Μέχρι τις τελευταίες ημέρες της ζωής του, ο Στυλιανός Αλεξίου παρέμεινε αφοσιωμένος στην επιστήμη, που αποκαλούσε «επίσημη σύζυγό του»: την αρχαιολογία. Το 1977 παραιτήθηκε από τη θέση του διευθυντή του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, εγκαταλείποντας την Αρχαιολογική Υπηρεσία έπειτα τρεις δεκαετίες για να διδάξει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Εντούτοις, συνέχισε τις δημοσιεύσεις και τις συνεργασίες με άλλους, συχνά νεότερους αρχαιολόγους, τους οποίους ενεθάρρυνε και καθοδηγούσε, χωρίς να επιχειρεί να τους χειραγωγήσει.
Αν και το φιλολογικό του έργο τον καθιέρωσε στη συνείδηση του κοινού, η προσφορά του στην αρχαιολογία υπήρξε εξίσου σημαντική. Ιδρυτής των Αρχαιολογικών Μουσείων Χανίων και Αγίου Νικολάου, ήταν υπεύθυνος για την επέκταση του Μουσείου Ηρακλείου, το οποίο είχε μετατρέψει σε τόπο συνάντησης κορυφαίων προσωπικότητων της διανόησης. Ενα χρόνο μετά τον θάνατό του, στις 12 Νοεμβρίου του 2013, δύο γυναίκες που συνεργάστηκαν στενά με τον αρχαιολόγο Αλεξίου –στα χρόνια της ενεργού δράσης του είτε αργότερα– περιγράφουν μία χαρισματική προσωπικότητα, αλλά και έναν πρωτοπόρο επιστήμονα.
«Εκείνα τα χρόνια, το Μουσείο Ηρακλείου δεν ήταν δημόσια υπηρεσία. Ηταν ένας πνευματικός φάρος. Δεν υπήρχε πνευματικός άνθρωπος, Ελληνας και ξένος, να περάσει από την Κρήτη και να μην επισκεφθεί τον Στυλιανό Αλεξίου», αναπολεί η αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Καρέτσου, μιλώντας με θαυμασμό για το ήθος και το επιστημονικό κύρος ενός «πραγματικά πνευματικού» και «πολύ γενναιόδωρου ανθρώπου». Λίγο μετά την άφιξή της στο Μουσείο, στις αρχές του ’73, η τότε νεαρή αρχαιολόγος βρέθηκε να έχει την ευθύνη για όλα τα αρχαιολογικά ζητήματα της Ανατολικής Κρήτης. «Του είχα πει ότι δεν έχω μεγάλη ανασκαφική εμπειρία και μου απάντησε “εγώ είμαι σίγουρος ότι θα τα καταφέρετε”», αναφέρει.
Παρότι ήρθε στην Κρήτη χωρίς προοπτική εγκατάστασης, η κ. Καρέτσου εξακολουθεί να ζει εκεί σήμερα, έχοντας στο μεταξύ διατελέσει διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και προϊσταμένη της ΚΓ΄ Εφορείας. Εν μέρει υπεύθυνος για την παραμονή της στο νησί ήταν ο Στυλιανός Αλεξίου, που της ανέθεσε μία σειρά σημαντικών ανασκαφών, μεταξύ των οποίων και αυτή στο μινωικό ιερό κορυφής του Γιούχτα – «για την οποία θα του είμαι, όσο ζω, ευγνώμων». Διορατικός στην επιλογή των πιθανών συνεργατών του, δεν δίσταζε να εμπιστεύεται σημαντικά ευρήματα σε νέους ερευνητές. Οταν, επεκτείνοντας τη σωστική ανασκαφή στη Μινωική Επαυλη της Ανω Ζάκρου, η κ. Καρέτσου «τόλμησε» να αμφισβητήσει την υπάρχουσα θεωρία σχετικά με ένα εύρημα, έσπευσε στη Ζάκρο, «συνέλαβε τον προβληματισμό μου σε μία δεκάλεπτη επίσκεψη και ετοίμασε ένα άρθρο, που διέλυε ένα μύθο γι’ αυτό το θέμα». Αλλωστε, οι δημοσιεύσεις ήταν κάτι που προσέγγιζε με μία συνέπεια πρωτοφανή για την ελληνική –και όχι μόνο– αρχαιολογία της εποχής. «Ηταν ο μόνος, από όσο μπορώ να θυμηθώ, Ελλην αρχαιολόγος, που δημοσίευσε οτιδήποτε ανέσκαψε».
