Του Σίμου Ανδρονίδη
Η ψυχολόγος, καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου, Φωτεινή Τσαλίκογλου, έδωσε μία ενδιαφέρουσα συνέντευξη στη δημοσιογράφο Νατάσα Μπαστέα, για λογαριασμό της εφημερίδας ‘Τα Νέα Σαββατοκύριακο.’
Στη συνέντευξη αυτή, με αφορμή την υπόθεση της οργάνωσης ‘Κιβωτός του Κόσμου,’ αναπτύσσει τις απόψεις της για θέματα όπως είναι η φροντίδα των παιδιών που διαμένουν σε δομές παρόμοιες (ως προς την οργάνωση), με αυτή της ‘Κιβωτού,’ για την «εικονολαγνική» διάσταση του σύγχρονου πολιτισμού,[1] για την εκ προοιμίου «ενοχοποίηση των παιδιών»,[2] την οποία εντοπίζει στη ρητορική του ιερέα και της συζύγου του, για την αναγκαιότητα της πραγματοποίησης ουσιωδών μεταρρυθμίσεων στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και φροντίδας.
Δίχως όμως αυτό να σημαίνει πως το ‘αντίδοτο’ στα γεγονότα των ημερών (εάν αποδειχθούν φυσικά) και σε εν γένει προβληματικές και μη παιδαγωγικές συμπεριφορές, να είναι η διαμόρφωση ενός πατερναλιστικού κράτους που θα θέσει υπό την σκέπη του όλα τα παιδιά που διαμένουν σε δομές.
Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ως προς αυτό, σε ένα σημείο όπου της οποιαδήποτε μεταρρύθμισης (δεν υπάρχει λόγος βιασύνης) πρέπει να προηγηθεί ανοιχτή και δημόσια διαβούλευση σε επίπεδο Κοινοβουλίου και Κοινωνίας των Πολιτών, σε επίπεδο επιστημονικών φορέων.
Όπως επίσης, απαιτείται να ληφθούν υπόψιν οι ψυχο-συναισθηματικές, συμπεριφορικές και γνωστικές ανάγκες των παιδιών, των οποίων η γνώμη (ιδίως των ευρισκόμενων στην προεφηβική και εφηβική ηλικία) πρέπει να ζητηθεί και να ακουστεί.[3]
Ένα σημείο όμως της συνέντευξης της, για το οποίο ελλοχεύει ο κίνδυνος (δεν επιθυμούμε να καταστούμε κινδυνολογικοί), να χαθεί μέσα στον κυκεώνα της πυκνής επικαιρότητας, είναι η αναφορά της στο ό,τι η φροντίδα, συνιστά την «πρώτη τέχνη της ζωής».[4]
Πέραν του να θέτει τις βάσεις για τη διαμόρφωση μίας «ηθικής θεωρίας», σύμφωνα με τον Alasdair Macintyre (και πως θα μπορούσε να συμβεί αυτό κατά τη διάρκεια μίας συνέντευξης; ), η Φωτεινή Τσαλίκογλου μπορεί και επαναπροσδιορίζει την έννοια τοποθετώντας την μέσα στα ορθά πλαίσια ή συμφραζόμενα.
Δηλαδή, για να προχωρήσουμε περισσότερο, εκτιμά πως η άσκηση σε πραγματικές συνθήκες, εφόσον μιλάμε για τέτοιου τύπου δομές, της φροντίδας, συνιστά ισχυρό δείγμα ηθικής ποιότητας αυτού που φροντίζει τον άλλο (έναν ασθενή) καθιστά εφικτή την επικοινωνία μεταξύ τους, μπορεί και καλύπτει τις ζωτικές ανάγκες του ατόμου που χρήζει φροντίδας,[5] καλλιεργεί το έδαφος για την διάνοιξη δυνατοτήτων που πριν θεωρούνταν πως δεν υπήρχαν.
