Πριν η Ρωσία εισβάλει στην Ουκρανία, η Ρωσίδα δημοσιογράφος Farida Rustamova χρησιμοποιούσε την εφαρμογή συνομιλίας Telegram για έναν σκοπό: να στείλει μηνύματα σε φίλους.
Αλλά καθώς οι αρχές έκλεισαν τα μέσα ενημέρωσης που ξεφεύγουν από την επίσημη γραμμή, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων για τα οποία έγραφε, άρχισε να δημοσιεύει τα άρθρα της στο Telegram. Το προφίλ της εκεί – όπου έχει γράψει για τη συσπείρωση των ελίτ της Ρωσίας γύρω από τον Πρόεδρο Βλαντιμίρ Β. Πούτιν και την αντίδραση των υπαλλήλων των κρατικών μέσων ενημέρωσης με μια διαδήλωση στον αέρα – έχει ήδη συγκεντρώσει περισσότερους από 22.000 συνδρομητές.
«Αυτό είναι ένα από τα λίγα κανάλια που έχουν απομείνει όπου μπορείτε να λαμβάνετε πληροφορίες», είπε στους New York Times, σε μια κλήση μέσω Telegram.
Καθώς η Ρωσία έχει αποσιωπήσει τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης και έχει απαγορεύσει τις πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης όπως το Twitter, το Facebook και το Instagram, το Telegram έχει γίνει το μεγαλύτερο εναπομείναν μέσο για ελεύθερη πληροφόρηση. Από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος, είναι η πιο δημοφιλής εφαρμογή στη Ρωσία, με περίπου 4,4 εκατομμύρια χρήστες, σύμφωνα με την Sensor Tower, μια εταιρεία ανάλυσης.
«Το Telegram είναι το μόνο μέρος στη Ρωσία όπου οι άνθρωποι μπορούν να ανταλλάσσουν απόψεις και πληροφορίες ελεύθερα, αν και το Κρεμλίνο έχει εργαστεί σκληρά για να διεισδύσει στα κανάλια του Telegram», είπε ο Ilya Shepelin, ο οποίος κάλυπτε τα μέσα ενημέρωσης για το ανεξάρτητο τηλεοπτικό κανάλι Rain που έχει κλείσει πλέον και έχει δημιουργήσει ένα blog, επικριτικό για τον πόλεμο.
Μετά το κλείσιμο του ανεξάρτητου ραδιοφωνικού σταθμού Echo of Moscow τον περασμένο μήνα, η αναπληρώτρια αρχισυντάκτριά του, Τατιάνα Φελγκενγκάουερ, δήλωσε στο αμερικανικό μέσο ότι το κοινό της στο Telegram διπλασιάστηκε. Επίσης, όταν οι ρωσικές αρχές απέκλεισαν την πρόσβαση στη δημοφιλή ρωσική ειδησεογραφική ιστοσελίδα Meduza στις αρχές Μαρτίου, και οι δικοί της ακόλουθοι στο Telegram διπλασιάστηκαν, φτάνοντας σχεδόν τα 1,2 εκατομμύρια.
«Εκεί λαμβάνω τα νέα μου», είπε ο Ντμίτρι Ιβάνοφ, ο οποίος σπουδάζει πληροφορική σε πανεπιστήμιο στη Μόσχα. Είπε ότι βασιζόταν στο Telegram για να δει «τα ίδια μέσα ενημέρωσης που εμπιστεύομαι και αυτά των οποίων τους ιστότοπους διάβαζα πριν».
Αυτοί που αντιτίθενται στον πόλεμο χρησιμοποιούν την πλατφόρμα για τα πάντα, από τη διοργάνωση αντιπολεμικών διαδηλώσεων μέχρι την ανταλλαγή αναφορών μέσων ενημέρωσης από τη Δύση. Τον Μάρτιο, οι New York Times δημιούργησαν το δικό τους κανάλι στο Telegram για να διασφαλίσουν ότι οι αναγνώστες στην περιοχή «μπορούν να συνεχίσουν να έχουν πρόσβαση σε μια αξιόπιστη πηγή ενημέρωσης περί των παγκόσμιων γεγονότων».
Η άσχημη πλευρά
Ωστόσο, η ελευθερία που επέτρεψε την απεριόριστη ανταλλαγή ειδήσεων και απόψεων έχει επίσης κάνει το Telegram καταφύγιο για παραπληροφόρηση, ακροδεξιά προπαγάνδα και ρητορική μίσους.
