Γράφει ο Δημήτρης Δαμασκηνός.
φιλόλογος-ιστορικός
negreponte2004@yahoo.gr
Το Ιτζεδίν (“Εγκληματικές Φυλακές Καλαμίου Κρήτης”), δεν λειτούργησε ως φυλακή την περίοδο της γερμανικής κατοχής και στα πρώτα χρόνια του εμφυλίου.
Από το 1948, όμως, και μετά, άνοιξε και πάλι, όταν περιορίστηκε η ακτίνα δράσης του Δημοκρατικού Στρατού στην Κρήτη, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να συμπεριλάβει τα Λευκά Όρη που δεσπόζουν στην παραλία του Αποκόρωνα. Τότε μεταφέρθηκαν από το κολαστήριο της Γυάρου οι πρώτοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους πολλοί Χανιώτες. Μαζί τους μεταφέρθηκαν και 105 πολιτικοί κρατούμενοι καταδικασμένοι σε θάνατο δεκάδες φορές ο καθένας, που μετήχθησαν στο Ιτζεδίν για εκτέλεση. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκαν κατά ομάδες κρατούμενοι από άλλες φυλακές ώσπου ο αριθμός τους να φτάσει τους 350 με 400.
 |
| Χριστούγεννα του 1950 στις φυλακές του Ιτζεδίν. Διακρίνεται το σύνθημα “ΚΑΙ ΕΠΙ ΓΗΣ ΕΙΡΗΝΗ”. Πάνω δεξιά η σκοπιά της φρουράς των φυλακών. (φωτογραφική συλλογή Συλλόγου Απογόνων Πολιτικών Κρατουμένων στο Ιτζεδίν”). [1] |
“Οι φυλακές του Ιτζεδίν ήταν τόπος μαρτυρίου όπως και όλα τα άλλα κάτεργα της χώρας”. Στενότητα χώρου διαμονής, σάπια τρόφιμα και συσσίτιο πείνας, στερήσεις επισκεπτηρίου και αλληλογραφίας, ακατάλληλο πόσιμο νερό και περιορισμένης ποσότητας, εκβιασμοί, απειλές, κλείσιμο στα πειθαρχεία, απομόνωση. [2]
“Η σκληρή μεταχείριση των πολιτικών κρατουμένων απ’ τη διεύθυνση της φυλακής δεν ήταν τυχαία. Οι πολιτικοί κρατούμενοι αντιμετωπίζονταν στην πράξη απ’ τους δεσμοφύλακες σαν φυσικοί αυτουργοί του πιο βαρύτερου κακουργήματος, ειδεχθούς δολοφονίας, πατροκτονίας, η δολοφονίας μαζί με ληστεία!”, θα σημειώσει χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Σέρβος. [3]
Τα κελιά των φυλακών έμοιαζαν περισσότερο με τάφους. Βαθύ σκοτάδι κυριαρχούσε και μια ανυπόφορη βρώμα από τη μούχλα, την υγρασία -το πάχος του τοίχου είναι 3,5μ.- καθώς και απ’ τα ούρα των κρατουμένων στο “Μπέβιν”. [4]
Όμως, παρά το αυστηρό καθεστώς κράτησης και τις πολυπληθείς απαγορεύσεις η ομάδα των πολιτικών κρατουμένων, εκμεταλλευόμενη τις νόμιμες παραχωρήσεις αλλά και τις παράνομες μορφές δράσης, επιτέλεσε πολύ σοβαρό έργο στον τομέα της μορφωτικής, πολιτιστικής, ιδεολογικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης ιδιαίτερα των νέων παιδιών. [5]
“Η ασφυκτική περικύκλωση του μαντρότοιχου και του συρματοπλέγματος δεν μπόρεσε να σταματήσει τις δραστηριότητες εκείνες που μεταμόρφωναν τις συνθήκες του κάτεργου σε χώρο όπου η αισιοδοξία, η αυτοπεποίθηση και η πίστη στις δυνάμεις τους ενίσχυε τη θέλησή τους… να συνεχίσουν τον αγώνα”. [6]
 |
| Κρητικοί πολιτικοί κρατούμενοι χορεύουν στο Ιτζεδίν (φωτογραφία του Αβαράκη Θεοφάνη του Κωνσταντίνου και της Αργυρώς). |
Στο κάτεργο του Ιτζεδίν έγιναν, όμως, και εκτελέσεις θανατοποινιτών, περίπου 20-30. Η πλειοψηφία τους ήταν ποινικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους όμως υπήρξαν και 7 κομμουνιστές.
