Μηχανισμός των Αντικυθήρων: Πώς βρέθηκε και πώς δεν πετάχτηκε στα άχρηστα

Στις 17 Μαΐου 1902, το φρόνημα του πληρώματος ενός σπογγαλιευτικού σκάφους και η παρατηρητικότητα αρχικά του ανθυποπλοιάρχου Ρεδιάδη και κάποιους μήνες αργότερα του υπουργού Παιδείας Σπυρίδωνα Στάη έσωσαν από την αφάνεια ένα μοναδικό από αρχαιολογικής, τεχνολογικής και επιστημονικής αξίας εύρημα: τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Ο μηχανισμός αυτός πήρε το όνομά του λόγω της θέσης στην οποία ανακαλύφθηκε (βορειοδυτικά των Αντικυθήρων). Είναι ένας αρχαίος αναλογικός υπολογιστής, μια ιδιοφυής εφεύρεση της αρχαιότητας για τον υπολογισμό και την απεικόνιση των κινήσεων των ουράνιων σωμάτων, τη θέση του ήλιου και της σελήνης και την πρόβλεψη των εκλείψεών τους, καθώς επίσης και για τον υπολογισμό ημερομηνιών. Πιθανότατα όμως είχε και πολλές άλλες άγνωστες σε εμάς ακόμα λειτουργίες.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 4.1.1959, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Πώς βρέθηκε

Γράφει ο Επαμεινώνδας Μπαμπούρης στο «ΒΗΜΑ» της 4ης Ιανουαρίου 1959:

«Ανήκε εις ένα πλοίον της αρχαιότητος το οποίον εβυθίσθη εις τα Αντικύθηρα τον πρώτον π.Χ. αιώνα ενώ μετέφερεν εις την Ρώμην από διάφορα σημεία της Ελλάδος αναρπαγέντας καλλιτεχνικούς θησαυρούς.

(…)

»Η ανεύρεσίς του είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Εις τας 6 Νοεμβρίου του 1900 ένα σπογγαλιευτικόν πλοίον από την Σύμην του Φωκά Λενδιακού, με κυβερνήτην τον Δ. Κοντόν και πλήρωμα δώδεκα ναύτας και επτά δύτας, ενώ εψάρευε εις τη Βορειοδυτικήν ακτήν της νήσου ανεκάλυψε εις βάθος 35 οργυιών σωρείαν από μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, σκεπασμένα με τεραστίους βράχους, όστρακα και φύκια, από τα οποία και ενείλκυσε μερικά.

»Οι καλοί αυτοί Έλληνες ναυτικοί, με αφάνταστον αφιλοκέρδειαν, απέστειλαν όσα ανείλκυσαν εις το Υπουργείον της Παιδείας και εζήτησαν να σταλή ένα πλοίον με ισχυρά βαρούλκα, διότι, όπως ανέφεραν τα αρχαία αντικείμενα ήσαν σωριασμένα εις τον βυθόν, το ένα πάνω στο άλλο, δίπλα εις τα συντρίμματα ενός πλοίου, και σκεπασμένα από μεγάλους βράχους».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.1.1959, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Έτσι ξεκίνησε από την ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία η πρώτη, κατά πάσα πιθανότητα, στον κόσμο ενάλια ανασκαφή.

»Μεταξύ των ανελκυσθέντων ευρημάτων περιελαμβάνετο και το μηχάνημα δια το οποίον ο δρ Πράυς ωμίλησεν εις τος Αμερικανούς επιστήμονας. (σ.σ. Ο βρετανός καθηγητής Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις φυσικός και ιστορικός της επιστήμης, άνοιξε, το 1959, τον δρόμο για τη λεπτομερή μελέτη και αποκρυπτογράφηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων).

»Αυτό ευρέθη κοντά εις τα συντρίμματα του πλοίου περιβεβλημένον από απολιθώματα και όστρακα. Ο δύτης που το εύρεν υπωψιάσθη από μίαν μεταλλικήν αιχμήν ότι κάτι ήτο και το απέσπασε από τα άλλα κομμάτια του βυθού με ένα σφυρί και το έστειλε εις την επιφάνειαν.

Η σωτήρια παρέμβαση του Ρεδιάδη

»Όταν έφθασε εις το κατάστρωμα της “Μυκάλης” ο υπαξιωματικός που ετακτοποίει εις αυτό το τα ανελκυόμενα αντικείμενα ενόμισεν ότι ήτο άχρηστον και ηθέλησε να το πετάξη εις την θάλασσαν.

»Κατά τύχην όμως ευρέθη δίπλα του ο τότε ανθυποπλοίαρχος και μετέπειτα ναύαρχος Ρεδιάδης, ο οποίος και το εκράτησε  διά να το περιεργασθή.

»Από την έρευναν που έκαμεν έμεινε κατάπληκτος, διότι ευρήκε ότι επρόκειτο περί ενός ναυτιλιακού οργάνου του βυθισμένου πλοίου, αγνώστου μέχρι της εποχής εκείνης και καταπληκτικής συμβολής εις την ιστορίαν της ναυτιλιακής επιστήμης.

