Του Μιχάλη Κατσανεβάκη *
ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
ΣΤΙΣ ΧΩΣΕΣ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ, ΜΕΧΡΙ ΤΟΥΣ ΣΚΟΤΩΜΟΥΣ ΣΕ
«ΣΙΔΕΡΟΠΟΡΤΙ» ΚΑΙ «ΑΝΥΦΑΝΤΟΧΑΛΑΡΑ» ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ
—————————–
….Έτσι οι εμφύλιοι σπαραγμοί έγιναν αιτία να απλωθεί σ’ όλο τον Ελληνικό κόσμο κάθε μορφή κακίας και το ήθος, που είναι το κύριο γνώρισμα της ευγενικής ψυχής, κατάντησε να είναι καταγέλαστο κ’ εξαφανίστηκε….
Οι εμφύλιες συγκρούσεις έφεραν μεγάλες και αμέτρητες συμφορές στις πολιτείες, συμφορές που γίνονται και θα γίνονται πάντα όσο δεν αλλάζει η φύση του ανθρώπου,….
Θουκυδίδου Ιστορία Γ΄΄
ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΕΜΦΥΛΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ
Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να καταγράψω όλους τους ελληνικούς εμφυλίους πολέμους καθ’ όσον είναι τόσοι πολλοί, που δεν πρόκειται κανείς να καθίσει και να τους διαβάσει. Ενδεικτικά αναφέρω :
506 π.χ. σφάζονται Αθηναίοι – Θηβαίοι- Χαλκιδείς
433 π.χ. σφάζονται Αθηναίοι –Κερκυραίοι-Κορίνθιοι
428 π.χ. σφάζονται από τους Αθηναίους 1000 κάτοικοι της Μυτιλήνης
413 π.χ. με Περσικά χρήματα οι Σπαρτιάτες φτιάχνουν στόλο….
371 π.χ. οι Θηβαίοι στα Λεύκτρα σφάζουν 1000 Σπαρτιάτες.
362 π.χ. στη Μαντίνεια σφάζονται μεταξύ τους Θηβαίοι-Σπαρτιάτες-Αθηναίοι-Αρκάδες-Αχαιοί.
338 π.χ. οι Μακεδόνες (Φίλιππος) σφάζει στη Χαιρώνεια Θηβαίους και Αθηναίους
Λίγο μετά ο γιός του Αλέξανδρος ισοπεδώνει τη Θήβα.
245 π.χ. σφάζονται μεταξύ τους οι Σπαρτιάτες βασιλείς (Λεωνίδας-Άγης)
222 π.χ. οι Μακεδόνες σφάζουν τους Σπαρτιάτες και καταλαμβάνουν τη Σπάρτη.
Κλπ κλπ κλπ
Όσο για την ΑΡΧΑΙΑ ΚΡΗΤΗ : Ατέλειωτοι πόλεμοι, πόλεμοι εξωτερικοί, πόλεμοι εσωτερικοί, έτσι όλοι πολεμούν προς όλους: «πόλεμος αεί πάση δια βίου συνεχής εστί προς άπασας τας πόλεις» (Πλάτων δια μέσω του Κρητικού Κλεινία).
Απόστολος Παύλος, εις την προς Τίτον επιστολήν (Κεφ. α΄ 12) «Κρήτες αεί ψεύσται κακά θηρία, γαστέρες αργαί «οι έπαινοι» αυτοί, αποδίδονται στον Κρητικό φιλόσοφο Επιμενίδη, εξακόσια χρόνια πριν από τον Απόστολο Παύλο.
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821 : Α΄ και Β΄ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ 1916
ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1943-1949
ΓΙΑ ΣΚΕΦΤΕΙΤΕ:
- Ποιος έφερε τους Πέρσες στο Μαραθώνα;.
- Ποιος πρόδωσε στις Θερμοπύλες, 500 χρόνια πριν ο Ιούδας προδώσει το Χριστό.
- Τι απέγινε ο νικητής του Μαραθώνα Μιλτιάδης;
- Τι απέγινε ο νικητής της Σαλαμίνας Θεμιστοκλής;
- Τι απέγινε ο νικητής των Πλαταιών Παυσανίας;
- Τι κάναμε του Σωκράτη-Τι κάναμε του Φωκίωνα
- Ποιος σκότωσε τον Πάνο Θ. Κολοκοτρώνη; -Τι κάναμε του Κολοκοτρώνη;
- Ποιος στραγγάλισε τον Οδυσσέα Ανδρούτσο;
- Ποιος σκότωσε τον Καραϊσκάκη;
- Ποιος πρόδωσε το Αρκάδι ;
- Ποιος άλλος εμπόδισε και έστειλε πίσω 500 Αμαριώτες, που είχαν προστρέξει σε βοήθεια της Μονής Αρκαδίου;
- Ποιος, ως νέος Εφιάλτης, οδήγησε τους Τούρκους στα νώτα των επαναστατών, στην μεγάλη Κρητική Επανάσταση 1866 – 69;;;
- Ποιος σκότωσε τον Καποδίστρια;
- Πόσες απόπειρες δολοφονίας κάναμε του Ελευθερίου Βενιζέλου;
- Μικρά Ασία: Ποιος φταίει; οι ξένοι;
Και για να πλησιάσουμε στις μέρες μας:
-Έχετε ακούσει τους όρους: «Γερμανοτσολιάδες», «Ταγματασφαλίτες», «Σουμπερίτες» και κλπους …. Μήπως ήταν και αυτοί ξένοι;;;;
-Γράφει η επιτροπή Καζαντζάκη 1945 : «πριν από κάθε εκτέλεση οι Γερμανοί συμβουλευόταν τα σημειωματάρια τους». Που τα είχαν βρει;;; ποιοι τους είχαν δώσει τα στοιχεία;
Η σκληρή πραγματικότητα αποδεικνύει ότι είμαστε ένας λαός που αρέσκεται να « τρώει» τις σάρκες του.
