“Όταν η θάλασσα έγινε κόκκινη”: Σπάνιο φωτογραφικό υλικό από τη Μικρασιατική Εκστρατεία από τον Κρητικό φωτογράφο Δημοσθένη Κυρμιζάκη

…Πολλοί μελετητές μέχρι σήμερα «παραμελημένων θεμάτων» απολαμβάνουν συχνά το ανεκτίμητο προνόμιο να ανακαλύπτουν και «να φέρνουν στο φως» κρυμμένους και άγνωστους θησαυρούς. Τέτοιο πεδίο μελέτης αποτελεί η ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας η οποία μας έχει επιφυλάξει και μας επιφυλάσσει διαρκώς νέες εκπλήξεις.

Η πρόσφατη ανακάλυψη ενός φωτογραφικού αρχείου από τη Μικρασιατική Εκστρατεία του ερασιτέχνη φωτογράφου Δημοσθένη Κυρμιζάκη έρχεται να προστεθεί στον κατάλογο των ανέκδοτων αγνώστων και αδιερεύνητων έργων με ιστορική και καλλιτεχνική αξία. Το υλικό αυτό συντίθεται σε έξι πανόδετα χειροποίητα από τον ίδιο, κατά τη συνήθεια της εποχής, άλμπουμ…

Το παραπάνω κείμενο είναι του καθηγητή Μαργαρίτη Γιώργου ιστορικού, απόσπασμα από τον τόμο «Μικρασιατική Εστρατεία 1919-1922» του Δημοσθένη Κυρμιζάκη Φωτογραφικό Οδοιπορικό. Στον πρόλογο του βιβλίου, παρουσιάζονται βιογραφικά στοιχεία της οικογένειας του Δημοσθένη Κυρμιζάκη καθώς και η ζωή του ίδιου. Στην συνέχεια αναφέρεται στους λόγους και στα αίτια της καταστροφής ενός πολιτισμού που ήκμασε στα παράλια της Μικράς Ασίας επί χιλιετίες, του Ιωνικού Πολιτισμού. Στην καταστροφή και στον ξεριζωμό από μια πατρίδα 3.000 χρόνων, των Ελλήνων της Ιωνίας, των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Με πλήθος φωτογραφιών ανέκδοτων μεγάλης ιστορικής αξίας. Τα πολιτικά γεγονότα που συνέβαλλαν σ’ αυτό, την ανάμειξη ξένων Δυνάμεων και στον εθνικισμό ένθεν και ένθεν που έφερε την σφαγή και το ολοκαύτωμα

… Το καλοκαίρι του 1921, στην κορύφωση της εκστρατείας πέρα από τον Σαγγάριο, οι τότε υπέρμαχοι της μοναρχίας και πιστοί στου θρύλου για τον Μαρμαρωμένο Βασιλιά ισχυρίζονταν, στην εφημερίδα Καθημερινή τα έγραφαν αυτά, ότι οι στρατιώτες στο μέτωπο έβλεπαν τις ημέρες το μισητό εχθρό και τις νύχτες, ή στις δύσκολες στιγμές έβλεπαν την Παναγία ή τον Άγιο Γεώργιο να οδηγούν τον σταυρό ενάντια στους απίστους και τον βασιλιά από κοντά, τον Κωνσταντίνο υποθέτουμε, λίγο πιο πίσω και λίγο πιο μικρό.

Την ίδια εποχή ο Ριζοσπάστης αναφερόταν σε στρατιώτες άρρωστους, ημίτρελους από τα όσα είχαν δει, που παραληρούσαν για την φρίκη του πολέμου. Στα πολεμικά διηγήματα που κυκλοφορούσαν ενίοτε χειρόγραφα, χέρι με χέρι ως και στις γραμμές του μετώπου, επανέρχεται το θέμα του στρατιώτη που δεν άντεξε την ζωή μετά από αυτά που είδε στον πόλεμο. Σε ένα από αυτά ο στρατιώτης, αφού έγινε μάρτυρας ομαδικής θανάτωσης γυναικών και παιδιών σε κάποιο απ’ τα χωριά της ενδοχώρας, βάδισε ξέσκεπος προς τις γραμμές του εχθρού μέχρι να τον θερίσουν οι σφαίρες του τελευταίου…

…Στις 15 Αυγούστου τα πάντα είχαν τελειώσει. Η στρατιά της Μικράς Ασίας διασπάστηκε σε ομάδες μικρές ή μεγάλες των οποίων η μόνη προοπτική ήταν η φυγή προς τα παράλια είτε κοντινά είτε μακριά. Η καταδίωξη έθεσε σε δοκιμασία και τον Τουρικό στρατό ο οποίος δεν ήταν προετοιμασμένος για μια τόσο ραγδαία προέλαση. Η καθολική εχθρότητα των πληθυσμών της Μικρασιατικής ενδοχώρας ολοκλήρωσε την καταστροφή του όγκου της ελληνικής Στρατιάς. Μέσα στο απόλυτο εχθρικό περιβάλλον ο ένας μετά τον άλλο οι ακανόνιστοι σχηματισμοί του ελληνικού Στρατού παραδίδονταν, πολλές φορές χωρίς να προβάλουν ιδιαίτερη αντίσταση. Στις 24 Σεπτεμβρίου η μεγάλη στρατιωτική σύσκεψη στη Σμύρνη ανακάλυψε ότι τα σχέδια που εκπονούσε και οι διαταγές που ετοίμαζε προσέκρουαν στην αμείλικτη πραγματικότητα: δεν υπήρχε πλέον παραλήπτης, ούτε για τα σχέδια, ούτε για τις διαταγές. Η μεγάλη ελληνική στρατιά είχε πάψει να υπάρχει.