«Μέσα στην έννοια της φροντίδας, όπως πολύ καλά γνωρίζει η πρόεδρος της επιτροπής, υπάρχει η έννοια της ΗΘΙΚΗΣ»,[6] γράφει η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Και θα συμπληρώναμε: Όχι μόνο της ηθικής, αλλά και της αλλαγής, εφόσον αυτός που προσφέρει την φροντίδα χωρίς δισταγμό (έτερο δείγμα ανυστεροβουλίας: Ανυστερόβουλη φροντίδα σημαίνει να προσφέρεις φροντίδα δίχως δισταγμό), εκτίθεται στην αλλαγή του εαυτού του και των προτεραιοτήτων του, με τρόπο που ίσως δεν αντιλαμβάνεται εκείνη την στιγμή.
Όταν δε, επέλθει και η στιγμή της συνειδητοποίησης, τότε η φροντίδα, η «έγνοια για τον άλλον», η προσφορά σε όποιον την έχει ανάγκη αλλά ενίοτε δεν μπορεί να την ζητήσει ή να την εκμαιεύσει, μετατρέπεται σε σημαίνουσα αρετή. Σε ηθική αρετή, κατά τον Macintyre, όπως είναι και η έννοια της (Αριστοτελικής) φιλίας.
Δεν καθόλου τυχαίου που η καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου δεν χρησιμοποιεί καθόλου του όρου διαχείριση.
Διαχείριση του άλλου, του ασθενούς μέσα σε ένα νοσοκομείο, αυτού που χρήζει ουσιαστικής φροντίδας σε κάποια φάση της ζωής του. Και αυτό διότι η έννοια της διαχείρισης του άλλου, φέρει εντός της την κλασική σύζευξη μέσου-σκοπού, περιορίζοντας την σχέση φροντιστή (ας πούμε, γιατρού και νοσηλευτή), και ασθενούς στα απολύτως απαραίτητα, όταν η φροντίδα, όχι μόνο μπορεί να θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη δια-προσωπικών σχέσεων, αλλά, και να βοηθήσει ώστε να κατευναστούν τα άγχη του ασθενούς, να ελέγξει καλύτερα τις ψυχο-συναισθηματικές του αντιδράσεις. Να επιτρέψει πράγματα που η συμβατική διαχείριση δεν μπορεί. Να θέσει σε παράλληλη τροχιά τις επιθυμίες των δύο. Τα συναισθήματα τους.
Να για ποιον λόγο ονομάζεται ως η «πρώτη τέχνη της ζωής»,[7] με φιλοσοφική-υπαρξιακή διάθεση, η οποία προϋπήρχε της περιόδου της νεωτερικότητας και της μετα-νεωτερικότητας.
Αυτό το απόσπασμα της συνέντευξης που είναι πυκνό σε νοήματα, θα μπορούσε να διαβαστεί από γιατρούς και νοσηλευτές (και από κοινωνικούς ψυχολόγους και εξειδικευμένους παιδαγωγούς), γιατί θέτει στο επίκεντρο τον τρόπο με τον οποίο ιατρική επιστήμη και έννοια της φροντίδας συνυπάρχουν, με την δεύτερη να βοηθά στην επίτευξη μίας ολιστικής προσέγγισης του ασθενούς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Η «εικονολαγνική» διάσταση, έτσι όπως την προσδιορίζει θεωρητικά η Φωτεινή Τσαλίκογλου (άλλως πως, θα μπορούσε να διαβαστεί και ως ‘κυριαρχία του οπτικού’), βρίσκει πεδίο εφαρμογής στο Παγκόσμιο Κύπελλο του Κατάρ, με τον τηλεθεατή, για να εστιάσουμε σε αυτόν (η προσέγγιση μας δεν ενέχει υποτιμητική χροιά/Και πως θα μπορούσε άλλωστε, από την στιγμή όπου ο γράφων είναι ποδοσφαιρόφιλος; ), να αντικρίζει και μετέπειτα, να καλείται να επεξεργασθεί νοητικά ποικίλες εικόνες που έχουν σχέση με τις οπαδικές τελετουργίες και τις οπαδικές φωνές, με τις κινήσεις των ποδοσφαιριστών εντός αγωνιστικού χώρου, με τις αντιδράσεις των προπονητών. Εικόνες δηλαδή, οι οποίες, στην ολότητα τους ιδωμένες, συγκροτούν ό,τι θα ορίσουμε ως ‘ατμόσφαιρα Παγκοσμίου Κυπέλλου.’ Στην εικόνα του Λιονέλ Μέσι που σκοράρει το γκολ εναντίον του Μεξικού και σπεύδει να το πανηγυρίσει εντόνως, εμπεριέχεται η «μεταμορφωτική δύναμη» της εικόνας, για να παραφράσουμε ελαφρά τον Θεόδωρο Ράπτη. Και τι σημαίνει κάτι τέτοιο; Σημαίνει πως η εικόνα δεν μεταμορφώνει τον φίλαθλο ή αλλιώς, τον θεατή της αναμέτρησης σε επίπεδο συμπεριφοράς και νοοτροπίας (‘ήμουν άλλος πριν από το γκολ και μετά από αυτό αλλάζω ριζικά’), αλλά, αντιθέτως, του διανοίγει προοπτικές και δυνατότητες που μέχρι εκείνη την στιγμή φάνταζαν να κλείνουν, να αναβάλλονται για κάποια άλλη φορά, με μετέωρη την συμμετοχή του θεατή: ‘Ναι, η Αργεντινή μπορεί να συνεχίσει, ναι, η Αργεντινή έχει τα φόντα να στεφθεί Παγκόσμια Πρωταθλήτρια και θα το κάνει.’ Βλέπε σχετικά, Ράπτης, Θεόδωρος., ‘Poe – Lacan – Derrida: συνδεσμολογίες,’ Διδακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, 2011, σελ. 40, Διαθέσιμη στο: Poe – Lacan – Derrida: συνδεσμολογίες (didaktorika.gr) Μία πολύ ενδιαφέρουσα υπόθεση εργασίας σχετικά με τον θάνατο εκατοντάδων εργατών στα διάφορα εργοτάξια που είχαν δημιουργηθεί στο Κατάρ, εν όψει της προετοιμασίας της χώρας για τη διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου, προσφέρει ο Κώστας Μποτόπουλος. Πιο συγκεκριμένα, συνδέει τον θάνατο τους με την αύξηση της θερμοκρασίας στη χώρα κατά ένα βαθμό κελσίου (ως απόρροια της κλιματικής αλλαγής), κάτι που είχε ως αποτέλεσμα να εκτεθούν σε ακραίες θερμοκρασιακές συνθήκες μετανάστες εργαζόμενοι, πολλοί εκ των οποίων κατέληξαν. Βλέπε σχετικά, Μποτόπουλος, Κώστας, ‘Τα ταμπού που πέφτουν,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα Σαββατοκύριακο,’ 26-27/11/2022, σελ. 30.
[2] Βλέπε σχετικά, Τσαλίκογλου, Φωτεινή, ‘ Η «μεταμόρφωση του οικείου σε ανοίκειο τρομάζει»’, Συνέντευξη στη δημοσιογράφο Νατάσα Μπαστέα, Εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ 26-27/11/2022, σελ. 14. Και όντως, αποφεύγοντας να υπεισέλθουμε στην ουσία της υπόθεσης που είναι εν εξελίξει, σεβόμενοι πλήρως από ηθική και δικαιοκρατική σκοπιά, το τεκμήριο της αθωότητας, που είναι τεκμήριο (διάβαζε: δικλείδα ασφαλείας) που προστατεύει από κακόβουλες φήμες, θα ισχυρισθούμε πως στη ρητορική του ιερέα, τα παιδιά της δομής εκλαμβάνονταν, απλοϊκά, ως οιονεί ‘προβληματικά,’ ‘απροσάρμοστα,’ ‘ανίκανα να ακολουθήσουν κανόνες και ένα συνηθισμένο βιογραφικό ζωής.’
[3] Ένα μείζον ζήτημα που αναδεικνύεται εναργώς στην επιφάνεια, μέσω αυτής της υπόθεσης, και δεν έχει μελετηθεί επαρκώς προς ώρας τουλάχιστον, είναι η αυστηρή ιεραρχική προσέγγιση που διέπει την λειτουργία τέτοιων δομών. Μία τέτοια ‘από πάνω προς τα κάτω’ προσέγγιση, συνιστά βασικό παράγοντα που με τη σειρά του συμβάλλει στη συγκρότηση ενός κλειστού, σχετικά άκαμπτου και αυτο-αναφορικού περιβάλλοντος (σχηματίζεται ένα ‘κουκούλι’ με άλλα λόγια), το οποίο εξακολουθούσε να λειτουργεί και να τρέφεται από παράγοντες όπως είναι η έλλειψη οποιασδήποτε μορφής λογοδοσίας επί των πεπραγμένων, η μη επάρκεια των ελέγχων που πραγματοποιούνταν (το κοινωνικό κύρος που απολάμβανε η οργάνωση και ο πατέρας Αντώνιος οδηγούσε στην εσφαλμένη εντύπωση πως ‘δεν χρειάζεται κάτι παραπάνω’ και πως ‘όλα είναι καμωμένα σωστά αφού υπάρχει και το στιβαρό χέρι του ιερέα που δείχνει το δρόμο’).
