητικόν Ζήτημα”
«Προς τους Έλληνας» .
«Η Κρήτη ήτο και είναι μέρος αδιάσπαστο της Ελλάδος αυτή ως συναγωνισθείσα και συναγωνιζομένη με τα λοιπά επαναστατημένα μέρη από την αρχήν, ώστε δεν μπορεί να εννοήσει πως εις διαφόρους πράξεις πληρεξουσίων των σεβαστών τούτων μοναρχών η Κρήτη παρεσιωπήθη διόλου,……. Ημείς δεν ευρίσκομεν αλλού την σωτηρίαν μας παρά εις τα όπλα μας και εις αυτόν τον έντιμον θάνατον…….»
Ιούνιος του 1830 τα πλοία των Χριστιανικών Μ. Δυνάμεων απέκλεισαν τα παράλια της Κρήτης και επέβαλαν την ειρήνη στο νησί υπέρ των Τουρκοαιγυπτίων.Προσπάθεια για ανακατάληψη της Γραμπούσας και αναζοπύρωσης της επανάστασης απέτυχε, Το Κρητικό συμβούλιο συνεδριάζει για τελευταία φορά στις 23 Νοεμβρίου 1930 στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, συντάσωντας μια τελευταία διαμαρτυρία απέναντι στην Ελληνική κυβέρνηση και στους ναυάρχους των Μεγάλων Δυνάμεων : “Όλοι συμφώνως Τούρκοι, Χριστιανών Ηγεμόνων, Υπουργοί και Ελληνική Κυβέρνησις συνώμωσαν εναντίον των Χριστιανών της Κρήτης σήμερον , θέλοντες ίσως να τους δώσουν αντίλυτρον, θύμα της ελευθερίας των λοιπών αδερφών των….”
Επιλογος
Η επίσημη δικαιολογία της μη συμμετοχής της Κρήτης στο πρωτόκολλο του Λονδίνου ήταν ότι “η Κρήτη δεν εκινήθη ουδαμού” (ρήση που αποδίδεται στον Σπ.Τρικούπη) και έτσι ελευθερώθηκαν μόνο οι επαναστατημένες περιοχές της χώρας…κι’αυτό γιατί μια προβολή των πολυαίμακτων θυσιών της Κρήτης από το 1770 και μετά ,αναπόφευκτα θα εξέθεταν τις Αγγλόφιλες πολιτικές ελληνικές δυνάμεις που ουσιαστικά “πούλησαν” την Κρήτη στους αφέντες τους…
Η ιστορική αλήθεια πρέπει κάποτε να αποκατασταθεί. Είναι χρέος και ελάχιστος φόρος τιμής γι’ αυτους που αγωνίστηκαν και έχυσαν το αίμα τους
στο βωμό της ελευθερίας.
ΠΗΓΕΣ
- http://www.e-sfakia.gr/
- www.e-thrapsano.gr/…/11.8-επανάσταση-1821-–-1830.html
- www.patris.gr/articles/181353?…
- Κρητικό Αρχείο» Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος -Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990
- Β. Ψιλάκη “Ιστορία της Κρήτης”, 1909.
- Κ. Κριτοβουλίδου “Απομνημονεύματα του περι αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών” 1859.
- Διον. Κόκκινου “Ελληνική Επανάσταση”, 1957.