Η πρώτη συστηματική μελέτη για τις περιοχές με αμμοθίνες και κέδρους στην Κρήτη, κατέδειξε το πρόβλημα από τις έντονες πιέσεις που δέχονται τα οικοσυστήματα
Χρειάστηκε να κυλήσει πολλή άμμος στην κλεψύδρα της εξέλιξης μέχρι οι θαλασσόκεδροι της Κρήτης να μπορούν να αψηφούν τη δύναμη του ανέμου και της θάλασσας και να δελεάζουν το βλέμμα με την περίτεχνη “γλυπτική” τους στα τοπία στον Νότο του νησιού μας.
Από τον Κομμό στη Μεσαρά και το Κεδρόδασος στα Χανιά μέχρι τη Χρυσή και τη Γαύδο, το γηγενές αυτό είδος, επιστημονικά γνωστό ως Άρκευθος, μας χαρίζει τα πολύτιμα δώρα του κυριαρχώντας σε παραλίες εκπληκτικής ομορφιάς, ζητώντας από εμάς το αυτονόητο. Το δικαίωμα στην επιβίωση, την απαραίτητη προσοχή ώστε οι θαλασσόκεδροι να κληροδοτηθούν στις επόμενες γενιές στην ίδια αν όχι καλύτερη κατάσταση από εκείνη που βρίσκονται σήμερα.
Ο κίνδυνος ωστόσο για την επιβίωσή τους είναι υπαρκτός και οι προειδοποιήσεις είναι ηχηρές, καλώντας σε ευαισθητοποίηση όλων, ώστε αυτές οι σπάνιας ομορφιάς οάσεις να μπορέσουν να αντέξουν τις πιέσεις που δέχονται, και οι οποίες εξετάστηκαν στα πλαίσια ενός παλιού μεν αλλά πάντα επίκαιρου ευρωπαϊκού προγράμματος, μιας που το πρόβλημα παραμένει, γνωστό ως LIFE Junicoast, με συντονιστή το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων (ΜΑΙΧ).
Οι επιστήμονες που εργάστηκαν για τη μελέτη του είδους έβαλαν στο “μικροσκόπιο” τέσσερις περιοχές Natura της Κρήτης, όπου οι θαλασσόκεδροι αναπτύσσονται σε παράκτιες αμμοθίνες, διαπιστώνοντας το μέγεθος του προβλήματος και τις πολλαπλές διαστάσεις του, που σχετίζονται κυρίως με τις πιέσεις από τον τουρισμό και την ελεύθερη βόσκηση. Το Κεδρόδασος κοντά στο Ελαφονήσι στα Χανιά, η Γαύδος και η Χρυσή, καθώς και οι μικρές συστάδες του είδους στα Φαλάσαρνα αποτέλεσαν τις περιοχές μελέτης στα πλαίσια του προγράμματος, που αναδεικνύουν πολύτιμα στοιχεία για την αναγκαιότητα προστασίας αυτών των μοναδικών και σπάνιων οικοτόπων, που όπως αναφέρουν οι επιστήμονες, συναντάται σε οκτώ χώρες της Νότιας και Δυτικής Ευρώπης, κυρίως σε παραλίες της Μεσογείου, του Ατλαντικού και στη Δανία.
Στην Ελλάδα, οι παράκτιες αμμοθίνες με είδη κέδρων συναντώνται σε 17 περιοχές του δικτύου Natura 2000 στη δυτική και νότια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Σύμφωνα με την Οδηγία των Οικοτόπων της Ε.Ε. (οδηγία 92/43/ΕΟΚ), ο οικότοπος των παράκτιων αμμοθινών με είδη Juniperus (κωδικός 2250*) ανήκει στην κατηγορία των “οικοτόπων προτεραιότητας”, που σημαίνει ότι διατρέχει κίνδυνο εξαφάνισης και τα κράτη-μέλη φέρουν ιδιαίτερη ευθύνη για τη διατήρησή του. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι παράκτιες αμμοθίνες με είδη κέδρων προέρχονται κυρίως από την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του τουρισμού, την έλλειψη ευαισθητοποίησης, τη βόσκηση, τις πυρκαγιές, την απόθεση απορριμμάτων και την περιορισμένη φυσική αναγέννηση των κέδρων. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή, η οποία αναμένεται να επηρεάσει όλα τα φυσικά οικοσυστήματα, καθιστούν επιτακτική ανάγκη την ανάληψη δράσεων με σκοπό την προστασία των εν λόγω οικοτόπων.