[4] Βλέπε σχετικά, Τσαλίκογλου, Φωτεινή, ‘ Η «μεταμόρφωση του οικείου σε ανοίκειο τρομάζει»…ό.π.
[5] Ως δείγμα ανυστερόβουλης φροντίδας, θα μπορούσε να ιδωθεί η φροντίδα που παρέχεται από τα παιδιά σε ηλικιωμένους γονείς. Το να υπογραμμίσουμε εδώ πως η εν τοις πράγμασι παροχή φροντίδας προς έναν ηλικιωμένο γονέα, αναπλαισιώνει την σχέση γονέα-παιδιού, θα είναι ορθό και συνάμα προφανές, κοινότοπο. Οπότε θα αποφύγουμε περαιτέρω ανάλυση. Αυτό που πρέπει να δούμε είναι το εξής: Φροντίζω σημαίνει ‘μαρτυρώ για τον άλλον’, για να στραφούμε στον Ζακ Ντεριντά, ‘δεσμεύομαι απέναντι στον ίδιο και στον κόσμο του, στον περίγυρο του, πως θα προσπαθήσω να τον βοηθήσω να επανέλθει.’ Εδώ όμως, εισερχόμαστε και στην έννοια της παρηγορητικής φροντίδας, ως μία από τις πλέον εξειδικευμένες μορφές φροντίδας στο σύγχρονο κόσμο, εκεί όπου ο φροντιστής καλείται να συμβάλλει στο να αποκτήσει ο ασθενής (έχουμε κατά νου καρκινοπαθείς τελευταίου σταδίου/ο γράφων έχει προσωπική εμπειρία με τον καρκινοπαθή θείο του), το ‘δικαίωμα’ σε έναν όσο γίνεται πιο ανώδυνο, ομαλό και αξιοπρεπή θάνατο. Αυτή ναι, είναι η πλέον ύψιστη μορφή ‘τέχνης.’
[6] Βλέπε σχετικά, Τσαλίκογλου, Φωτεινή, ‘ Η «μεταμόρφωση του οικείου σε ανοίκειο τρομάζει»…ό.π. Με έναν παρόμοιο τρόπο προσεγγίζει την έννοια της φροντίδας και ο αρχιτέκτονας Ζήσης Κοτιώνης, για τον οποίο, «ενώ η φροντίδα μοιάζει να είναι εφήμερη και να εξαντλείται στις διεκπεραιώσεις της κάθε μέρας και της κάθε στιγμής, αν κοιταχτεί μακροσκοπικά, είναι εκείνη η δύναμη που δίνει συνέχεια στο έργο της ζωής». Βλέπε σχετικά, Κοτιώνης, Ζήσης, ‘Το ίχνος της ομορφιάς,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα Σαββατοκύριακο…ό.π., σελ. 68.
[7] Η φροντίδα είναι ‘τέχνη’ επειδή επιτρέπει σε αυτόν που τη χρειάζεται να ακουστεί. Επειδή μπορεί να επιτρέψει την απόκτηση εμπιστοσύνης, χαμηλόφωνα, σχεδόν αόρατα, δίχως τυμπανοκρουσίες, εξαναγκασμούς και ασκήσεις πειθούς (ο φροντιστής που θα επιτύχει κάτι τέτοιο είναι ‘τεχνίτης’). Για τέτοιες πρακτικές καταγγέλλονται πλέον υπεύθυνοι της δομής ‘Κιβωτός του Κόσμου.’
Ακολουθήστε το agonaskritis.gr στο Google News και στο facebook και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις