Από τις εκδόσεις ΕΡΕΙΣΜΑ, σε συνεργασία με το εθνικό ίδρυμα «Ελευθέριος Βενιζέλος», εκδόθηκε το 2003 το βιβλίο, του ιστορικού ερευνητή, γλύπτη και συγγραφέα Χρήστου Μαχαιρίδη, με τίτλο «το Άγαλμα της Ελευθερίας της Κρήτης». Η απίστευτη ιστορία του μεγαλύτερου, σε διαστάσεις γλυπτού σε μάρμαρο, που ήταν στημένο στο ακρωτήρι από το 1937 έως το 1970, που το ανατίναξαν. Η διακοσμημένη, με ανάγλυφες παραστάσεις, βάση του ανατινάχτηκε και αυτή. Τεμάχια της χρησιμοποιήθηκαν για τη ανέγερση οικοδομής ενώ άλλα για τη πλακόστρωση εστιατορίου.
Αναζητήσαμε τον κ. Χρήστο Μαχαιρίδη, στο βιβλιοπωλείο του, στο κέντρο των Χανίων για να συζητήσουμε μαζί του το θέμα του αγάλματος της Ελευθερίας της Κρήτης, έργο του γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου.
Ερ: Είναι αλήθεια ότι ο Βενιζέλος πρωτοστάτησε στη δημιουργία του μνημείου;
Απ: Στο πλαίσιο της βενιζελοποίησης των πάντων, στα Χανιά, ακόμα και η δημιουργία του αγάλματος της Ελευθερίας αποδόθηκε σε πρωτοβουλία του Βενιζέλου. Δεν υπάρχει τίποτα πιο ανακριβές και ανιστόρητο. Κάποιοι δε, πρότειναν να αναφέρεται και η εν λόγω υποτιθέμενη πράξη του στην προταθείσα πινακίδα στο χώρο που υπήρχε κάποτε το άγαλμα πριν αντικαταστα8ει από το σημαιοστάσιο. Ελπίζω το Δημοτικό Συμβούλιο Χανίων να μην εγκρίνει στο κείμενο της πινακίδας αυτό το ιστορικό ατόπημα. Ο Ιωάννης Ηλιάκης ήταν αυτός που πρωτοστάτησε στην δημιουργία του μνημείου.
Ερ: Τι καλλιτέχνης ήταν ο Θωμάς Θωμόπουλος;
Απ. Ο Θωμάς Θωμόπουλος αποτελεί περίπτωση προοδευτικού και πολυτάλαντου καλλιτέχνη. Υπήρξε ποιητής, μουσικός, ζωγράφος, αγιογράφος και γλύπτης. Οι πειραματισμού και οι αναζητήσεις του στο χώρο της τέχνης εμπεριείχαν και τις δυνατότητες για τη μελλοντική εξέλιξη και καταξίωση του έργου του. Στην εποχή της γλυπτικής του σαλονιού και της μίμησης του κλασικισμού της αρχαιότητας ο σύμβουλος των έργων του Θωμόπουλου, μόνο αποδεκτός δε θα μπορούσε να ήταν. Το άγαλμα της Ελευθερίας της Κρήτης, στον Προφήτη Ηλία Χανίων, όχι μόνο δεν επιβλήθηκε σαν τεχνικός άθλος αλλά και προκάλεσε τα επικριτικά σχόλια των συγχρόνων του.
Ερ: Πως αποδόθηκε από τον Θωμόπουλο η Ελευθερία της Κρήτης;
Απ. Η Ελευθερία της Κρήτης αποδόθηκε από τον γλυπτή με τη μορφή της Αθηνάς. Η «γλαυκώπης» θεά με τους φλογερούς απαστράπτοντες οφθαλμούς. Η θεά «ερυσίπτολις» φύλακας της πόλης.. Η «αιθυία» προστάτιδα της ναυσιπλοΐας. Η θεά «νικηφόρος», «πρόμαχος» «ειρηνοφόρος». Σύμβολο της δικαιοσύνης, της εργασίας, του καθήκοντος και της σοφίας.