Σύμφωνα με τον δασολόγο του ΜΑΙΧ από την ομάδα εργασίας του προγράμματος, κ. Γιώργο Καζάκη, η πίεση από τον τουρισμό είναι από τις σημαντικότερες που υφίστανται αυτά τα οικοσυστήματα, με διαφορετικές όμως διαβαθμίσεις ανάλογα με την επισκεψιμότητα. Για παράδειγμα, στο Κεδρόδασος οι κατασκηνωτές κατακλύζουν το μοναδικό αυτό μέρος τα σαββατοκύριακα. Στη Γαύδο το πρόβλημα μεγιστοποιείται καθώς εκεί οι κατασκηνωτές παραμένουν για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Αντίθετα στη Χρυσή, η πλειονότητα των επισκεπτών πηγαίνει μέσω μονοήμερων εκδρομών, ενώ στα Φαλάσαρνα υπάρχουν συστάδες σε τέσσερις με πέντε σημεία, αποτελώντας ιδιαίτερη περίπτωση σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές.
Το πιο μεγάλο από τα προβλήματα αφορά στο ότι οι επισκέπτες που διέρχονται μέσα από τις ζώνες των αμμοθινών με κέδρους πατούν τους βλαστούς των νέων δέντρων, με αποτέλεσμα να εμποδίζεται η αναγέννηση των θαλασσόκεδρων, που δύσκολα επιβιώνουν, κάτι που συμβαίνει και με τη βόσκηση, αφού τα ζώα κάνουν ακριβώς αυτό καταστρέφοντας τους “νεογέννητους” κέδρους. Παράλληλα ο καθαρισμός που γίνεται από επισκέπτες για τη δημιουργία χώρων κατασκήνωσης προκαλεί επιπλέον επιβάρυνση στο οικοσύστημα, όπως μας εξήγησε ο κ. Καζάκης.
Αν αναλογιστεί κανείς πόσο αργή είναι η εξέλιξη του αιωνόβιου αυτού είδους, αντιλαμβάνεται πόσο κρίσιμη είναι η παρατήρηση του δασολόγου του ΜΑΙΧ, ότι μια μικρή πίεση ή καταστροφή μπορεί να γίνει αντιληπτή μετά από μερικά χρόνια, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Καθώς το είδος είναι αιωνόβιο και υπεραιωνόβιο, κάτι που διαπιστώθηκε σε όλους τους πληθυσμούς που μελετήθηκαν, είναι αυτονόητο ότι η σημασία τους μεγιστοποιείται. Σύμφωνα με τους επιστήμονες του LIFE Junicoast, είναι χαρακτηριστικό ότι οι νεαρότεροι υποπληθυσμοί που καταγράφηκαν στο Κεδρόδασος και τον Λαυρακά έχουν μέση ηλικία 100-120 έτη, οι υπόλοιποι πλησιάζουν τα 200 έτη, ενώ μεμονωμένα άτομα που μετρήθηκαν στη νήσο Χρυσή φτάνουν και πάνω από 350 έτη. Ανησυχητικό είναι, όπως αναφέρεται στα συμπεράσματα του προγράμματος, το γεγονός ότι η αναγέννηση του Juniperus macrocarpa (Άρκευθος η μακρόκαρπος) είναι χαμηλή, με εξαίρεση τις περιοχές του Σαρακήνικου και του Λαυρακά στη Γαύδο. Αν και στις περισσότερες θέσεις παρατηρήθηκε σημαντικός αριθμός αρτιβλάστων, η επιβίωσή τους είναι αρκετά χαμηλή. Επίσης η αναλογία φύλου του εν λόγω είδους – αρσενικά προς θηλυκά άτομα – αποκλίνει σημαντικά από την οικολογικά σταθερή σχέση 1:1 μόνο στη νήσο Χρυσή, όπου καταγράφηκαν περισσότερα αρσενικά άτομα.
Στα ευρήματα του προγράμματος καταγράφεται, επίσης, ότι το μέγεθος των υποπληθυσμών των κέδρων κρίνεται ικανοποιητικό για όλες τις περιοχές, εκτός των Φαλασάρνων.
