Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης

ΣΠΙΝΟΖΑ – BAROUCH (BENEDICTUS) SPINOZA
(Άμστερνταμ 1632 – Χάγη 1677)

Κορυφαίος ολλανδοεβραίος πανθεϊστής φιλόσοφος, οπαδός του Καρτεσίου, επηρεα-σμένος από το νεοπλατωνισμό του Μπρούνο, τον εβραϊσμό του Μαϊμονίδη και τη σχολαστική φιλοσοφία του Ακινάτη. Οι αιρετικές του ιδέες τού στοίχισαν την έδρα του Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης και την εκδίωξή του από την ιουδαϊκή κοινότητα. Συνθέτοντας θρησκευτικό ορθολογισμό και πολιτικό φιλελευθερισμό, προσεγγίζει τη γνώση της φύσης, δηλαδή του Θεού, δια της γνώσεως των αιτιών και των αιτιατών, που δίδουν στα όντα τον ιδιάζοντα χαρακτήρα τους. Αντιλαμβάνεται τη ζωή μέσα στην κοινωνία ως εκούσια συμβίωση, που παρέχει το δικαίωμα της εξέγερσης όταν καταπατείται η δημόσια ελευθερία. Το έργο του, περιλαμβάνοντας την τελειότερη μορφή πανθεϊσμού, κατέλαβε σημαντική θέση στη φιλοσοφία του 18ου και 19ου αιώνα.

Έργα: Αρχαί της φιλοσοφίας του Καρτεσίου (1656-1663), Μεταφυσικά Μελετήματα (1656-1663), Σύντομη Πραγματεία περί Θεού, ανθρώπου και μακαριότητος (1660), Πραγματεία για την τελειοποίηση του λογικού (1662), Θεολογικοπολιτική πραγματεία (1665-1670), Πολιτική πραγματεία (1675-1677), Ηθική αποδεδειγμένη κατά γεωμετρική τάξη (1677), Εβραϊκή γραμματική (1677).

Βιβλιογραφία: [Έκδ. Barouch de Spinoza Opera Posthuma, (1677), Carl Gebhardt, Spinoza Opera, Heidelberg (1925), 5 τόμ.], Φ. Έρχαρντ, Η φιλοσοφία του Σπινόζα υπό το φως της κριτικής, 1908, Κ. Φίσσερ, Η ζωή και η διδασκαλία του Σπινόζα, 1909, Σερούια, Ο Σπινόζα, Η ζωή του και η φιλοσοφία του, 1933, Stuart Hampshire, Spinoza et spinozism, 1951, Giles Delenze, Spinoze philosophy pratique, 1970, Joseph Moreau, Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός, 1971, Etienne Balibar, Spinoze et la politique, 1985, Ant. Negri, The savage anomaly, The power of Spinoza’s Metaphysics and Politics, 1991, Reb. Goldstein, Betraying Spinoza, The renegade jew who gave us modernity, 2006, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Βικιπαίδεια.

Εικονογραφία: Βαρούχ Σπινόζα, πορτραίτο, 1665, Herzog-August Bibliothek, Volfenbüttel, Γερμανία.

ΚΕΙΜΕΝΑ: ΣΠΙΝΟΖΑ, ΗΘΙΚΗ (ΜΕΡ. Ι)

* * *

Η νεοπλατωνική φιλοσοφία παρουσιάζει την εικόνα της δημιουργίας μ’ έναν τρόπο που θα επηρεάσει αργότερα τον χριστιανισμό και τον υπαρξισμό. Το αρχικό ον, αόριστο και άπειρο, δεν έχει καμμιά νόηση, βούληση, ενέργεια. Δεν υπάρχει σ’ αυτό διάκριση νοούντος και νοουμένου. Τα παράγωγα της πρώτης αυτής ουσίας, του όντος, δημιουργούνται χωρίς καμμιά αλλαγή του, έξω από την ουσία του, είναι ουσιαστικά ατελέστερά του, απλή σκιά που με τις διαδοχικές γεννήσεις όλο και εξασθενίζει, ώσπου στο τέλος το ον καταντά μη ον, το φως γίνεται σκοτάδι. Το πρώτο γέννημα του όντος, ο Νους, φέρνει τη νόηση στον κόσμο, και απ’ αυτό γεννιέται η Ψυχή και ύστερα η Ύλη.