Η τραγωδία, όμως, δεν τελείωσε εδώ. Πίσω έμειναν οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας. Κανείς δεν τους είχε ρωτήσει για όσα έγιναν, κανείς δεν τους είχε εξηγήσει τα του πολέμου, κανείς δεν τους είχε προετοιμάσει για τα επερχόμενα…

(Εδώ ας μου επιτραπεί να έχω μια μικρή παρένθεση. Πολλοί κάτοικοι της Μικράς Ασίας στην τελευταία δεκαετία ήταν υποψιασμένοι για το τι ερχόταν. Οι Μεγάλες Δυνάμεις (Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία) έκαναν παιχνίδια εις βάρος τους ενώ είχε καλλιεργηθεί έντονα και ο εθνικισμός των μέχρι τότε καλοκάγαθων Τούρκων. Άλλωστε είχαν προηγηθεί άλλοι δύο μικροί διωγμοί το 1915 νομίζω και το 1917 απ’ ότι μας διηγόταν οι δικοί μας απ’ την Μικρά Ασία. Όσοι διέκριναν την μπόρα που ερχόταν και τις δύο φορές πήραν τις οικογένειές τους και μέρος από το βιός τους και έφυγαν για Θεσσαλονίκη. Άλλοι για Ηράκλειο Κρήτης. Μόλις ησύχαζαν τα πράγματα ξαναεπέστρεφαν. Τον Σεπτέμβρη όμως του 1922 δεν πρόφτασαν να φύγουν. Σφαγιάσθησαν στο Λιμάνι της Σμύρνης και κάποιοι λίγοι επέζησαν για να μας διηγηθούν την φρίκη. Τα ποτάμια του αίματος. Την θάλασσα που έγινε κόκκινη απ’ το αίμα. Την φωτιά απ’ άκρη σε άκρη που έκαιγε την ωραία Σμύρνη. Την ευρωπαϊκή μουσική στη διαπασών πάνω στα πλοία, ανατριχιαστικό, φρικιαστικό άκουσμα καθώς μπερδευόταν με τις φωνές, τους θρήνους τα ουρλιαχτά των διωκόμενων των σφαγιασθέντων Ελλήνων. Τα χέρια που απλωμένα πάνω στα καράβια των Ευρωπαίων, γαντζώνονταν σε μια ύστατη προσπάθεια σωτηρίας. Και που, με τα σπαθιά τους, πάνω στα πλοία τους τα έκοβαν για να μην ανέβουν. Αυτοί που κατόρθωναν να φτάσουν μέχρι τα πλοία, και που τους έκοβαν τα χέρια και τους άφηναν να πνιγούν, ήταν όλοι τους νέοι, παλληκάρια ήταν οι φίλοι τους, τα αδέλφια τους, οι γνωστοί τους. Τυχερές αυτές μέσα στην ατυχία τους (η γιαγιά μου Άννα Κωνσταντουδάκη – Σαπουντζάκη και οι αδελφές της Μαρία Τζιτζικαλάκη – Σαπουντζάκη, Καλλιόπη Νικολάου – Σαπουντζάκη) μέσα σε μια βάρκα για την Μυτιλήνη ζούσαν την φρίκη του τρίτου μεγάλου και τελειωτικού διωγμού) Ζητώ συγγνώμη για την παρένθεσή μου αυτή.

Τα επιλεγμένα τμήματα του κειμένου είναι από την τοποθέτηση: «Με το βλέμμα στη Μικρά Ασία» του Γιώργου Μαργαρίτη, ιστορικού, καθηγητή ΑΠΘ. Και βέβαια ολόκληρη η τοποθέτησή του είναι τεκμηριωμένη και αξίζει να διαβαστεί απ’ τον καθένα μας για να θυμηθούμε τις συμφορές μας και πως έρχονται αυτές.

Τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του Δημοσθένη Κυρμιζάκη που πήρε μέρος στην Μικρασιατική εκστρατεία είναι συγκλονιστικά. Βήμα, βήμα όλη η ιστορία.

Δημοσθένης Γ. Κυρμιζάκης υπολοχαγός πεζικού. ΕΛΕΥΘΕΡΑΙ ΕΠΙΒΙΒΑΣΙΣ 29 Απριλίου 1919. Όλη η ιστορία μέχρι το τέλος.

3 Σεπτεμβρίου 1922 – Με 5.000 απολυθέντες επιστρέφομε για τη Θεσσαλονίκη.
Απρίλης του 1919 έως και Σεπτέμβρης του 1922, όλη η ιστορία της Μικρασιατικής εκστρατείας και της Καταστροφής σε αποκλειστικά, συγκλονιστικά φωτογραφικά ντοκουμέντα.

Ιστορίες αληθινές σαν ψεύτικες. Για να τις διαβάζομε εμείς, τα παιδιά μας, τα εγγόνια μας για να μην σβήνει η μνήμη. Γιατί οι λαοί χωρίς μνήμη είναι χαμένοι.

Συγχαρητήρια για την εξαιρετική δουλειά Γλωσσική και Τυπογραφική Επιμέλεια στην Βάντα Ιωαννίδου στενή συγγενή του Δημοσθένη Κυρμιζάκη και η οποία διαφύλαξε το φωτογραφικό υλικό καθώς και στον καθηγητή Γιώργο Μαργατίτη ιστορικό καθηγητή ΑΠΘ για τα κείμενά του στην εν λόγω έκδοση καθώς και σε όλους τους παράγοντες. Είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο που δεν πρέπει να λείψει από κανένα σπίτι, από καμμιά βιβλιοθήκη. Διατίθεται στα βιβλιοπωλεία της πόλης μας.

Άννα Κωνσταντουδάκη – Αγγελάκη