Ερ: Πώς δέχθηκε η τοπική κοινωνία τις καινοτόμες λύσεις του γλύπτη, στην απόδοση του μνημείου;
Απ: Το έργο του Θωμόπουλου, που θα τον καταξίωνε και θα τον δικαίωνε στον μέλλοντα χρόνο, δέχθηκε τα συντριπτικά κατάγματα από τις οπλές του φόβου και της άγνοιας. Στο βιβλίο μου γίνεται εκτενής αναφορά στα επικριτικά σχόλια των σύγχρονων του Θωμόπουλου που δημοσιοποιήθηκαν στον τοπικό τύπο. Το αποτέλεσμα ήταν αναμενόμενο. Δημιουργήθηκε ένα κλίμα απαρέσκειας προς το άγαλμα της Ελευθερίας, «το άθλιο άγαλμα του Θωμόπουλου», «το τερατούργημα», «το κακότεχνο έργο» και «το έκτρωμα» σύμφωνα με τα δημοσιεύματα της εποχής.
Ερ: Σύμφωνα με αυτά που γνωρίζουν οι περισσότεροι λέγεται πως ο γλύπτης αυτοκτόνησε. Στα Χανιά μάλιστα έλεγαν παλιότερα πως το έκανε γιατί δεν άντεξε να βλέπει το τερατούργημα που δημιούργησε…
Απ: Πρόκειται περί παρανόησης. Δεν αυτοκτόνησε ο Θωμάς Θωμόπουλος αλλά ο γιος του ο Δάντης. Ο Δάντης ήταν πολύτιμος συνεργάτης, γλύπτης ο ίδιος και βοηθός του πατέρα του. Τον εκπροσωπούσε και ως πληρεξούσιός του, στις αναθέσεις των μνημείων, όπως έγινε και με το «ηρώο πεσόντων» στα Χανιά.
Ερ: Ήταν πράγματι κακότεχνο το γλυπτό;
Απ: Το γλυπτό είχε πράγματι κακοτεχνίες. Είναι άδικο όμως να κατηγορεί κανείς τον Θωμά Θωμόπουλο για τις κακοτεχνίες του αγάλματος γιατί όταν πέθανε, το 1937, το έργο του ήταν ημιτελές. Προφανώς την ευθύνη για τις κακοτεχνίες φέρει ο γλύπτης που ανέλαβε την αποπεράτωση του μνημείου, ο οποίος υπήρξε και προσωπικός του αντίπαλος στα καλλιτεχνικά θέματα, ο Μιχάλης Τόμπρος.
Ερ: Πόσα χρόνια, από τη τοποθέτηση του, παρέμεινε το Άγαλμα της Ελευθερίας στο Ακρωτήρι;
Απ. Το Άγαλμα της Ελευθερίας δέσποζε, για τριάντα περίπου χρόνια, στο Ακρωτήρι, άγγελος φύλακας της πόλης που απλώνεται γυμνή και «ένοχη» στα πόδια του. Οι παράγοντες της άρχουσας τάξης των Χανίων μόνο «αθώοι» δεν είναι για την καταστροφή του μνημείου.
Ερ: Κάτω από ποίες συνθήκες καταστράφηκε το μνημείο;
Απ: Μετά τον θάνατο του Σοφοκλή Βενιζέλου, το 1964, η μελέτη διαμόρφωσης του χώρου στο Ακρωτήρι, ανατέθηκε από τη οικογένεια του θανόντος στον αρχιτέκτονα Χατζημιχάλη. Ο Νίκος Χατζημιχάλης, ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της εποχής του, εισηγήθηκε την απομάκρυνση του αγάλματος, η οποία θεωρήθηκε πρωταρχικής σημασίας για τη αποκατάσταση της κλίμακας και τη «πρέπουσα ηρεμία του περιβάλλοντος». Η ελληνικότατη πρόταση των ίδιων των πρωταγωνιστών της εξέγερσης του Ακρωτηρίου, το 1897, αγνοήθηκε. Αναφέρεται χαρακτηριστικά στην έκκληση της ερανικής προς τους Ομογενείς και τον Κρητικόν Λαόν: “… Από την εκρηγνυομένην οβίδα που κατέρριπτε τη σημαία μας εις τον Προφήτην Ηλίαν, την αναστηλωθείσα αμέσως υπό των επαναστατών εξεπήδησε, πάνοπλος, η ελευθερία, μέσα από τις φλόγες που είχαν ζωσμένην την πατρίδα μας… διότι από αυτήν, το πρώτον, εξωρμήθη η ελευθερία των λαών. Και η τιμή αυτή πρέπει , τώρα, να συμβολισθή δια παραστάσεως, η οποία να σταθή επί της θέσεως εκείνης, από τη οποίαν το πρώτον εξεπηδησεν η αγαπημένη μας θεά”.