Τα θύματα του κάθε πολέμου, είτε από την μία πλευρά είτε από την άλλη, που σφαγιάστηκαν, που βασανίστηκαν, που φυλακίστηκαν, που πείνασαν που δίψασαν, που πάγωσαν, που κάηκαν, που υπέφεραν τα μύρια όσα, ποιος λογικός άνθρωπος μπορεί να ισχυρισθεί ότι ήταν ευχαριστημένα και ευτυχείς, σε όποιο στρατόπεδο κι αν άνηκαν.
ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΤΟ «ΣΙΔΕΡΟΠΟΡΤΙ*» ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗ
* εις τα ανατολικά Λευκά Όρη υπάρχει κ’ άλλη τοποθεσία με το αυτό όνομα
ΣΤΙΣ « ΧΩΣΕΣ»
Βρισκόμαστε λίγους μήνες πριν το τέλος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Στην Κρήτη έχει προηγηθεί η μάχη στο «Παχύ Αρμί», (1/8/1947), στις «Φώκες Ομαλού» (4/9/1947), η μεγάλη μάχη της Σαμαριάς (4,5,6 /6/1948) και άλλα μικρότερα γεγονότα. Ο Δημοκρατικός Στρατός έχει τώρα διαλυθεί και οι αντάρτες περιφέρονται σε μικρές ομάδες στα ορεινά του νομού Χανίων.
Τις πρώτες ημέρες του Απρίλη του 1949, γίνεται η τελευταία μεγάλη συνέλευση του Δημοκρατικού Στρατού (αντάρτικου) στην Κρήτη,στη θέση «Χώσες» της Αποκορωνιώτικης Μαδάρας, και συγκεκριμένα στο «Πυργί» με τη παρουσία 28 ανταρτών, από τους 40 περίπου που αριθμούσαν τότε. Μεταξύ αυτών και έξι γυναίκες.
Τα πιο γνωστά ονόματα είναι:
Πρώτα των γυναικών:
Ευαγγελία Κλάδου, δασκάλα από τ’ Ανώγεια
Ελένη Παπαγιαννάκη, από την συνοικία Αγ. Λουκά Χανίων
Αθηνά Χανταμπάκη από τη Δρακώνα Κεραμειών
Αργυρούλα Πολυχρονάκη από τη Δρακώνα Κεραμειών
Μαρία Μποράκη από τα Καράνου
Παγώνα Κοκοβλή από το Βαμβακόπουλο Χανίων
Γιώργης Παυλ. Μανουσέλης από τον Καλλικράτη Σφακίων
Νίκος Κοκοβλής από το Βαμβακόπουλο Χανίων
Γιώργης Τζομπανάκης από το Κόκκινο χωριό Αποκορώνου
Μιχάλης Παπαπαναγιωτάκης από τη συνοικία Αγ. Λουκά Χανίων
Λευτέρης και Αγγελής Ηλιάκης από το Παϊδοχώρι Αποκορώνου
Γιάννης Μανούσακας από τον Αγ. Κων/νο Ρεθύμνης
Βασίλης Κουταλώνης από τη Δρακώνα Κεραμείων
Γιώργης Ρωμανιάς από τον Κάστελλο Αποκορώνου
Γιώργης Μιαούλης από το Σπήλι Ρεθύμνης
Χρήστος Μπολούδης από τα Μεσκλά Κυδωνίας και άλλοι.
Λήξασας της συνέλευσης οι αντάρτες έφυγαν νύχτα και πέρασαν από το κούμο – μιτάτο της «Βιτσιλές» Μελιδονίου Αποκορώνου, όπου γράφουν για τον κούμο : «ήταν πελώριος σε ύψος και πλάτος όσο για να χωρέσει τρεις λόχους στρατιώτες».
Όντως είναι τεράστιος, ίσως ο μεγαλύτερος κυκλικός στα Λευκά Όρη και έχει εσωτερική διάμετρο 5,80 μ. και ίσως ο μοναδικός κούμος στα Λευκά όρη που είχε ξύλινο πατάρι. Εκεί για να ανάψουν φωτιά έκαψαν και κάποια λάστιχα (σόλες) από τα άρβυλά τους.