Πρόγραμμα Junicoast
Οι τέσσερις παράδεισοι των κέδρων στην Κρήτη
Το πρόγραμμα Junicoast αφορούσε τις 4 περιοχές της Κρήτης με παράκτιες αμμοθίνες με είδη κέδρων, και πιο συγκεκριμένα:
* Το Κεδρόδασος: Ένα μαγευτικό μέρος στη νοτιοδυτική περιοχή του νομού Χανίων, 1,5 χιλιόμετρο ανατολικά του Ελαφονησίου, το οποίο καταλαμβάνει έκταση 115 στρεμμάτων και καλύπτει μια στενή λωρίδα κατά μήκος της ακτής. Διασχίζεται από το μονοπάτι Ε4, που συνδέει την Παλαιόχωρα με το Ελαφονήσι.
"google ad"
* Στη Γαύδο ο οικότοπος συναντάται στις βόρειες ακτές του νησιού, στις περιοχές Σαρακήνικο, Άγιος Ιωάννης και Λαυρακάς, καλύπτοντας έκταση 165, 225 και 985 στρεμμάτων αντίστοιχα, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά από τους επιστήμονες που μετείχαν στο πρόγραμμα.
* Η νήσος Χρυσή βρίσκεται 8 ναυτικά μίλια νότια της Ιεράπετρας. Ο οικότοπός της καλύπτει συνολικά 874 στρέμματα και συναντάται στα ανατολικά του νησιού, όπου σχηματίζονται εκτεταμένες αμμοθίνες και κυριαρχεί το είδος Juniperus macrocarpa και στο κεντρικό τμήμα, όπου κυριαρχεί το είδος Juniperus phoenicea σε θαμνώδη μορφή.
* Στα Φαλάσαρνα, ο οικότοπος εμφανίζεται κατακερματισμένος σε 6 μικρές επιφάνειες κατά μήκος της ακτής, οι οποίες καλύπτουν συνολικά 27 στρέμματα.
Τι πρέπει να γίνει
Οι δράσεις που πρέπει να ληφθούν για την προστασία του πολύτιμου αυτού θησαυρού της κρητικής φύσης δεν περιορίζονται βέβαια στα πλαίσια ενός προγράμματος με συγκεκριμένη διάρκεια ζωής, αλλά σε μια διαρκή προσπάθεια που απαιτεί την ευαισθητοποίηση όλων. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο δασολόγος του ΜΑΙΧ κ. Γιώργος Καζάκης, η “μαγική λέξη” είναι «σωστή διαχείριση», από την οποία εξαρτώνται όλα. Ένα πολύπλευρο θέμα που απαιτεί την ενημέρωση όχι μόνο των πολιτών και κυρίως των επισκεπτών αυτών των πανέμορφων παραλιών, αλλά και των υπηρεσιών, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και όλων όσων με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εμπλέκονται στον τουρισμό.
Για τον λόγο αυτό άλλωστε ένα από τα αποτελέσματα του προγράμματος υπήρξε η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, όπου παρέχονται όχι μόνο στοιχεία για την ιστορία και τη σημασία του κάθε τόπου, αλλά και βασικές συμβουλές για το τι πρέπει να κάνει ο κάθε επισκέπτης που πηγαίνει να απολαύσει τα μαγευτικά αυτά μέρη. Εκτός από την ενημέρωση, σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης η επαγρύπνηση, που πρέπει να είναι συνεχής για την προστασία των αμμοθινών και των θαλασσόκεδρων, ώστε να συνεχίσουν το μοναδικό τους ταξίδι στον χώρο και τον χρόνο, αλώβητα από τους κινδύνους που τα απειλούν. Και όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στα φυλλάδια του LIFE Junicoast, «φεύγοντας, πάρτε μαζί σας τις εμπειρίες σας και τις αναμνήσεις σας. Αφήστε πίσω ΜΟΝΟ τις πατημασιές σας!».
Σημειώνεται ότι το πρόγραμμα είχε ως συντονιστή δικαιούχο το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων (ΜΑΙΧ). Συμπράττοντες δικαιούχοι ήταν: το Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (Τμήμα Βιολογίας – Τομέας Βοτανικής), η Αποκεντρωμένη Διοίκηση Κρήτης με τη Διεύθυνση Δασών Χανίων και τη Διεύθυνση Δασών Λασιθίου, και η Περιφέρεια Κρήτης με το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Κρήτης. Ο βασικός δε στόχος του ήταν να προωθήσει και να καταστήσει δυνατή τη μακροχρόνια προστασία και διατήρηση του οικοτόπου των παράκτιων αμμοθινών με είδη κέδρων στην Ελλάδα.