Ερ: Πότε και με ποιόν τρόπο «απομακρύνθηκε» το Άγαλμα της Ελευθερίας;
Απ: Το 1970. «Ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού απεφάσισε να απαλλοτριώσει εδαφική έκταση εμβαδού 13.945 τετραγωνικών μέτρων στο Ακρωτήρι Χανίων, πέ¬ριξ των τάφων των Βενιζέλων, για την εκτέλεση έργων διαμόρφωσης και εξωραΐσμού της περιοχής. Η μελέτη προέβλεπε την απομάκρυνση του γλυπτού «δι ανυψώσεως του αγάλματος δια γερανού αν αυτό μπορούσε να γίνει ακινδύνως» στην περίπτωση αυτή ο εργολάβος «απέφευγε την αποσυναρμολόγησιν». «Ιδιαιτέρα φροντίς» έπρεπε να δοθεί στην ασφάλεια της όλης εργασίας «ώστε το άγαλμα να μην υποστεί φθοράς». Το άγαλμα της Ελευθερίας δέθηκε με συρματόσχοινα προς την πλευρά πτώσης του. Δημιουργήθηκε ένα κεκλιμένο επίπεδο από χώμα με γωνία κλiσης 45°. Τοποθετήθηκαν μπαστούνια δυναμίτη (κοινώς φουρνέλα) στην επιθυμητή πλευρά «ανύψωσις» δη¬λαδή ανατίναξης και πυροδοτήθηκαν τα φυτίλια. Το άγαλμα «μετακινήθηκε» και έγειρε πληγωμένο προς την πλευρά των συρματόσχοινων που το παρέσυραν στην πτώση του. Ένα από τα μεγαλύτερα γλυπτά στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης, σύμβολο των αγώνων και των θυσιών των Κρητών για την Ελευθερία, παραδόθηκε ανυπεράσπιστο σ’ ένα πεινασμένο φεγγάρι που καταβρόχθισε τον μέλλοντα χρόνο. Με την ιδιαίτερη φροντίδα που δόθηκε προς το σύμβολο της Ελευθερίας «ώστε να μην υποστεί φθοράς», σειρά είχαν τα βάθρα του αγάλματος, «φυσικά και η απομάκρυνσις των προΐόντων κατεδαφίσεως εις τον τόπον της υποδείξεως της υπηρεσίας…»
Ερ: Τι επεμβάσεις δέχθηκε ο χώρος;
Απ: Η επιτροπή αποπεράτωσης του αγάλματος της Ελευθερίας συνιστούσε «όπως ο πέριξ χώρος διατηρηθή εις την φυσικήν αυτού κστάστασιν αποφευγομένου του δήθεν ευπρεπισμού αυτού δια επιστρώσεως τσιμέντου κ.λ.π.». Το ύψωμα που όρθωσε το ανάστημα του ο Καγιαλές κρατώντας τη σημαία των επανα¬στατών, προς γενική απορία και κατάπληξη των πληρωμάτων του στόλου των Δυνάμεων, ισοπεδώθηκε, όπως προέβλεπε η μελέτη του Ε.Ο.Τ.. Το κτίριο, στο οποίο είχαν εγκαταστήσει το στρατηγείο τους οι επαναστάτες του Ακρωτηρίου, αποκαταστάθηκε. Η μελέτη, όμως, προέβλεπε «την μετατροπή του κτιρίου σε Μουσείο που θα στέγαζε διάφορα κειμήλια, χάρτες, ενθύμια και ότι σχετικό με την ζωή του μεγάλου ‘Έλληνα. 