Όσοι είχαν καταδικαστεί σε θάνατο εκτελούνταν πριν την ανατολή του ηλίου στο χώρο που σήμερα βρίσκεται το νεκροταφείο Καλαμίου, ο οποίος “αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των φυλακών και την ιστορικότητά του μαρτυράει το μνημείο που στήθηκε το 1993 από την ΠΕΑΕΑ Χανίων”. [7]
Η εκτέλεση των τεσσάρων αγωνιστών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ της Αργολίδας έγινε τον Απρίλιο του 1949, όπως τεκμηριώνεται και από τη μαρτυρία του Ανδρέα Βενιζέλου:
Στο Ιτζεδίν
Ανδρέας Βενιζέλος
Τέλος Οκτώβρη μας έκαναν μεταγωγή στο Ιτζεδίν. Φέρανε κι άλλους θανατοποινίτες από την Αίγινα, από την Κέρκυρα και διάφορες άλλες φυλακές. Ήρθαν και πολλοί σύντροφοι μας Κρητικοί εκεί. Προς το τέλος του 1949 φωνάξανε τέσσερις συντρόφους μας μελλοθανάτους την ώρα που έκλεινε η φυλακή. Αυτοί ήταν:
1) Φρούσιος Ανδρέας, Νεμέα. [8]
2) Καριώτης Παναγιώτης, Νεμέα.
3) Πρόβος Βλάσης, Κιάτο.
4) Κούρος Μήτσος, Άργος. [9]
Οι δύο πρώτοι ήταν παλαιοί αγωνιστές της Αργολιδοκορινθίας, διαφωνούσαν από το 1945 με τις αποφάσεις του κόμματος και όπως όλοι καταλαβαίνουμε ήταν στο στόχαστρο της καθοδήγησης, η οποία θεωρούσε ότι αυτοί που διαφωνούσαν είναι σχεδόν σπασμένοι κλπ., από αυτά που όλοι ζήσαμε. Καίτοι πικραμένοι, έπεσαν κρατώντας ψηλά τη σημαία του Αγώνα, δίνοντας σ’ όλους μας ένα γερό μάθημα. Φωνάξαμε, χαλάσαμε τον κόσμο, πέσαμε και σε απεργία πείνας που κράτησε πάνω από 15 μέρες, και με τη συμπαράσταση του λαού των Χανίων πετύχαμε την υπόσχεση να μην ξαναγίνουν εκτελέσεις στο νησί.
Παρά τις υποσχέσεις, πήραν ακόμα μεμονωμένα τον Θωμόπουλο Δημήτριο και τον Κολόκα Δημήτριο και τους μετέφεραν στην Κόρινθο, όπου τους εκτέλεσαν με τους Κανελλόπουλο Γιάννη από την Κόρινθο, Κωστέα Γιάννη από το Λουτράκι, Κεχαγιά Μιχάλη από την Κόρινθο, Αργυρόπουλο Χρήστο από το Κιάτο και Αργυρόπουλο Δήμο από τα Καλάβρυτα. [10]
Το μνημείο, ωστόσο, που τοποθετήθηκε από την ΠΕΑΕΑ Χανίων στις 19/09/1993 προς τιμή των πολιτικών κρατουμένων που εκτελέστηκαν στο Ιτζεδίν αναφέρει και τον Γιώργο Μιχόπουλο από τον Πτελιό Αλμυρού Βόλου, πολιτικό επίτροπο τάγματος του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), που εκτελέστηκε μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου, στις 23 Μαρτίου 1952, όπως προκύπτει από τη μαρτυρία του προέδρου του Παραρτήματος της ΠΕΑΕΑ [11] Λαυρίου, αγωνιστή της Αντίστασης Νίκου Χασιώτη, συγκρατούμενου του Γιώργου Μιχόπουλου στο Ιτζεδίν την περίοδο αυτή. [12]
Συνεπώς 5 είναι οι αγωνιστές που εκτελέστηκαν στο χώρο που βρίσκεται σήμερα το νεκροταφείο Καλαμίου, (με αλφαβητική σειρά) οι Καριώτης Παναγιώτης, Κούρος Δημήτριος, Μιχόπουλος Γεώργιος, Πρόβος Βασίλης και Φρούσσιος Ανδρέας. Άλλοι δύο πολιτικοί κρατούμενοι του Ιτζεδίν, ο Δημήτριος Θωμόπουλος και ο Δημήτριος Κολόκας εκτελέστηκαν στην Κόρινθο.
Στη μνήμη τους αξίζει να αφιερώσει κανείς τους παρακάτω στίχους του Ανδρέα Κάλβου αποδίδοντας τον έπαινο για μια θυσία που αναζητά ακόμα τη δικαίωσή της:
Ας μη βρέξει ποτέ
το σύννεφον, και ο άνεμος
σκληρός ας μή σκορπίση
το χώμα το μακάριον
που σας σκεπάζει.
Ας το δροσίση πάντοτε
με τ’ αργυρά της δάκρυα
η ροδόπεπλος κόρη’
και αυτού ας ξεφυτρώνουν
αιώνια τ’ άνθη.
Ω γνήσια της Ελλάδος
τέκνα ψυχαί που επέσατε
εις τον αγώνα ανδρείως,
τάγμα εκλεκτών Ηρώων,
καύχημα νέον. […] [13]
Σημειώσεις:
[1] Βλ. και Βελισσάριος Κοσσυβάκης, Ιδρύεται Σύλλογος Απογόνων Πολιτικών Κρατούμενων στο Ιτζεδίν, εφημερίδα “Αγώνας της Κρήτης”, 28/08/2018.
