Του Χρήστου Δεμετή
Ιστορική ημέρα η σημερινή για το έργο του Νίκου Καζαντζάκη αλλά και για την ελληνική λογοτεχνία, συνολικά. Οι εκδόσεις Διόπτρα κυκλοφορούν το ανέκδοτο ως σήμερα μυθιστόρημα του σπουδαίου μας συγγραφέα, “ο Ανήφορος”, ανήμερα της ημερομηνίας του θανάτου του (26 Οκτωβρίου του 1957).
Το χειρόγραφο φυλασσόταν στο Μουσείο Καζαντζάκη, στην ιδιαίτερη πατρίδα του συγγραφέα, τους Βαρβάρους (σημερινή Μυρτιά).
Η συγγραφή του, το 1946, συμπίπτει με την αναχώρηση του συγγραφέα για την Αγγλία. Μια αναχώρηση που αποδεικνύεται μόνιμη, καθώς ο Καζαντζάκης δεν γύρισε ποτέ ξανά στην Ελλάδα παρά μόνο για να ταφεί.
Παρακάτω, παρουσιάζουμε πέντε πράγματα που πρέπει να ξέρει ο κάθε αναγνώστης, πριν πιάσει στα χέρια του το νέο βιβλίο, που κυκλοφορεί πλέον σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
Έτσι μονάχα η ψυχή σώζεται.
Τι θα πει σώζεται;
Ανεβαίνει
Το ιστορικό background της έκδοσης
Το βιβλίο γράφτηκε το 1946 στην Αγγλία (ακριβώς μετά τη συγγραφή και έκδοση του έργου Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά), την οποία είχε επισκεφθεί ο Καζαντζάκης μετά την τιμητική πρόσκληση του Βρετανικού Συμβουλίου, αλλά και με την ενδιαφέρουσα πρόταση να μιλήσει σε μια σειρά ραδιοφωνικών εκπομπών στο BBC.
Στις 2 Ιουνίου του 1946 ο Νίκος Καζαντζάκης αναχώρησε με καράβι για την Αγγλία. Κύριος σκοπός του ταξιδιού του ήταν να επισκεφθεί τις πιο σημαίνουσες προσωπικότητες των Γραμμάτων και της Τέχνης, προκειμένου να συζητήσει μαζί τους τα μεταπολεμικά προβλήματα του πολιτισμού.
Στις 30 Ιουλίου του ίδιου χρόνου εγκαταστάθηκε στο Κέιμπριτζ, σ’ ένα δωμάτιο που του ενοικίασε το Βρετανικό Συμβούλιο (Castle Bray, Chesterton Lane), και αρχίζει να γράφει ένα μυθιστόρημα. Στην αγγλική επαρχία έμεινε μέχρι και τις 19 Σεπτεμβρίου.
Στο μυθιστόρημα που έγραψε εκεί θα δώσει το όνομα “Ο Ανήφορος”, χωρίζοντάς το σε τρία μέρη: Κρήτη – Αγγλία – Μοναξιά, ενώ οι κεντρικοί χαρακτήρες είναι ο Κοσμάς και η Νοεμή, ένα αντρόγυνο που καθορίζει την πλοκή και τον στοχασμό του έργου.
Όπως είχε σημειώσει και ο συγγραφέας – καθηγητής και στενός φίλος του Καζαντζάκη, Παντελής Πρεβελάκης, ένα κεφάλαιο του καζαντζακικού πεζογραφήματος δημοσιεύθηκε από τον ίδιο τον συγγραφέα στη Νέα Εστία στις 15 Μαρτίου 1947, ωστόσο το σύνολο του μυθιστορήματος έμεινε αδημοσίευτο, πιθανότατα γιατί αρκετές σελίδες του “πέρασαν” στον κατοπινό Καπετάν Μιχάλη.
Την ίδια εποχή ο συγγραφέας είχε προσπαθήσει να προσελκύσει την προσοχή της Σουηδικής Ακαδημίας στην υποψηφιότητά του για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, υποστηρίζοντας όμως επιτακτικά τη συνυποψηφιότητά του με τον στενό του φίλο Άγγελο Σικελιανό.
Τον Σεπτέμβριο του 1946, από τις σελίδες του περιοδικού Life and Letters, είχε απευθύνει έκκληση στους διανοούμενους ολόκληρου του κόσμου να ιδρύσουν μια “Διεθνή του Πνεύματος”, όπου κατέγραφε την αγωνία του για τις συνέπειες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και τον φόβο του για την τύχη του πολιτισμού ύστερα από την κόλαση στη Χιροσίμα. Οι ανησυχίες, οι αγωνίες και οι φόβοι του αποτέλεσαν τη μαγιά της συγγραφής του μυθιστορήματος “Ο Ανήφορος”, που έμελλε να μείνει στο συρτάρι περίπου για εβδομήντα πέντε χρόνια.