0 Χατζημιχάλης προέβλεπε στην μελέτη του και την αποκατάσταση της κατοικίας στην οποία διέμεινε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, κατά την διάρκεια της επαναστάσεως στο Ακρωτήρι, σύμφωνα με “τας ληφθείσας αποφάσεις της Διευθύνσεως Τεχνικών Υπηρεσιών του ΕΟΤ”. «Η κατοικία και το στρατηγείου του Ελευθερίου Βενιζέλου “ θα διατηρηθώσι, θα μελετήσετε δε την μετατροπήν των εις Μουσεία”. Το στρατηγείο των επαναστατών που δεν διαφέρει από τα τουριστικά μικρομάγαζα της πόλης των Χανίων, θα γινόταν, υποτίθεται, μουσειακός χώρος και βιβλιοθήκη. Η κατοικία που φιλοξενήθηκε ο Βενιζέλος κατά τη διάρκεια της επαναστάσεως του Ακρωτηρίου σήμερα στεγάζει το γραφείο του ιερέα. Η οικία Κουτσάκη, στην οποία φιλοξενήθηκε ο Θωμόπουλος το 1937 κατά την διάρκειά της παραμονής του στα Χανιά, όταν επέβλεπε τις εργασίες τοποθέτησης του μνημείου της Ελευθερίας της Κρήτης, χρησιμοποιείται σήμερα ως χώρος αποθήκευσης των εργαλείων των δημοτικών υπαλλήλων του Δήμου Χανίων. Οι μαρμάρινοι κυβόλιθοι «κοσμούνται» νεοελληνικά γραφήματα ξενόφερτου τύπου. Υποτίθεται άτι θα υπήρχαν ρήσεις του Βενιζέλου.
Ερ: Πώς ασχοληθήκατε εσείς με το θέμα του αγάλματος;
Απ: Μου δόθηκε η δυνατότητα να ασχοληθώ, ως γλύπτης με τη συντήρηση έργων του Θωμόπουλου, να συνεργαστώ με τους κληρονόμους του και να «ανακαλύψω» το αρχείο με φωτογραφίες και έγγραφα της εποχής. Όταν ρωτούσα στα Χανιά για το γλυπτό οι απαντήσεις ήταν στερεότυπες Το γκρέμισε ο κεραυνός, ο γλύπτης αυτοκτόνησε όταν είδε τις κακοτεχνίες του, ο καλλιτέχνης πέθανε από τη στεναχώρια του. Ο Θωμόπουλος τελικά δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει το μνημείο και πέθανε στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, στην Αθήνα. Η θλίψη του, είχε άμεση σχέση με την απώλεια των αγαπημένων του παιδιών, του Ωρίωνα και του Δάντη.
Ερ: Πως αισθάνεται σήμερα ένας ιστορικός ερευνητής και γλύπτης βλέποντας τα κομμάτια του γλυπτού; Ποια είναι η εμπλοκή των τοπικών φορέων σήμερα σε ότι αφορά την αποκατάσταση του μνημείου; Είστε ικανοποιημένος από τις ενέργειες που έχουν γίνει;
Απ: Όχι. Αισθάνομαι παγιδευμένος στην ερημιά του πραγματικού. Επί πέντε χρόνια προσπαθούσα να ανακαλύψω και να τεκμηριώσω, με αρχειακό υλικό, την ιστορική αλήθεια σχετικά με την υπόθεση του αγάλματος της Ελευθερίας. Η ιστορία δεν έχει καμιά σχέση με την παραπληροφόρηση και την χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Δεν είναι δυνατόν να πιστεύει κανείς σήμερα ότι ένα άγαλμα από μάρμαρο, ύψους 17 μέτρων, γκρεμίστηκε από τον διαβόητο κεραυνό του 1968. Πολύ δε περισσότερο ότι η χούντα το γκρέμισε. Στο βιβλίο μου γίνεται αναφορά ακόμα και στα ονόματα των προσώπων που ευθύνονται για την ανατίναξή του. Η απόφαση της απομάκρυνσης του αγάλματος είχε γνωστοποιηθεί, στους αρμόδιους φορείς, από το 1965.