[2] Βλ. Λευτέρης Ι. Ηλιάκης, Ο εμφύλιος πόλεμος στην Κρήτη, αυτοέκδοση, Χανιά 2002, σελ. 170-171.
[3] Βλ. Δημήτρης Σέρβος, Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες από τις φυλακές και τις εξορίες, εκδόσεις “Σύγχρονη Εποχή”, Αθήνα 2003, σελ. 79.
[4] Οι πολιτικοί κρατούμενοι είχαν δώσει το όνομα του Άγγλου υπουργού εξωτερικών Μπέβιν στη βούτα. Ήταν ένα σιδερένιο βαρέλι, που χρησιμοποιούσαν τη νύχτα για τις σωματικές τους ανάγκες, αφού οι πόρτες των κελιών παρέμεναν κλειδωμένες για τις περισσότερες ώρες του 24ώρου.
[5] Λευτέρης Ι. Ηλιάκης, Ο εμφύλιος πόλεμος στην Κρήτη, ό.π., σελ. 175.
[6] Βλ. Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], ΙΤΖΕΔΙΝ. Τόπος μαρτυρίου, θυσίας και ηρωισμού, εφημερίδα “Ριζοσπάστης”, ένθετη έκδοση 7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ, Κυριακή 2 Νοέμβρη 2008, σελ. 11.
[7] Βλ. Ειρήνη Καλαϊτζάκη, Το Ιτζεδίν… εκπέμπει SOS. Έλλειψη σεβασμού και εγκατάλειψη το οδηγούν στο θάνατο, εφημερίδα “Χανιώτικα Νέα”, ένθετη έκδοση “Διαδρομές, Σάββατο 28 Ιουνίου 2014, σελ. 8-10.
[8] Ο Ανδρέας Φρούσιος ή “Γραβιάς” γεννήθηκε το 1913 και “ο πατήρ του ονομάζεται Αλέξιος και η μητήρ του Αικατερίνη, αδερφούς έχει 4, αδερφάς 3 και δεν έχει άλλοτε καταδικασθή”. Ήταν τελειόφοιτος της Νομικής. Προπολεμικά ήταν οργανωμένος στην ΟΚΝΕ. Υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη του ΕΑΜ Νεμέας και αναδείχτηκε γραμματέας του ΕΑΜ Αργολίδας. Μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας, συγκρότησε στην παρανομία ομάδα αυτοάμυνας 8-10 ανδρών στην περιοχή Νεμέας, μέχρι τον Απρίλιο του 1945, οπότε συνελήφθη καθώς πήγαινε στην Αθήνα. Καταδικάστηκε σε θάνατο σε δίκη που έγινε στο Ναύπλιο τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1945 από το δικαστήριο σκοπιμότητας (Κακουργοδικείο Ναυπλίου) για τις εκτελέσεις δοσίλογων και μελών Ταγμάτων Ασφαλείας στα χωριά της Αργολίδας το καλοκαίρι του 1944. Φυλακίστηκε σε διάφορες φυλακές, Κορίνθου, Ακροναυπλίας, Καλαμίου Κρήτης και εκτελέστηκε στο Ιτζεδίν στις 20 Απριλίου του 1949.
[9] Ο Δημήτριος Κούρος, όπως αναφέρουν τα πρακτικά του ίδιου δικαστηρίου σκοπιμότητας (Κακουργοδικείο Ναυπλίου) που καταδίκασε σε θάνατο τον Ανδρέα Φρούσιο, “εγεννήθη και κατοικεί εν Άργος, είναι ετών 28, κρεοπώλης, άγαμος και χριστιανός ορθόδοξος, ο πατήρ του ονομάζεται Σταύρος και η μητήρ του Μαρία, αδελφούς έχει 3, αδερφάς 8, γιγνώσκει γραφή και ανάγνωση της Δ’ τάξεως του δημοτικού σχολείου και έχει άλλοτε καταδικασθή τρις”. Ο Δημήτρης Κούρος καταδικάστηκε κι αυτός σε θάνατο και εκτελέστηκε στο Ιτζεδίν.
[10] Βλ. Βαρδής Β. Βαρδιρογιάννης-Παναγιώτης Γ. Αρώνης, Οι μισοί στα σίδερα. Όταν άνοιξαν οι βαριές αμπάρες κι έκλεισαν μέσα τους το μισό έθνος, εκδόσεις Φιλίστωρ, πρώτη έκδοση 1996, σελ. 412.
[11] ΠΕΑΕΑ: Πανελλήνια Ένωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης.
[12] Α[νυπόγραφο] Ά[ρθρο], Για τις εκτελέσεις στο Ιτζεδίν, εφημερίδα “Ριζοσπάστης”, Πέμπτη 2 Αυγούστου 2001, σελ. 20.
[13] Το απόσπασμα είναι οι τρεις πρώτες στροφές από το ποίημα “Εις τον Ιερόν Λόχον” του Ανδρέα Κάλβου που περιέχεται στην ποιητική συλλογή Ωδαί, (πρόλογος: Κ. Θ. Δημαράς, επιμέλεια: Pontani Filippomaria, εκδόσεις “Ίκαρος”, Νοέμβριος 2011).