Οι προπαγανδιστές έχουν τα δικά τους δημοφιλή κανάλια — ο Βλαντιμίρ Σολοβιόφ, ο παρουσιαστής ενός τηλεοπτικού σόου σε prime time ώρα, μιας εκπομπής αντι-ουκρανικού δηλητηρίου κάθε εβδομάδα, έχει περισσότερους από 1 εκατομμύριο συνδρομητές. Τα κανάλια που υποστηρίζουν τον πόλεμο της Ρωσίας, πολλά από τα οποία διευθύνονται από αγνώστους χρήστες, πολλαπλασιάζονται, σύμφωνα με τους New York Times.
Τα κρατικά μέσα ενημέρωσης, όπως το Tass και το RIA News, διανέμουν επίσης τις ειδήσεις τους μέσω Telegram. Η εταιρεία όμως άνοιξε επίσης την πόρτα στους επικριτές του προέδρου Βλαντιμίρ Β. Πούτιν από τη δεξιά πλευρά, σκληροπυρηνικούς που προτρέπουν το Κρεμλίνο να κάνει περισσότερα.
Ο Yuri Podolyaka, ένας στρατιωτικός αναλυτής που τείνει να παπαγαλίζει την κυβερνητική γραμμή όταν εμφανίζεται στο δημοφιλές, κρατικό Channel One της Ρωσίας, υιοθετεί μια αισθητά διαφορετική προσέγγιση στα βίντεο που δημοσιεύει στο Telegram.
Οι φιλορώσοι σύμμαχοι στη νοτιοανατολική Ουκρανία δεν λαμβάνουν επαρκή εξοπλισμό, υποστηρίζει. Επιπλέον, τονίζει πως η ρωσική κυβέρνηση αργεί πολύ να δημιουργήσει κατοχικές διοικήσεις στις πόλεις που έχει καταλάβει, αλλά και ότι οι πρόσφυγες από την Ουκρανία μάταια ζητούν τις πληρωμές περίπου 120 δολαρίων που υποσχέθηκε ο κ. Πούτιν.
Ο Igor I. Strelkov, βετεράνος του ρωσικού στρατού και πρώην υπουργός Άμυνας της λεγόμενης Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ, έχει προσελκύσει περισσότερους από 250.000 οπαδούς στο κανάλι του στο Telegram αναλύοντας προβλήματα στον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται ο πόλεμος.
«Αμφιβάλλω ότι, μετά την απώλεια του χρυσού πρώτου μήνα του πολέμου, οι δυνάμεις μας θα καταφέρουν να περικυκλώσουν και να καταστρέψουν την ουκρανική δύναμη στο Ντονμπάς», είπε σε ένα βίντεο που δημοσιεύτηκε αυτή την εβδομάδα, παραδεχόμενος ότι ορισμένοι μπορεί να θεωρήσουν τις απόψεις του προδοσία. «Δυστυχώς, βλέπω την ουκρανική στρατιωτική διοίκηση να ενεργεί με περισσότερη ικανότητα από τη ρωσική», τόνισε.
Πράγματι, η λέξη «πόλεμος», που απαγορεύτηκε νομικά στη Ρωσία σε σχέση με την Ουκρανία, εμφανίζεται συχνά στο Telegram εν μέσω των πιο προσωπικών και κομματικών απόψεων τόσο από υποστηρικτές όσο και από αντιπάλους.
Ένας από τους πιο βροντόφωνους υποστηρικτές της κυβέρνησης είναι ο Ραμζάν Καντίροφ, ο ηγέτης της Τσετσενίας, του οποίου το κανάλι Telegram έχει αυξηθεί σε σχεδόν δύο εκατομμύρια ακόλουθους από περίπου 300.000 πριν από τον πόλεμο. Δημοσιεύει συχνά βίντεο με τα στρατεύματά του να πολιορκούν τη Μαριούπολη, συχνά επιδεικνύοντας αμφίβολες στρατιωτικές μεθόδους όπως να στέκεται όρθιος σε ένα ανοιχτό παράθυρο ενώ πυροβολεί προς έναν αόρατο εχθρό.
Ο Καντίροφ παριστάνει τον «Πολεμιστή του TikTok» στο διαδίκτυο, όπως τονίζουν οι New York Times, αφού μια φωτογραφία, που υποτίθεται απεικόνιζε την εκστρατεία του στην Ουκρανία, τον έδειξε να προσεύχεται στο βενζινάδικο μιας μάρκας που υπάρχει μόνο στη Ρωσία.
Γιατί απλά δεν το απαγορεύει η Ρωσία;
Γιατί το Κρεμλίνο δεν απαγορεύει απλώς το Telegram; Το έκανε, ή προσπάθησε να το κάνει, το 2018, αφού η εταιρεία αψήφησε τις κυβερνητικές εντολές να επιτρέψει στις ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας πρόσβαση σε δεδομένα χρηστών.