Εδώ κατ’ εντολή του τότε διοικούντος Νικ. Κοκοβλή σχηματίστηκε η ομάδα του Γ. Μανουσέλη με εντολή να μεταβεί σε αποστολή μέσω Σφακίων στο Ρέθυμνο. Την ομάδα αποτελούσαν οι :
Γ. Μανουσέλης αρχηγός, (επικηρυγμένος 15 εκατομ. δρχ.) Σωτήρης Ψαρουδάκης από την περιοχή Κουρφαλώνα Κισάμου, Βασίλης Βλάσης από Μακεδονία (Φιλιππούπολη), απ’ τους στρατιώτες που είχαν φύγει, από το στρατόπεδο Αγ. Νικολάου, Γιώργης Χρήστου, Ανδρέας Κουρκουμελάκης, από τον Αγ. Ιωάννη Χανίων, τσαγκάρης το επάγγελμα, Γιώργης Μιαούλης, από το Σπήλι Ρεθύμνης, αλβανομάχος, στέλεχος του ΕΛΑΣ Ρούμελης και οι κοπελιές Αθηνά Χανταμπάκη από τη Δρακώνα Κεραμειών και η Ελένη Παπαγιαννάκη από τα Χανιά. Συνολικά άτομα οκτώ. Μέχρι τα Σφακιά μαζί τους θα πήγαιναν και οι Γιάννης Μανούσακας και Γιώργης Ρωμανιάς.
Για τις δύο κοπελιές ο Γιάννης Μανούσακας γράφει: «ήταν όμορφες και οι δύο, ως είκοσι χρονών, καλότροπες και καλαναθρεμένες. Η Ελένη, ψηλή, θελητικιά και λυγερή, θα ‘ρχότανε πρώτη σε καλλιστεία-αφού δα οι Κρητικές το ‘χουνε της ομορφιάς το προνόμιο- τόσο καλοκαμωμένη ήτανε. …..»
Το 2020 τα ίδια άκουσε ο γράφων στον Καλλικράτη και για την Αθηνά Χανταμπάκη.
Σε άλλο σημείο ο Γιάννης Μανούσακας, που είχε διορισθεί στρατιωτικός υπεύθυνος Κρήτης το 1947 από το Ν. Ζαχαριάδη, γράφει : « … έβλεπα το Μαρικάκι (Μποράκη) παιδί με 17 χρόνια ηλικία , την Ελένη με 19, την Αθηνά με 20 (η Παγώνα είχε κάποια ηλικία) κοπελιές εξαίσιες με τα σπίτια τους από ένα και δυό νεκρούς στον αγώνα. Τις σκεβόμουνα μητέρες!…αλλά πρώτα σκεβόμουνα, τι χαρά θα έδιναν στις δικές τους μητέρες, αν θα τις υποχρεώναμε ν’ αφήσουν το βουνό…. Πρέπει να το πω καθαρά : στην Κρήτη οι αντίπαλοι μας στα τέτοια, στις γυναίκες , είχαν ιπποτισμό, θα τις άφηναν λεύτερες. Το κίνημα δεν θα ζημιωνόταν, μα θα είχε όφελος. Σε λίγο θα θίξω το θέμα , αλλά όπως θα δούμε παρακάτω, όλα τα ζητήματα που έβαλα να συζητήσομε, εκτός ίσως ένα, απόμειναν συζήτηση μόνο. Παρά όμως τούτα, νιώθω σαν ένοχος για το χαμό αυτώνωνε των παιδιών, που τον βλέπαμε να ‘ρχεται σίγουρος….»
Ο γράφων πιστεύει ότι εδώ ο Γ. Μανούσακας δεν έχει απόλυτα δίκιο, καθ’ όσον οι άθλιες εκτελέσεις κοριτσιών του Ηρακλείου, για έντυπα!!! άλλα απέδειξαν …. έτσι κι αλλιώς, υπήρχαν όμως περισσότερες πιθανότητες να επιβίωναν τα κορίτσια στον … «κάμπο» παρά στο βουνό και ύστερα μετρά και το σε ποιόν η ιστορία θα χρέωνε την ευθύνη του άδικου χαμού μικρών παιδιών.
ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ
Η ομάδα του Γ. Μανουσέλη είχε ξεχειμωνιάσει πάνω από τον Αγ. Ιωάννη Σφακίων, στο ύπαιθρο , στις ακροχιονίδες και στα χιόνια. Πεινασμένοι, διψασμένοι, κακοντυμένοι και σχεδόν ξυπόλητοι, και πάνω απ’ όλα με πεσμένο ηθικό, όταν εντοπίστηκαν εκεί (αρχές Μαρτίου του 1949) έφυγαν ανατολικά και πήγαν στο «Καλό Λάκκο», θερινό χωριό της Χώρας Σφακίων και φυσικά ακατοίκητο το χειμώνα . Εντοπίστηκαν και εκεί και έφυγαν διασχίζοντας τα Λευκά όρη από νότο προς βορά, μέσα στα χιόνια και κατέληξαν πάνω απ’ τους Κάμπους Κυδ. στο κούμο των Ποντικάκηδων.
Και στις δύο περιπτώσεις, για λίγες ώρες και οι αντάρτες θα βρισκόταν κυκλωμένοι, καθ’ όσον ο ομαδάρχης (Γ.Π. Μανουσέλης) δεν ήταν άνθρωπος του βουνού και δεν είχε στρατιωτικές ικανότητες. Ο άνθρωπος είχε φύγει μικρός από το χωριό του και αφού κατετάγει στην αστυνομία πόλεων ζούσε στην Αθήνα απ’ όπου είχε γυρίσει. Γενικά όλη η ομάδα ήταν περιορισμένων δυνατοτήτων και ικανοτήτων άρα και καταδικασμένοι. Ενώ όλοι οι αντίπαλοι τους ήταν καλά εκπαιδευμένοι και εξειδικευμένοι στα όπλα.
Έφυγε η ομάδα Γ.Μανουσέλη από τη «Βιτσιλέ» Μελιδονίου, πέρασε από «Γούρνες» και «Ατζίνες», περνώντας πάλι τα χιονισμένα Λευκά Όρη κάθετα και κατέληξε στον Αγ. Ιωάννη Σφακίων, όπου έκανε ένα μικρό ανεφοδιασμό. Απ’ εκεί έφυγε με προορισμό το Λουτρό. Στο πέρασμα όμως στα «Μάρμαρα» νύχτα με καλό φεγγάρι αντάλλαξε πυρά με απόσπασμα χωροφυλακής, χωρίς απώλειες. Εδώ στάθηκαν τυχεροί. Ανηφόρισαν πάλι στα χιόνια, ανατολικά και μετά κατηφόρισαν και το ξημέρωμα τους βρήκε χαμηλά κάτω απ’ το Βουβά. Εκεί κάθισαν όλη την ημέρα και τους έφερε φαγητό ο Γιώργης ο Μπολιώτης. Τη νύχτα έφυγαν και κατέληξαν ανάμεσα στον Πατσιανό και το Φραγκοκάστελλο. Ο Γ.Μανουσέλης πήγε στο Πατσιανό και γύρισε με λίγα τρόφιμα και ένα γερμανικό αυτόματο.
Εκεί η ομάδα μοιράστηκε και οι Μανούσακας και Ρωμανιάς, αφού δεν μπόρεσαν να μεταπείσουν τον Μανουσέλη να ακυρώσει την αποστολή, κατέληξαν από τη Σκαλωτή σε Αργουλέ και από ‘κει ψηλότερα στην τοποθεσία «Χαλάρα», με τη βοήθεια των Βλανταδομανώλη (Μανούσακα) και Πέτρου Πολάκη, όπου κρύφτηκαν και κοιμήθηκαν σε σπηλιά.
9 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1949
Την επομένη 9 Απριλίου 1949, γράφει ο Μανούσακας «το πρωί άρχισε να βρέχει….. σε λίγο πήρε να ρίχνει χοντρές χιονονιφάδες…… έφτασε ως τα’ αυτιά μας το κροτάλισμα εγγλέζικου οπλοπολυβόλου και ύστερα τουφεκιές πυκνές… κράτησε ως πέντε λεπτά το κροτάλισμα και απότομα σταμάτησε. …..μου ξέφυγε από τα χείλη «πάνε αυτοί!» …..
Ο Γ. Μανουσέλης μετά που χώρισαν πήρε την ομάδα και ανέβηκε λίγο πάνω από τον Πατσιανό όπου τους τροφοδοτούσαν από το χωριό. Ο Πατσιανός είναι το χειμερινό χωριό και Καλλικράτης το καλοκαιρινό, οι κάτοικοι ήταν οι ίδιοι.
Στην περιοχή δρούσαν αποσπάσματα χωροφυλακής και έπιασαν ένα νεαρό περίπου 20 ετών, κοντά στο χωριό μ’ ένα σακούλι τρόφιμα. Όταν τον έπιασαν, οι αντάρτες ήταν κοντά, αυτός φώναξε στους χωροφύλακες «ποιοι είστε κι είντα θέλετε», οι αντάρτες το άκουσαν και έφυγαν, χωρίς όμως να λάβουν σοβαρά μέτρα προφύλαξης την επομένη.
Αυτό έγινε κοντά στο χωριό, στην πάνω μεριά, που είχαν κατεβεί οι αντάρτες, και ο νεαρός (Β) έπαιρνε τα τρόφιμα που έδινε όποιος ήθελε απ’ όλο το χωριό, από το σπίτι της Μαρίας Βρανά πρώτης εξαδέλφης του Γ. Μανουσέλη.
Στις ανακρίσεις της χωροφυλακής, ο νεαρός είπε ότι τα τρόφιμα προοριζόταν για το μιτάτο που πήγαινε και ήταν πολλά γιατί θα κάθιζε πολλές ημέρες. Όντως ήταν 8 τ’ Απρίλη και οι βοσκοί μόλις είχαν βγει στα μιτάτα, όμως με τη χιονιά γύρισαν πίσω.
Σε λίγο όμως στον τόπο των ανακρίσεων, έφτασαν κάποιοι χωριανοί και συγγενείς του Γιώργη Μανουσέλη και τα πράγματα πήραν άλλη τροπή. Αυτός που έφθασε ήταν κουνιάδος του παιδιού και πρώτος εξάδελφος του Γ.Π. Μανουσέλη .
Ο Γ.Π Μανουσέλης ήταν όπως είπαμε από τον Καλλικράτη, οι γονείς του είχαν πεθάνει και ζούσε μόνο η αδελφή του η Ελένη εκεί, που την συγκεκριμένη ημέρα 9/4 έλλειπε στην Ασή Γωνιά.
Όταν ήρθε ο πρώτος ξάδελφος του Γ.Π Μανουσέλη και κουνιάδος του νεαρού, άρχισαν να πιέζουν τον νεαρό, καθ’ όσον αυτοί γνώριζαν καλά και δεν μπορούσε να τους κοροϊδέψει, ο νεαρός αγανακτισμένος είπε στο τέλος σ΄ αυτόν : «εκειδά είναι ο ξαδερφός σου και πήγαινε να τονέ σκοτώσεις». Επήγε την επομένη, αλλά καθυστερημένα κι είχαν προλάβει άλλοι και τον είχαν φονεύσει.