Τα χαρακτηριστικά τους – Οι κέδροι που είναι… θαλασσόκεδροι
Μπορεί στην Κρήτη να αποκαλούμε τα εντυπωσιακά αυτά δέντρα που αγαπούν τόσο τις παραλίες ως κέδρους, όμως στην πραγματικότητα η σωστή ορολογία τούς περιγράφει ως θαλασσόκεδρους ή άρκευθους, σύμφωνα με τον βοτανολόγο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Μανόλη Αβραμάκη.
Αντίστοιχα, για τους βουνίσιους υπάρχει ο όρος ορεινή άρκευθος ή βουνόκεδρος, με διαφορετική ωστόσο μορφολογία, καθώς οι τελευταίοι δεν παίρνουν ύψος αλλά έρπονται. Αυτό που μας κάνει πάντα τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι τα περίπλοκα σχήματα που παίρνουν οι κορμοί τους, σαν υπαίθρια γλυπτά, καθώς μοιάζουν να ελίσσονται, στοιχείο που σύμφωνα με τον κ. Αβραμάκη προσδιορίζει την πίεση που δέχεται ένα δέντρο από τα στοιχεία της φύσης και κυρίως τον άνεμο ήδη από μικρό. Για τον λόγο αυτό, τα σχήματα αυτά περιγράφονται ως “ανεμομορφές”.
Εξίσου εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι οι ρίζες τους δίνουν την αίσθηση ότι βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους. Στην πραγματικότητα όμως το ριζικό τους σύστημα είναι αρκετά βαθύ, ώστε να βρουν το απαραίτητο για την επιβίωσή τους νερό, και αυτό που βλέπουμε είναι το αποτέλεσμα της διάβρωσης και κυρίως της απομάκρυνσης της άμμου που εκθέτει το επιφανειακό τμήμα των ριζών.
Μια πιο αναλυτική περιγραφή των κυρίαρχων ειδών που συναντιούνται στις τέσσερις πιο χαρακτηριστικές περιοχές Natura με αμμοθίνες και θαλασσόκεδρους της Κρήτης περιέχεται στο πληροφοριακό υλικό του προγράμματος LIFE Junicoast.
Σύμφωνα με αυτό, το ένα από τα δύο πιο κοινά είδη, το Juniperus macrocarpa (Άρκευθος η μακρόκαρπος) είναι φυτό δίοικο, δηλαδή τα αρσενικά και τα θηλυκά άνθη αναπτύσσονται σε διαφορετικά δέντρα. Ανθίζει από τον Φεβρουάριο έως τον Μάρτιο και οι καρποί του, που συνήθως περιέχουν 3 σπέρματα, ωριμάζουν το φθινόπωρο του επόμενου έτους. Το ριζικό του σύστημα είναι βαθύ και διακλαδισμένο με άφθονες επιφανειακές ρίζες. Απαντάται σε μορφή συστάδων ή πολύκλωνων ομάδων που πιθανόν προέκυψαν από παραβλαστήματα ενός μητρικού δέντρου.
Είναι αιωνόβιο είδος και η ηλικία του μπορεί να ξεπεράσει τα 400 χρόνια. Αν και αρκετοί σπόροι φυτρώνουν, τα αρτίβλαστα δεν καταφέρνουν να επιβιώσουν λόγω της βόσκησης, της καταπάτησης και κυρίως των δυσμενών συνθηκών του περιβάλλοντος.
Το δεύτερο είδος, το Juniperus phoenicea (Άρκευθος η φοινικική) είναι φυτό μόνοικο με κοντό κορμό και τα φύλλα του μοιάζουν με αυτά του κυπαρισσιού. Οι καρποί του είναι στρογγυλοί, διαμέτρου 6-14 χιλ., και περιέχουν 3-8 σπέρματα. Οι καρποί του ωριμάζουν από τον Αύγουστο έως τον Νοέμβριο του επόμενου έτους.
Η κοινή του ονομασία είναι Αγριοκυπαρίσσι ή Αβόρατος. Εμφανίζεται κυρίως υπό μορφή θάμνων ή μεμονωμένων δέντρων σε αβαθείς αμμώδεις θέσεις με βραχώδες υπόστρωμα στις παρυφές του οικοτόπου.