»Ήτο όπως το ωνόμασε “μηχανικός αστρολάβος”. Το απετέλουν 2 μεταλλικαί πλάκες επάνω εις τας οποία ήτο εφηρμοσμένον ένα σύστημα οδοντωτών τροχών με ανισοβαρείς ακτίνας, με ονόματα αστερισμών, αστρονομικών όρων, μονάδων, ζωδιακών παραστάσεων κλπ κλπ εκ των οποίων εφαίνετο ότι ένας οδοντωτός τροχός έδιδε την κίνησιν εις τους άλλους τροχούς και τα ακτίνας με την βοήθειαν ενός στροφάλου δια να κρατή εις την ακριβήν των θέσιν, τους αστέρας, την Γην και την Σελήνην γύρω από τον Ήλιον και να διευκολύνη την εύρεσιν του στίγματος του πλοίου.

Ευρήματα από τον «Μηχανισμό των Αντικυθήρων

Η δεύτερη διάσωση

Παρά όμως τη σωτήρια παρέμβαση του ανθυποπλοίαρχου Ρεδιάδη, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, κινδύνευσε και πάλι. Αυτή τη φορά στη στεριά:

»Το μηχάνημα απεστάλη εις το Εθνολογικόν Μουσείον, όπου ολίγον έλειψε να χαθή και διά δευτέραν φοράν, διότι οι άνθρωποί του σκεπτόμενοι όπως και ο υπαξιωματικός της “Μυκάλης” το είχαν απορρίψει έξω από την πόρταν του Μουσείου εις τα άχρηστα και όπου το ευρήκε και το περισυνέλεξεν ο τότε Υπουργός της Παιδείας Στάης, όστις ήτο και ο κύριος παράγων των ερευνών εις τον βυθόν των Αντικυθήρων».

Εντελώς συμπτωματικά ο Σπυρίδων Στάης σε επίσκεψη του στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών παρατήρησε τον μηχανισμό ανάμεσα σε άλλα χάλκινα μη αξιολογημένα ευρήματα.

»Κατόπιν το μηχάνημα εμελετήθη από πολλούς ιστορικούς, ναυτικούς, αρχαιολόγους και αστρονόμους και παρά το γεγονός ότι είχε συντριβή εις τον βυθόν από τους μαρμάρινους όγκους που το κατεπλάκωσαν και από τον δύτην που το ανεύρε και είχε καταστρέψει ένα μεγάλο μέρος των μεταλλίνων ενδείξεων και επιγραφών του, κατέστη δυνατόν από τα εναπομείναντα στοιχεία του να γραφούν μονογραφίαι ολόκληροι από τους αειμνήστους Π. Ρεδιάδην, Κ. Ράδον, Ι. Θεοφανίδην και λοιπούς και να αναπαρασταθή η αρχική του μορφή εις βαθμόν που να αποδειχθή ότι και η ναυτιλιακή επιστήμη και τα βασικά μηχανικά της όργανα ήσαν αφαντάστως ανεπτυγμένα κατά την αρχαίαν εποχήν».

Η προσπάθεια αποκρυπτογράφησης συνεχίζεται

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο διεθνών ερευνών.

Η δυσκολία στην αποκρυπτογράφησή του και στην εξακρίβωση των λειτουργιών του έγκειται στο ότι μόνο το ένα τρίτο του Μηχανισμού εκτιμάται ότι έχει διασωθεί και αυτό σε 82 θραύσματα.
Από το 2005, η χρήση ακτίνων-Χ οδήγησε στην αποκάλυψη χιλιάδων χαρακτήρων κειμένου να βρίσκονται κρυμμένοι μέσα στα θραύσματα. Ανάμεσα σε άλλα, οι επιγραφές περιλαμβάνουν μια περιγραφή του Κόσμου, με τους πλανήτες να κινούνται σε δακτυλίους.

Μία από τις ομάδες που μελετούν τον μηχανισμό είναι η εξαμελής Antikythera Research Team, του University College του Λονδίνου (UCL) στην οποία συμμετέχουν η αρχαιομεταλλουργός Μυρτώ Γεωργακοπούλου και ο φυσικός Αρης Δακανάλης.

Σύμφωνα με τον Άρη Δακανάλη: «Η κλασσική αστρονομία της πρώτης χιλιετίας προ Χριστού γεννήθηκε στη Βαβυλώνα, όμως τίποτε σε αυτή την αστρονομία δεν υπάρχει που να δείχνει πως κατάφεραν οι αρχαίοι Έλληνες να βρουν τον άκρως ακριβή κύκλο των 462 ετών για την Αφροδίτη και των 442 ετών για τον Κρόνο».

Ύστερα από πολυετή έρευνα και χρησιμοποιώντας μια αρχαία ελληνική μαθηματική μέθοδο που περιγράφει ο φιλόσοφος Παρμενίδης, οι ερευνητές κατόρθωσαν όχι μόνο να εξηγήσουν το πώς βρήκαν οι Έλληνες τους κύκλους της Αφροδίτης και του Κρόνου, αλλά επίσης να αναδημιουργήσουν τους κύκλους όλων των άλλων πλανητών του Μηχανισμού, για τους οποίους έχουν χαθεί τα σχετικά δεδομένα.

Όπως είχε δηλώσει το 2021 ο δρ. Άνταμ Βόιτσικ του Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών του UCL.

«Πρόκειται για μια σημαντική θεωρητική πρόοδο, όσον αφορά του πώς ο Κόσμος αναπαρίστατο στον Μηχανισμό. Τώρα πρέπει να αποδείξουμε την εφαρμοσιμότητα του, κάνοντας το με τις αρχαίες τεχνικές».