ΣΤΟ «ΣΙΔΕΡΟΠΟΡΤΙ»
Οι αντάρτες δεν έφυγαν από την περιοχή παρ’ όλο που γνώριζαν ότι είχε πιαστεί ο νεαρός και ακόμη όπως τους είχε πει ο Γιώργης Μπολιώτης στην περιοχή υπήρχαν τον τελευταίο καιρό τρία αποσπάσματα, αλλά μόλις ανέβηκαν στο ίσιωμα πάνω από τον Πατσιανό (Σιδεροπορτί), περπάτησαν 500 μ. περίπου απόσταση και σ’ ένα γούργουθα, (κοίλωμα, βούλισμα) του «Ταύκου», διανυκτέρευσαν.
Την άλλη μέρα το πρωί έφυγαν από το γούργουθα, 400μ περίπου δυτικά, στον «Πλακούρω το Λάκκο» και κάθισαν στην ανατολική πλευρά ενός μικρού υψώματος από βράχους (κεφαλάκι), δίπλα στην άκρη του φαραγγιού, βάζοντας ένα αντάρτη σκοπό πάνω στα βράχια. Ήταν κρύο και λιαζότανε, αφού λίγο αργότερα ο Απρίλης άρχισε να χιονίζει.
Εν τω μεταξύ τη νύχτα τρία άτομα από τον Καλλικράτη, πλησίασαν (από τα βόρεια) και είδαν σε ποιο σημείο άναβε η φωτιά. Είχαν εντοπιστεί και πιθανόν να ειδοποίησαν και το απόσπασμα της χωροφυλακής που αποτελούταν από 15-20 άτομα, με ενωμοτάρχη τον Μ.Μ. . Ούτως ή άλλως η χωροφυλακή ήξερε, και την άλλη μέρα το πρωί άρχισαν την εξερεύνηση.
Μετά το μεσημέρι της επομένης (9/4/1949) το απόσπασμα ακροβολισμένο ανέβαινε από νότια (Σιδεροπορτί) προς το σημείο που καθότανε οι αντάρτες. Προς το κολατσιό είχαν πυροβολήσει σε ύποπτα σημεία άλλοι χωροφύλακες του αποσπάσματος που ανέβαιναν από τη πλευρά του Καλλικρατιανού φαραγγιού, και δεν είναι δυνατόν να μην ακούστηκαν οι πυροβολισμοί.
Το πεδίο στο «Πλακούρω το Λάκκο» είναι εντελώς σπανό με πολύ χαμηλή βλάστηση και οι αντάρτες πέραν του ότι αιφνιδιάστηκαν πλήρως δεν είχαν που να καλυφθούν. Ο σκοπός των ανταρτών όταν αντιλήφθηκε τους χωροφύλακες, πετούσε στους άλλους χαλίκια για να τους ειδοποιήσει. Φαίνεται ότι δεν πρόλαβε, κρατούσε ένα όπλο καναδέζικο, και όταν επιχείρησε να πυροβολήσει, λέγεται ότι έπαθε το όπλο αφλογιστία, και πρόλαβαν και τον φόνευσαν, οι κάτω ή οι «πάνω». Τριάντα χρόνια αργότερα εκεί που φύλαγε ο σκοπός βρέθηκαν δύο δεσμίδες σφαίρες του καναδικού όπλου από τον Μ.Μ. και τον Γ.Χ. . (από έρευνα διαπίστωσα ότι τον φόνευσε εις εκ των τριών πάνω…)
Οι μόνοι που κατάφεραν έστω και προσωρινά να γλυτώσουν, «πέφτοντας» στο φαράγγι ήταν ο Γιώργης Μιαούλης και ο Ανδρέας Κουρκουμελάκης.
Ο Γ. Μανουσέλης με την Αθηνά Χανταμπάκη έτρεξαν βορειοανατολικά για να σωθούν, αλλά βρέθηκαν ημιθανείς με ριπές του «μπρεν» σε μια απόσταση 50-60 μ. περίπου από το ύψωμα που καθόταν. Ο μεν Μανουσέλης είχε βληθεί από ριπή στη μέση από πίσω και οι βολίδες είχαν βγει από την κοιλιά και κρατούσε τα σπλάχνα του μ’ ένα μαντήλι όταν τον πλησίασαν…. Η δε Χανταμπάκη είχε βληθεί από ριπή, χαμηλά, στους μηρούς – γοφούς και όταν πήγε ο αποσπασματάρχης, στο σημείο που είχε πέσει τον γνώρισε, καθ’ όσον ήταν χωριανοί και τα σπίτια τους απείχαν 100μ. και του είπε : «βοήθησε με Μιχάλη» ….. λέγεται ότι την έβρισε πριν την πυροβολήσει….
Οι άλλοι έπεσαν όλοι νεκροί αρκετά κοντά στο ύψωμα και λίγο νοτιοανατολικά. Το μόνο όπλο που είχε πυροβολήσει, εν αντιθέσει με όσα έχουν γραφτεί, βάσει πληροφοριών από ντόπιους, ήταν της Ελένης Παπαγιαννάκη, που βρέθηκε και πιο κοντά στα βράχια, (κοντά στο αρωλιθάκι), εκεί βρέθηκαν κάλυκες από το όπλο της, που θα πει ότι δεν επιχείρησε να φύγει αλλά κάθισε να αμυνθεί.