Πριν φύγει από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, ο Στυλιανός Αλεξίου άφησε, σύμφωνα με την κ. Καρέτσου, μία τελευταία, άγνωστη για τους περισσότερους παρακαταθήκη: Το 1976 είχε υποβάλει την παραίτησή του μετά το θόρυβο που είχε ξεσπάσει με την ανέγερση ξενοδοχειακού συγκροτήματος στην Αγία Πελαγία και τις φήμες περί καταστροφής των αρχαιοτήτων με την ανοχή της Εφορείας. Οταν, κατόπιν παρέμβασης της πολιτικής ηγεσίας, δέχτηκε να ανακαλέσει την παραίτηση, έθεσε ως όρο την προστασία του αρχαιολογικού χώρου της Κνωσού. «Εκκρεμούσε σχεδόν δύο χρόνια η υπογραφή του προεδρικού διατάγματος για τις Ζώνες Α και Β της Κνωσού. Ηταν πολύ μεγάλη υπόθεση, διότι αν δεν είχε γίνει εκείνη την εποχή, τα αυθαίρετα θα είχαν φτάσει στο ανάκτορο». Πάντως, η αποχώρησή του από την Υπηρεσία, το ’77, οφειλόταν πάνω απ’ όλα στην επιθυμία του να ασχοληθεί με τη φιλολογία, εκτιμά η κ. Καρέτσου. «Ελεγε ότι η αρχαιολογία ήταν η επίσημη σύζυγός του, αλλά το μεσαιωνικό θέατρο και οι φιλολογικές εργασίες ήταν η ερωμένη του».
Καθηγητής
Ως καθηγητής, ο Στυλιανός Αλεξίου ήταν «ο της Φιλοσοφικής. Καθηγητής με καθημερινή παρουσία στη Σχολή, παρατηρούσε και αφουγκραζόταν τα πάντα», θυμάται η Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Το 1988 ακολούθησε ξανά το ένστικτο επιφορτίζοντας με την ευθύνη άλλης μιας σημαντικής ανασκαφής την κ. Γαλανίδου, που τότε είχε μόλις αποφοιτήσει από τη Σχολή Αρχαιολογίας. Μοναδικός όρος ήταν να καταφέρει να εντοπίσει τα ευρήματα από το νεολιθικό Κατσαμπά, που παρέμεναν χαμένα στις αποθήκες του Μουσείου Ηρακλείου.
Οταν, 15 χρόνια αργότερα, τα ευρήματα βρέθηκαν, η κ. Γαλανίδου συνειδητοποίησε πως ο επί χρόνια συνεργάτης της ήταν ένας καινοτόμος επιστήμονας, ο οποίος «ανανέωσε μεθοδολογικά την ελληνική αρχαιολογία. Στη βιβλιογραφία έχει περάσει ως πρωτεργάτης της μινωικής αρχαιολογίας. Η δική μου “ανασκαφή” της ανασκαφής του στον Κατσαμπά με έκανε να αντιληφθώ ότι μισόν αιώνα πριν είχε κάνει αυτά που αποτελούν σήμερα τον επιστημονικό κανόνα της προϊστορικής αρχαιολογίας».
Προσεγγίζοντας διεπιστημονικά το υλικό του, συνεργαζόταν με σπηλαιολόγους, αρχιτέκτονες κ.ο.κ., και συνέλεγε «ευλαβικά τα πάντα, ακόμα και οργανικά κατάλοιπα», κάτι πρωτοποριακό για την εποχή του σε διεθνές επίπεδο, ενώ φρόντιζε να μην αφήνει καμία ανακάλυψη αδημοσίευτη. «Υπήρξε ο τελευταίος εκπρόσωπος ενός σπάνιου είδους επιστημόνων –και δασκάλων– με τεράστιο απόθεμα γνώσης και ικανότητα σύνθεσης της ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού. Είναι αυτή η ολιστική του ματιά στην υλική και πνευματική παραγωγή του παρελθόντος, που μας λείπει περισσότερο, μαζί με την πηγαία ευγένεια, τη λεπτόλιγνη φιγούρα και την αύρα του αστικού Ηρακλείου μιας περασμένης εποχής», καταλήγει.