Ο Καζαντζάκης, η φθορά και ο θάνατος
Όπως ήδη αναφέραμε, η ημέρα κυκλοφορίας του “Ανήφορου” είναι συμβολική και έχει σκοπό να τιμήσει το σύνολο του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, καθώς συμπίπτει με την ημερομηνία θανάτου του.
Μετά από ταξίδι του στην Κίνα, ο Καζαντζάκης επέστρεψε με κλονισμένη την υγεία του και έφυγε από τη ζωή στις 26 Οκτωβρίου του 1957, σε ηλικία 74 ετών, στο Φράιμπουργκ. Η σορός του μεταφέρθηκε στο στρατιωτικό αεροδρόμιο της Ελευσίνας στις 3 Νοεμβρίου. Η Ελένη Καζαντζάκη ζήτησε από την Εκκλησία της Ελλάδος να τεθεί η σορός του σε λαϊκό προσκύνημα, αλλά ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Θεόκλητος αρνήθηκε.
Δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από τότε που η Εκκλησία της Ελλάδος είχε ζητήσει τον “διωγμό” του Καζαντζάκη για μερικές σελίδες του “Καπετάν Μιχάλη” και για την όλη σύλληψη του “Τελευταίου πειρασμού”.
Η Ελένη και ο Παντελής Πρεβελάκης τον παρέλαβαν από την Ελευσίνα και η σορός του Καζαντζάκη παρέμεινε στον νεκρικό θάλαμο του Πρώτου Νεκροταφείου Αθηνών, απόντος ιερέα. Άκαρπες απέβησαν οι προσπάθειες που κατέβαλαν ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο κυβερνητικός επίτροπος Θ. Σπεράντζας, φίλοι και οι δύο του Καζαντζάκη, να μείνει η σορός του σε ναό της Αθήνας μέχρι την αναχώρησή της για την Κρήτη.
Την επομένη τον συνόδευσαν στο Ηράκλειο και ο νεκρός ετέθη σε δημόσιο προσκύνημα στον μητροπολιτικό ναό. Στις 5 Νοεμβρίου, στις 11 το πρωί, άρχισε η νεκρώσιμος ακολουθία, παρουσία του Αρχιεπισκόπου Κρήτης Ευγενίου και 17 ακόμη ιερέων.
Ακολούθως έγινε η ταφή, στην οποία όμως οι ιερείς δεν μετείχαν κατόπιν απαγόρευσης του Αρχιεπισκόπου Αθηνών. Η ταφή έγινε στην ντάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα Βενετσάνικα τείχη. Στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη χαράχθηκε, όπως το θέλησε ο ίδιος, η επιγραφή: Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος.
Ο “Ανήφορος” αντηχεί την ιδιοσυγκρασιακή σκοπιά που είχε ο ίδιος ο Καζαντζάκης για τη ζωή και τον θάνατο. Ένα μότο ζωής, για την ακρίβεια. “Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε: η λέξη Ανήφορος. Τον ανήφορο αυτό θα ’θελα εδώ, με αλήθεια μαζί και φαντασία, να παραστήσω και τις κόκκινες πατημασιές που άφηκε το ανηφόρισμα”, έγραφε ο Νίκος Καζαντζάκης στην αυτοβιογραφική “Αναφορά στον Γκρέκο”.
Στον “Ανήφορο”, γράφει ο σπουδαίος συγγραφέας του τόπου μας: “Δε με νοιάζει ο θάνατος, με νοιάζει η φθορά· αυτή εξευτελίζει τον άνθρωπο. Αυτήν πρέπει να νικήσω…”. Και τη νίκησε με τον τρόπο που έζησε, αλλά και με το συνολικό του έργο που μας άφησε παρακαταθήκη.
Τα βαθύτερα νοήματα του έργου
Ο “Ανήφορος” είναι ένα μυθιστόρημα με σαφέστατο αντιπολεμικό χαρακτήρα, που συνδυάζει ένα ισχυρό πολιτικό μήνυμα και μια εσωτερικότητα, μια μελαγχολία βαθιά και λυτρωτική. Είναι ένα βιβλίο που αναμφισβήτητα ανήκει στο λογοτεχνικό σύμπαν του μεγάλου δημιουργού, ενώ παράλληλα θέτει ερωτήματα τα οποία διαρκώς κατατρύχουν τον άνθρωπο.
Ο Καζαντζάκης γράφει με ένταση και αγωνία υπαρξιακή.
Στοχάζεται πάνω σε όλες τις ανθρώπινες αντινομίες και δίνει διέξοδο – ίσως σήμερα περισσότερο από ποτέ – σε μια σκέψη που αναμετριέται με το χάος του σύγχρονου κόσμου, ο οποίος μεταβάλλεται ταχύτατα. Οι σκέψεις του προβληματίζουν τον αναγνώστη σε κάθε σελίδα και τον προσκαλούν να ψάξει βαθιά μέσα του.