Οι μόνοι που κατάφεραν να σωθούν, οι Κουρκουμελάκης και Μιαούλης, εκτελέστηκαν τις επόμενες μέρες, ο ένας κάτω απ’ το Βουβά και ο Μιαούλης στις στροφές τις Κράπης, από περιβόητο παρακρατικό της περιοχής, στον οποίο, μαζί με άλλους, είχε δοθεί ο Μιαούλης, για να μεταφερθεί στα Χανιά. Μετά που φόνευσε το Μιαούλη συνάντησε παρακάτω ένα Αποκορωνιώτη που «έκαιγε» ένα καμίνι και του είπε : «πήγαινε στη στροφή εσκότωσα ένα σκύλο να τονε κουκλώσεις…». Στο Μουρί Σφακίων είχε συλληφθεί ο Μιαούλης, από τον Α.Μ. και παρεδόθηκε στην χωροφυλακή.
Μετά τις ριπές και το θάνατο ο Απρίλης τα σκέπασε όλα με χιόνι, και οι χωροφυλάκοι γύρισαν στον Πατσιανό και το νέο διαδόθηκε : «σκότωσαν το Γιωργάκη», έτσι ήταν γνωστός ο Γ.Π. Μανουσέλης στο χωριό του.
Η ΤΑΦΗ
Την επομένη πέντε άτομα από τον Πατσιανό, μ’ ένα μουλάρι και δύο σακιά άχυρα στα πλάγια φορτωμένα, πήγαν στο «Πλακούρω το Λάκκο» και φόρτωσαν τον «Γιωργάκη» και τον πήγαν στο πατρικό του σπίτι στον Πατσιανό. Εν τω μεταξύ είχε ειδοποιηθεί και είχε γυρίσει και η αδελφή του από την Ασή Γωνιά. Ο Γ. Μανουσέλης ήταν συμπαθής στο χωριό και οι πλείστοι στενοχωρήθηκαν.
Επίσης είναι γνωστό ότι κατά τις προηγούμενες ημέρες, πολύ κοντά από εκεί που καθόταν η ομάδα Μανουσέλη, πέρασε χωρίς να τους αντιληφθεί, ο περιβόητος και διάσημος πρώτος εξάδελφος του ομαδάρχη Γ. Μανουσέλη, ο οποίος κατόπιν συμμετείχε στα γεγονότα τις 9ης Απριλίου και οι αντάρτες ετοιμάστηκαν να τον πυροβολήσουν. Ο Γ. Μανουσέλης όμως δεν το επέτρεψε.
Τους άλλους σκοτωμένους αντάρτες στο «Πλακούρω το Λάκκο», βγήκαν γυναίκες και τους σκέπασαν με χώμα, όσο πιο κοντά βρήκαν, στο σημείο που είχαν σκοτωθεί. Βγήκαν η Ελένη του Πολάκη , η Νικολέτα…..
Φαίνεται ότι δύο περίπου μέρες πριν, είχε προηγηθεί κι άλλο επεισόδιο, λέγεται ότι είχε δει τους αντάρτες ένα δεκάχρονο παιδί (ούτως ή άλλως αφού τους εφοδίαζε σχεδόν όλο το χωριό , δεν ήταν πλέον μυστικό) και έγινε κάποια αψιμαχία κάτω από τον Πατσιανό στη θέση «Σοχώρα». Παρ’ όλα αυτά στις 9 τ’ Απρίλη η ομάδα σχεδόν κανένα μέτρο δεν έλαβε, παρ’ όλα όσα είχαν συμβεί τις προηγούμενες μέρες, αλλά λιαζόταν στην άκρη του βατού δρόμου και σ’ ένα σημείο σπανό, ολοκάθαρο, όπου θα τους έβλεπαν από μεγάλη απόσταση και χωρίς κιάλια. Καταδιωκόμενοι, κουρασμένοι, βρεγμένοι, παγωμένοι, άυπνοι, πεινασμένοι μονίμως, γυμνοί, ξυπόλητοι, απογοητευμένοι, με το ηθικό πεσμένο για πολλούς λόγους, ήταν σαν να επιζητούσαν τον λυτρωτή θάνατο.
Περίπου το 1980 μέλη του ΚΚΕ Χανίων περισυνέλεξαν τα οστά εκ της περιοχής και τα μετέφεραν στο γραφείο στα Χανιά. Μια χειμωνιάτικη βραδιά ο Μιχάλης Φουντουλάκης με καταγωγή από τον Αποκόρωνα, αφού φόρτωσε τα οστά στο αυτοκίνητο του, πήγε στο σπίτι του Τσακιράκη Εμμανουήλ κοντά στις Μουρνιές Χανίων, τον πήρε και πήγαν στη Δρακώνα Κεραμειών, όπου ήταν επίτροπος και τοποθέτησαν τα οστά στο οστεοφυλάκιο. Όπως διηγήθηκαν τριάντα χρόνια μετά, ακόμη υπήρχε φόβος.
