Του Γιώργου Σπυριδάκη, ιστορικού
Το 1930 Δωρόθεος, κατά κόσμον Δημήτριος Τσαγκαράκης, αναλαμβάνει εφημέριος στις Βασιλειές, αφού η Ιερά Μονή Βιδιανής όπου ήταν ηγούμενος κρίνεται διλυτέα.
Η έντονη προσωπικότητα του σε συνδυασμό με τον αλτρουισμό που τον χαρακτηρίζει δεν του επιτρέπουν να αρκεστεί στα καθήκοντα του <<παπά του χωριού>>.
Το ενοριακό συμβούλιο από κοινού με την κοινότητα, αποφασίζουν να διαθέσουν ολόκληρο το ποσό των ταμείων τους για την ανέγερση νέου σχολείου, καθώς το παλιό είχε καταστραφεί από φωτιά το 1927. Όταν τα χρήματα δεν επαρκούν, παρουσιάζει το θεατρικό έργο <<Σμαράγδα>> και το <<κλεψίμια αβγά>> το οποίο είχε συγγράψει ο ίδιος, με ηθοποιούς τα παιδιά του χωριού.
Στη συνέχεια, ασχολήθηκε και με άλλες δράσεις όπως την ανέγερση του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου των οποίο είχαν καταστρέψει οι Τούρκοι, επισκεύασε την <<πάνω βρύση>>, ίδρυσε τον Όμιλο Φίλων Προόδου Βασιλειών και ξεκίνησε την ανέγερση του Ιερού Ναού Ζωοδόχου Πηγής στο γειτονικό χωριό Σύλλαμος.
Από την πρώτη στιγμή της Ιταλικής επίθεσης το 1940, στήριξε τους στρατιώτες στο μέτωπο, με την αποστολή υλικών όπως ρούχων, χρημάτων και επιστολών που ο ίδιος συνέταξε για την εμψύχωση τους.
Ο ίδιος λαμβάνει μέρος στη Μάχη της Κρήτης είτε ως μαχητής είτε ως εμψυχωτής όσων σκέφτηκαν να εγκαταλείψουν τη θέση τους, ακόμη και αξιωματικών όπως ο ίδιος αναφέρει.
Το καλοκαίρι του 1941 οργανώνεται στην Αντίσταση και αναλαμβάνει υπεύθυνος στην περιοχή Βασιλειών. Αμέσως ξεκινάει την περίθαλψη Ελλήνων και συμμάχων μαχητών τους οποίους στέλνει στην Μέση Ανατολή.
Διατηρεί παράνομο ραδιοπομπό κάτω από την Αγία Τράπεζα στον Ναό του Αγίου Γεωργίου, τον οποίο μεταφέρει αργότερα στα σκαλιά του Δεσποτικού Θρόνου, μέρος στο οποίο έψαξαν οι ναζί όμως δεν κατάφεραν να τον εντοπίσουν.
Παράλληλα, μαζεύει υλικά και τα αποστέλλει στους αντάρτες στο βουνό ενώ παίρνει μέρος στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση των Ιταλικών στρατευμάτων στο Λασίθι. Τότε του προτείνεται για πρώτη φορά να καταφύγει στη Μέση Ανατολή καθώς είχε γίνει γνωστή η δράση του όμως αρνείται πρισματικά θεωρώντας το αποκοτιά.
26 Σεπτεμβρίου του 1943, ενώ ο Δωρόθεος τελεί λειτουργία, οι Γερμανοί καταφτάνουν στην εκκλησία.
Καταλαβαίνοντας πως έχουν έρθει για εκείνον, του προτείνουν τα δραπετεύσει, εκείνος αναλογιζόμενος τα μαρτυρικά χωριά Κάντανο, Κοντομαρί και Βιάννο απαντάει “Καλύτερα να χαθεί ένας παπάς παρά ένα χωριό”.
Σε πλήρη ηρεμία συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς για την κατηγορία τέλεσης παράνομου μνημόσυνου και εράνου υπέρ των ανταρτών.
Αρχικά οδηγείται στην έδρα της Φέλντ – Ζενταρμερί όπου ανακρίνεται, καθώς όμως δεν προδίδει κανέναν τον στέλνουν στην Γκεστάπο στις Μοίρες όπου τον βασανίζουν με τις γνωστές μεθόδους.
Ο περήφανος Κρητικός, ο λεβέντης Ιερέας ακόμη και τότε αρνείται να προδώσει. Μην μπορώντας οι Γερμανοί να του πάρουν λέξη, τον καταδικάζουν σε θάνατο και τον στέλνουν στην φυλακή της Αγιάς Χανίων.
Συγγενείς και φίλοι προσπαθούν να τον σώσουν όμως οι Γερμανοί αρνούνται.
Σε μια απέλπιδα προσπάθεια, του προτείνουν ένα καλά οργανωμένο σχέδιο απόδρασης, η απάντηση του είναι και πάλι χαρακτηριστική του ήθους και της αξιοπρέπειας του: “Δεν χάλασε ο κόσμος, ένας παπάς θα χαθεί”.
Το πρωί της 25ής Οκτωβρίου 1943, ο Δωρόθεος με καθαρή συνείδηση υπερηφάνεια και ήρεμη ψυχή, στήνεται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Αυτός ήταν ο τραγικός αλλά ένδοξος επίλογος ενός μεγάλου άνδρα, ενός πραγματικού πατριώτη.
Οι Βασιλειανοί για να τον τιμήσουν, έγραψαν το όνομα του στο Ηρώων του χωριού και ονόμασαν την πλατεία τους σε Δωροθέου Ιερομονάχου.