Βασικός άλλωστε άξονας των καζαντζακικών έργων είναι η εσωτερική ελευθερία και αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η κοινωνική δικαιοσύνη, η τόλμη, όπως εκφράζεται στον φιλοσοφικό του όρο “Η Κρητική Ματιά”: να κοιτάζεις άφοβα τον φόβο, να ζεις τη ζωή των θνητών και να συμπεριφέρεσαι σαν να είσαι αθάνατος, να αγωνίζεσαι για την καταξίωση της ψυχής, μιας ψυχής διαρκώς πεινασμένης και ανικανοποίητης, που κατατρώγει τη σάρκα και οδηγεί σε πνευματική υπέρβαση και λύτρωση.
Στον “Ανήφορο”, οι σκέψεις του συγγραφέα για τη μεταπολεμική Ευρώπη βρίσκουν αναλογίες στη σημερινή κατάσταση με το μεταναστευτικό, τον πόλεμο στην Ουκρανία και την οικονομική περιδίνηση, με την κρίση ταυτότητας να είναι παραπάνω από εμφανής.
Θα έλεγε μάλιστα κανείς πως τα νοήματα που επεξεργάζεται στον “Ανήφορο” ο Καζαντζάκης, “συνομιλούν” με την “Πανούκλα” του Καμί που γραφόταν την ίδια περίοδο.
Τι διαφορές παρουσιάζει ο Ανήφορος σε σύγκριση με τον Ζορμπά
Ο Ζορμπάς είναι μια ελεγεία στην ζωή που αντιπαραβάλλεται στον πόνο και τον θάνατο. Είναι ένα βιβλίο που διαπνέεται από μια αίσθηση αισιοδοξίας ισχυρή λαμβάνοντας ως σημείο εκκίνησης την κατάφαση στη ζωή που αντιπροσωπεύει ο Ζορμπάς ο οποίος κοιτάζει μόνο στο παρόν και στο μέλλον, πηγαίνει μόνο μπροστά και ζει κάθε στιγμή του σαν να είναι η τελευταία.
Από την άλλη στον “Ανήφορο”, ο Καζαντζάκης δίνει την απάντηση με τον δικό του τρόπο σε όσους επέκριναν το γεγονός ότι στο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά απουσιάζει ο πόνος και η καταστροφή που βίωσε η Ελλάδα στη Γερμανική Κατοχή. Το έργο διακρίνεται για τον αντιπολεμικό του χαρακτήρα ενώ δίνει και ένα πολιτικό μήνυμα στο διεθνές και όχι μόνο στο ελληνικό κοινό. Για αυτό μάλιστα όπως είχε αναφέρει ο Καζαντζάκης στο τέλος του συγκεκριμένου έργου του, ήθελε να προσθέσει την “Ασκητική” ως συνέχεια.
Ο Καζαντζάκης συναντά εδώ την έννοια που στοιχειώνει τους υπαρξιστές, την αγωνία, ενώ αναμετριέται επίσης με βαθιές φιλοσοφικές συζητήσεις που έχουν λάβει χώρα για μεγάλο διάστημα στην Ευρώπη από τους Χάιντεγκερ, Μπερξόν, Μπένγιαμιν, Σαρτρ, Καμύ, Βιτγκενστάιν και Καντ, προσπαθώντας να βρει απάντηση στο ερώτημα “Τι είναι ο άνθρωπος;”, και τελικά, “πώς ζει κανείς γνωρίζοντας το πεπερασμένο της ύπαρξης του;”.
Οι καινοτομίες των νέων εκδόσεων της Διόπτρας
Στις 11 Οκτωβρίου οι εκδόσεις Διόπτρα παρουσίασαν το νέο μεγαλεπίβολο έργο τους, που αφορά την επανακυκλοφορία των βιβλίων του Καζαντζάκη, σε μια βραδιά που έλαβε χώρα στο Μουσείο Μπενάκη.
Εκεί παρουσιάστηκαν όλα τα εξώφυλλα, που βασίζονται στην κόκκινη γραμμή, σε επιμέλεια του Γιάννη Καρλόπουλου.
Είναι χαρακτηριστικό πως στα βιβλία που εκδίδονται, χρησιμοποιείται πρωτότυπη γραμματοσειρά που εμπνέεται από τα χειρόγραφα του δημιουργού, ενώ υπάρχει γλωσσάρι για τους άγνωστους όρους.
Αξίζει να σημειωθεί πως αυτή τη στιγμή ετοιμάζεται παρουσίαση έργων του Καζαντζάκη για παιδιά, τα ταξιδιωτικά του, καθώς και δύο graphic novels από τον Αντώνη Νικολόπουλο, γνωστό ως Soloup που δουλεύει πάνω στον Ζορμπά και τον Παναγιώτη Πανταζή ή αλλιώς Pan Pan που επεξεργάζεται τον Καπετάν Μιχάλη.
Μια γεύση του βιβλίου, μπορείτε να πάρετε εδώ.