Τα οστά πήγαν στην Δρακώνα λόγω Αθηνάς Χανταμπάκη. Αμφιβάλω όμως αν μέσα στα οστά ήταν και αυτά της συγκεκριμένης κοπέλας, για τους εξής λόγους: κατ’ αρχήν τα οστά πέντε ατόμων δεν χωράνε σ’ ένα και μόνο κανονικό σακί, που πήγαν στη Δρακώνα, άρα έγινε συλλογή μέρους των οστών. Η Παπαγιαννάκη και δύο άνδρες φονεύθηκαν μπροστά από το βραχώδες ύψωμα και σχετικά κοντά. Άρα πιθανότατα να σκεπάστηκαν μαζί. Ο σκοπός εφονεύθει στο ύψωμα και η Χανταμπάκη αρκετά μακριά 50-60 μ. τουλάχιστον ΒΑ του υψώματος και πιθανόν τα οστά τους να μην ευρέθησαν. Στα οστά, αν υπήρχαν σήμερα, θα μπορούσε να διαβάσει κάποιος ειδικός πολλά. Ίσως και για τα μίση και τα πάθη, του εμφυλίου πολέμου, που κατ’ ορισμένους στην Κρήτη δεν έγινε!!!!
Εκείνα τα χρόνια και παλαιότερα όπου εφονεύετω έκαστος, εσύρετω στο πλησιέστερο σημείο όπου υπήρχε έστω και λίγο χώμα και σκεπάζετω. Στη συνέχεια τοποθετούνταν πέτρες πάνω από το χώμα, για να μην ξεσκεπαστεί ο νεκρός από τα ζώα και τα όρνεα. Ήταν πολύ δύσκολο να μεταφερθεί ο νεκρός και λόγω βάρους και λόγω φόβου και ειδικά αν δεν είχε συγγενείς κοντά. Τους συγκεκριμένους τους σκέπασαν γυναίκες, άρα και δυσκολότερο.
Στο Σπήλι Ρεθύμνης στον οικογενειακό τάφο των Μιαούληδων, υπάρχει και το όνομα του Γ. Μιαούλη, με σχετικά λάθος ημερομηνία θανάτου.
ΤΑ ΑΝΥΦΑΝΤΟΧΑΛΑΡΑ
Περίπου οκτώ μήνες αργότερα στις 6 Δεκεμβρίου 1949, στις Χώσες Αποκορώνου σε ένα σπήλαιο, στην θέση Ανυφαντοχάλαρα, (περίπου 1000 μέτρα νότια από το «Πυργί») η ομάδα Κοκοβλή Νίκο, Ευαγγελίας Κλάδου, Αργυρώς Πολυχρονάκη, Β. Παντελίδη, Λευτέρη Ηλιάκη, Δημήτρη Τζαγκαράκη, μπλοκάρεται από απόσπασμα χωροφυλακής , ΜΑΥ δες και «καλοθελητές» και φονεύονται η Ευαγγ. Κλάδου και ο Δ. Τζαγκαράκης.
Μπορεί να βοήθησε εις τον εντοπισμό των ανταρτών και η ομίχλη, όπως λέγεται, αλλά το απόσπασμα δεν βρέθηκε εκεί τυχαία. Οι αντάρτες από την συγκεκριμένη σπηλιά είχαν περάσει και άλλες φορές. Ήταν γνωστό σε ορισμένους – λίγους στην περιοχή – άλλωστε τους τροφοδοτούσαν… …… Λέγεται ότι τις πληροφορίες τις είχε δώσει αυτός που στην συνέχεια έκοψε τα κεφάλια της Κλάδου και του Τζαγκαράκη. Μάλιστα ο συγκεκριμένος είχε θέματα με πολλούς…. και την εξουσία…
Την επομένη τα κομμένα κεφάλια μετεφέρθησαν μέσα σε ένα σακούλι στο Φρε Αποκορώνου στην κεντρική πλατεία και τοποθετήθηκαν πάνω σε ένα τραπεζάκι ενός καφενείου. Περιβόητος παρακρατικός της εποχής που βρέθηκε στο Φρε σχολίαζε και έλεγε δείχνοντας τα κεφάλια : «έτσε θα κόψομε ούλες τσοι κεφαλές τω κουμμουνιστώ». Περισσότερα δεν μπορώ να γράψω για ευνόητους λόγους.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Μετά από 40 περίπου χρόνια κάποιος στην περιοχή Σφακίων κατείχε το όπλο της Αθηνάς Χανταμπάκη. Το όπλο είχε σκαλισμένο στο ξύλο του κοντακιού το Α.Χ., και προφανώς ο άνθρωπος γνώριζε τη προέλευσή του και αποκαλούσε το όπλο «Χανταμπίνα». Ο υιός του (Μ.Θ.) ο οποίος εργαζόταν σε κάποιο γραφείο στα Χανιά, νόμιζε ότι αυτός ο όρος, ήταν η μάρκα του όπλου.
Κάποια στιγμή το 1981, τα περί του όπλου μαθεύτηκαν και ένας συγγενής της φονευθείσας, ο Γ.Χ. , ζήτησε από τον υιό να αγοράσει το όπλο. Ο υιός σαφώς και δεν γνώριζε τίποτα, όταν όμως πήγε στο χωριό και το συζήτησε με τον πατέρα του, το όπλο όμως το είχε πάρει πίσω αυτός που το είχε πουλήσει στον πατέρα του. Προφανώς από κάπου το ‘χε μάθει…… Το όπλο ήταν ένα manlincher, κοντό και ελαφρύ κατάλληλο για μια γυναίκα. Απ’ ότι φαίνεται και λέγεται, τα προσωπικά είδη των φονευμένων τα κράτησαν οι 3 ντόπιοι συμμετέχοντες.