Ωστόσο, η κυβέρνηση δεν είχε τα τεχνικά μέσα για να αποκλείσει την πρόσβαση στην εφαρμογή και παρέμεινε ως επί το πλείστον διαθέσιμη για Ρώσους χρήστες. Μέχρι το 2020, η κυβέρνηση είχε άρει την απαγόρευσή της, λέγοντας ότι το Telegram είχε συμφωνήσει με διάφορους όρους, συμπεριλαμβανομένων των εντεινόμενων προσπαθειών για τον αποκλεισμό της τρομοκρατίας και του εξτρεμιστικού περιεχομένου.
Αντί να καταπνίγει το Telegram, το Κρεμλίνο προσπαθεί να ελέγξει την αφήγηση εκεί, όχι μόνο μέσω των δικών του καναλιών, αλλά πληρώνοντας για δημοσιεύσεις, δήλωσε στους New York Times ο Shepelin, αναλυτής των μέσων ενημέρωσης.
Ο Pavel Chikov, ο επικεφαλής της Agora Human Rights Group, ο οποίος έχει εκπροσωπήσει το Telegram στη Ρωσία ως δικηγόρος, είπε ότι η εταιρεία μπορεί να έχει διατηρήσει τις ρωσικές δραστηριότητές της μέχρι στιγμής επειδή οι αρχές θεωρούν χρήσιμο να διαδώσουν την ιδέα ότι έχουν ορισμένους δεσμούς με το Telegram και τον ιδρυτή του, Pavel V. Durov, «είτε είναι αλήθεια είτε όχι».
Ο Τσίκοφ είπε ότι δεν πιστεύει ότι το Telegram παρέχει ευαίσθητες πληροφορίες σχετικά με τις επικοινωνίες στη ρωσική κυβέρνηση ή σε άλλους, διότι αν το έκανε, είπε, «οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο θα σταματούσαν να το χρησιμοποιούν».
Ωστόσο, οι ερευνητές ασφαλείας έχουν σημάνει συναγερμούς σχετικά με το πόσο εκτεθειμένοι μπορεί να είναι οι χρήστες του Telegram. Τα μηνύματα, τα βίντεο, οι φωνητικές σημειώσεις και οι φωτογραφίες που ανταλλάσσονται μέσω της εφαρμογής δεν έχουν κρυπτογράφηση από προεπιλογή και αποθηκεύονται στους διακομιστές της εταιρείας. Αυτό τους καθιστά ευάλωτους σε χάκερ, στις κυβερνητικές απαιτήσεις ή σε έναν αδίστακτο υπάλληλο που κατασκοπεύει, είπε ο Matthew D. Green, ειδικός στις τεχνολογίες απορρήτου και αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins.
Το Telegram υποστηρίζει ότι τα δεδομένα που είναι αποθηκευμένα στους διακομιστές της είναι κρυπτογραφημένα και ότι η προστασία του απορρήτου των χρηστών αποτελεί κορυφαία προτεραιότητα. Ωστόσο, ο Green και άλλοι ειδικοί λένε ότι η προσέγγιση του Telegram καθιστά τις επικοινωνίες μέσω της εφαρμογής λιγότερο ασφαλείς σε σύγκριση με άλλες υπηρεσίες ανταλλαγής μηνυμάτων όπως το Signal.
Ο Κέβιν Ρόθροκ, ο διευθυντής της αγγλόφωνης έκδοσης του Meduza, δήλωσε ότι ανησυχεί για το πόσο εύκολο είναι για κάποιον με απαίσιες προθέσεις να συγκεντρώσει προσωπικές πληροφορίες μέσω του Telegram. «Μπορείτε να δείτε ποιος σχολιάζει, ποιος συμμετέχει στις ομαδικές συνομιλίες, τους αριθμούς τηλεφώνου των ανθρώπων», είπε στους NYT. «Υπάρχει μια πλούσια βάση δεδομένων».
Η εταιρεία διευθύνεται από τον Ντούροφ, έναν Ρώσο μετανάστη που την ίδρυσε μαζί με τον αδερφό του, Νικολάι, το 2013, και τώρα λειτουργεί από το Ντουμπάι.
Τα αδέρφια είχαν δημιουργήσει έναν από τους πιο δημοφιλείς ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης της Ρωσίας, αλλά ο Πάβελ πούλησε το μερίδιό του το 2013 και έφυγε από τη χώρα αφού αρνήθηκε να δώσει στην κυβέρνηση τα προσωπικά δεδομένα των αντι-ρώσων διαδηλωτών στην Ουκρανία.
Ίσως ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους για τους Ρώσους που βασίζονται στο Telegram για ανεξάρτητη δημοσιογραφία είναι ότι οι ενέργειες της εταιρείας φαίνεται να βρίσκονται κυρίως στα χέρια ενός ανθρώπου.