Ερ: Μπορούμε να ελπίζουμε στην επανατοποθέτηση του μνημείου στην αρχική του θέση;
Απ: Πρόσφατα, ο συγκεκριμένος χώρος, στο Ακρωτήρι , παραχωρήθηκε στο Δήμο Χανίων. Ο κ. Βιρβιδάκης παλιότερα, είχε ανακοινώσει, στο πρόγραμμα του, την πρόθεση του να αποκαταστήσει το μνημείο. Με την οικονομική δυσπραγία που υπάρχει σήμερα είναι θέμα προτεραιοτήτων. Πως, πότε και από ποιους το άγαλμα της Ελευθερίας θα επανατοποθετηθεί στην αρχική του θέση, χωρίς τις κακοτεχνίες του Τόμπρου. Δεν αρκούν μόνο οι καλές προθέσεις. Συνήθως τα πολιτικά πρόσωπα αυτοπαγιδεύονται με τις εξαγγελίες τους. Και ο κ. Χριστοδουλάκης, παραμονές εκλογών είχε ανακοινώσει την πρόθεση να βοηθήσει στην αποκατάσταση του μνημείου. Ας σημειωθεί ότι τότε ήταν ακόμα υπουργός οικονομικών. Δυστυχώς τα κομμάτια του αγάλματος δεν ψήφιζαν και το αποτέλεσμα ήταν προδιαγεγραμμένο.
Ερ: Υπάρχουν άλλες περιπτώσεις καταστροφής μνημείων ή αδιαφορίας των τυπικών παραγόντων;
Απ: Την δεκαετία του ’80, ο ανδριάντας του πρίγκιπα Γεωργίου στη Σούδα, κατεδαφίστηκε στο πλαίσιο του λαϊκισμού της εποχής. Σήμερα περιμένει και αυτός την αποκατάστασή του. Το να σεβόμαστε την ιστορία και την τέχνη είναι θέμα πολιτισμού. Ο καθένας μας λοιπόν αυτοπροσδιορίζεται από τις πολιτικές του κινήσεις και την κοινωνική του δράση. Το γερμανικό πουλί, έργο γλυπτικής που δημιουργήθηκε από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής της Κρήτης, στην μνήμη των πεσόντων αλεξιπτωτιστών, ξαφνικά ένα βράδυ, άνοιξε τα φτερά του και με τη βοήθεια τοπικών παραγόντων χάθηκε στο σκοτάδι της εμπάθειας και της σιωπής. Η βίλα Πωλογιώργη και η βίλα Σβάρτς καταρρέουν, για να μην αναφέρομαι μόνο σε γλυπτά,
Ερ: Τι είναι τελικά πολιτισμός;
Απ. Ο πολιτισμός είναι μια όαση ελπίδας σ’ αυτό το απέραντο τοπίο ερημιάς, μια νησίδα λογικής στον ωκεανό της καθημερινής τρέλας που όλοι βιώνουμε σήμερα. Κάποτε όμως θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι ο πολιτισμός δεν είναι μόδα που παρασέρνει χωρίς πεποίθηση ούτε και μάσκα για να κρύβει την αντίδραση. Αν έχει σήμερα η Ελλάδα κάτι δικό της να προβάλει, να αναδείξει και να υποστηρίξει είναι κυρίως οι σύγχρονοι πνευματικοί δημιουργοί που αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του πολιτισμικού μας γίγνεσθαι. Αν θέλουμε να σταματήσουμε να μηρυκάζουμε τις αναμνήσεις μας και να γίνουμε άξιοι κληρονόμοι του πολιτισμού των Ελλήνων. Η ζωή μας, δυστυχώς για κάποιους, δεν προσφέρεται για κατεδάφιση ούτε για πεδίο μάχης με τρύπια κράνη για να γίνουν κάποιοι τα ένοικα σαλιγκάρια τους.