Δι’ αυτούς τους τρείς ντόπιους τώρα ούτε λόγος να γίνεται « είναι ούλοι δικοί μας αθρώποι….» και για ενδεχόμενη άμεση συμμετοχή τα στόματα δεν άνοιξαν. Τα ονόματα είναι γνωστά (Χ.Γ. , Ι. Β. , Ν.Μ. ), απ’ ότι όμως φαίνεται τους πλείστους των ανταρτών τους φόνευσε το οπλοπολυβόλο «μπρεν».
Μερικά απ’ όσα ακούστηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας :
Γιώργης : «το απόσπασμα ήξερε και ήρθε…»
Μια γιαγιά : «ωραιότερη γυναίκα δεν είχανε δει τα μάθιαντονε, ήντα γύρευε έκειδα η παντέρμη…» για τη Χανταμπάκη.
«τωνε πήγε δυό φορές φαητό και ο Λεντής… (Λεντάκης)»
«ο Χ. και ο Γιώργης ήτανε μαζί στα Δεκεμβριανά στην Αθήνα. Ο Χ. έβαλε το Γιώργη στην αριστερά κι ύστερα αυτός άλλαξε….»
«τονε σκοτώσανε οι πρώτοι του ξαδέρφοι…»
«πρώτα τονε σκοτώσανε κι ύστερα οι δυό απού τσοι τρεις, εκατεβήκανε και εκάτσανε στο σπίτι του σκοτωμένου…»
ΜΙΑ ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ
Το 1946 γινόταν ένα δικαστήριο στη Χώρα τω Σφακίων για διαφορές μεταξύ Καλλικρατιανών. Μια παρέα περί τους τριάντα Καλλικρατιανούς είχαν κατεβεί από τον Καλλικράτη στον Πατσιανό και μέσω Βουβά, Βρασκά, Κομητάδων κλπ προχωρούσαν να πάνε στη Χώρα τω Σφακιώ. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Γ.Π. Μανουσέλης ο μετέπειτα ομαδάρχης των ανταρτών. Όταν περνούσανε απ’ έξω απ’ ένα καφενείο στην αυλή καθότανε ο περιβόητος πρώτος εξαδελφός του που όταν τον είδε του είπε : «πότες θα σας επικηρύξουνε να σας σε σκοτώσωμε να πάρομε την επικήρυξη;;». (πληροφορία από τον αξιότιμο κ. Κ. Γ.) Αυτό έγινε τρία χρόνια αργότερα. Επικήρυξη δεν είναι γνωστό αν κάποιοι πήρανε, και μάλλον όχι, καθ’ όσον απ’ ότι δείχνουν τα στοιχεία τους πλείστους εκ των ανταρτών τους φόνευσε η χωροφυλακή.
Εβδομήντα ένα χρόνια μετά και σ’ αυτήν την περίπτωση και γενικά σε όλες τις περιπτώσεις, πρέπει να γράφεται η ιστορική πλέον αλήθεια, όποια κι αν είναι αυτή, αμερόληπτα και αντικειμενικά, καθ’ όσον μόνο έτσι μπορεί να ωφεληθεί αυτός που τη διαβάζει. Με τα κομματικό -ιδεολογικά προπαγανδιστικά παραμύθια όλων των πλευρών και τα ιστορικά μυθιστορήματα, πρέπει να τελειώνομε μια για πάντα. Άλλωστε αυτοί που ικανοποιούνται σήμερα με το ψέμα και τη παραχάραξη της ιστορίας είναι λίγα απολιθώματα του παρελθόντος, ένθεν κακείθεν και λίγοι, νεώτεροι στην ηλικία, αυτοί των άκρων.
Από τους αναγνώστες πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ονόματα δεν αναγράφονται για ευνόητους λόγους, παρόλο που είναι γνωστό ότι κανείς δεν φέρει ευθύνη δια τα πεπραγμένα του οποιουδήποτε προγόνου η συγγενή του, όσο κοντινός και αν είναι αυτός, εκτός και αν επικροτεί ακραίες και παράλογες πράξεις του. Φωτογραφίες και ονόματα, πολλών εκ των πρωταγωνιστών του εμφυλίου πολέμου και άλλων θα δείτε στα βιβλία μου: «ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΦΟΝΙΚΑ ΒΕΝΤΕΤΕΣ» και «ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΡΙΖΙΤΙΚΑ».
ΤΕΤΟΙΕΣ ΜΑΥΡΕΣ ΚΑΙ ΘΛΙΒΕΡΕΣ ΜΕΡΕΣ ΑΣ ΜΗ ΞΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΙ ΑΥΤΟΣ Ο ΕΡΗΜΟΣ ΤΟΠΟΣ
Ένα μεγάλο ευχαριστώ σ’ όλους όσους βοήθησαν στην έρευνα και ιδιαίτερα στον αξιότιμο και αξιοπρεπή κ. Γ.Β.
Θουκυδίδης: Αθηναίος στρατηγός, ο μεγαλύτερος ιστορικός της αρχαιότητας. Ερευνούσε πολύ δια την ανεύρεση της αλήθειας χωρίς να αφήνει τον εαυτόν του να παρασύρεται από τα συναισθήματά του. Έδωσε έτσι το πρότυπο της αντικειμενικότητας, βασικού χαρακτηριστικού του ιστορικού.
* Ο ΕΚ ΤΩΝ ΡΙΖΩΝ ΓΡΑΦΩΝ
ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΚΗΣ
ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