Παρά τις δεσμεύσεις τίποτα δεν έχει γίνει
Σημειώνουμε ότι παρά την έγγραφη δήλωση – δέσμευση του Ιδρύματος Ελευθέριος Βενιζέλος δια κειμένου που έστειλε στην εφημερίδα “Αγώνας της Κρήτης” η ιστορικός κ. Βάλια Βαρουχάκη στις 12 Φεβρουαρίου του 2019, ότι:
“…έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες εκ μέρους του Εθνικού Ιδρύματος «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» για την επανατοποθέτηση του αγάλματος της Ελευθερίας στην αρχική του θέση” και οτι “η επαναφορά του αγάλματος παραμένει πάντα ένας από τους στόχους του Ιδρύματος”, τίποτα δεν έχει γίνει και ούτε υπάρχει η παραμικρή ενέργεια προς την κατεύθυνση αυτή.
Το όλο γεγονός αποτελεί χωρίς υπερβολή σκάνδαλο, πρώτου μεγέθους και περισσότερο η αμηχανία και αδυναμία των τοπικών αρχών να ανταποκριθούν στις αυτονόητες και πρωτεύουσες υποχρεώσεις τους, όσον αφορά την αποτύπωση της ιστορικής μνήμης ενός λαού που έγινε ολοκαύτωμα για την ελευθερία του.
Το χρονικό της δημιουργίας της εγκατάστασης και της εξάλειψης του Αγάλματος
1897 Επανάσταση κατά της Οθωμανικής κυριαρχίας με επίκεντρο το Ακρωτήρι
1926 Ανάθεση, στον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο, της φιλοτέχνησης του αγάλματος της Ελευθερίας της Κρήτης
1936 Τοποθέτηση των βάθρων του αγάλματος, από τον μαρμαρογλύπτη Εμμανουήλ Κατσανεβάκη
1937 Εργασίες τοποθέτησης του αγάλματος, Θάνατος Θωμόπουλου. Δημοσίευση πορίσματος επιτροπής αποπεράτωσης του μνημείου
1939 Ημιτελές το έργο αποπεράτωσης, που ανέλαβε ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος
1964 Θάνατος Σοφοκλή Βενιζέλου. Ανάθεση στον αρχιτέκτονα Νίκο Χατζημιχάλη της μελέτης διαμόρφωσης του χώρου, στους τάφους των Βενιζέλων, από την οικογένεια και το φιλικό περιβάλλον του θανόντος
1965 Επίσημη ανάθεση, από τον ΕΟΤ, της εκπόνησης της μελέτης στον Χατζιμιχάλη. Πρόταση απομάκρυνσης του αγάλματος
1966 Αποδοχή της πρότασης του αρχιτέκτονα από τον ΕΟΤ, για την εκπόνηση προτάσεων γλυπτών έργων από τον γλύπτη Γιάννη Παππά.
1970 Στη διάρκεια της Χούντας, μετά από κεραυνό, κατεδάφιση του αγάλματος της Ελευθερίας. Ανατίναξη των βάθρων και απομάκρυνση των προϊόντων κατεδάφισης.
1984 Προσπάθειες επανατοποθέτησης του μνημείου από τον τότε δήμαρχο Γιώργο Κατσανεβάκη
1987 Σύσταση ερανικής επιτροπής για την δημιουργία νέου μνημείου Ελευθερίας στο Ακρωτήρι. Διακήρυξη υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη από το Θέρισσο για χρηματοδότηση με 10.000.000 της μελέτης επανατοποθέτησης του αγάλματος.
1990 Ομόφωνη αποδοχή της πρότασης του γλύπτη Βάσου Καπάνταη για την αποκατάσταση του αγάλματος της Ελευθερίας, από το Δημοτικό Συμβούλιο Χανίων. Θάνατος Καπάνταη.
2003 Ομόφωνη απόφαση του Νομαρχιακού Συμβουλίου Χανίων, για την αγορά της μακέτας του αγάλματος της Ελευθερίας της Κρήτης.
(με στοιχεια από την έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος – Έρεισμα και την έρευνα Χρήστου Μαχαιρίδη, “Το Άγαλμα της Ελευθερίας της Κρήτης, Χανιά 2003)
Πηγή συνέντευξης:
http://fakeloi.blogspot.gr/2006/12/blog-post_1268.html
Πηγή φωτογραφιών: Χανιά – Παλιές Φωτογραφίες