Της Ιωάννας Σφακιανάκη
Λεγόταν Ζαμπία Κωτσάκη, και η καταγωγή της ήταν από την Κρήτη. Ήταν 3 Απριλίου του 1770 Δευτέρα της Λαμπρής όταν «σ’ ένα βουνό στο Ραμοβούνι Μεσσηνίας, κάτω από ένα δέντρο» όπως αναφέρει ο ίδιος στα απομνημονεύματα του, γέννησε μόνη της τον Θοδωράκη. Τον άνδρα που έμελλε να είναι ο Εθνάρχης των Νεοελλήνων, ο Γέρος του Μωριά. Ο αρχιστράτηγος και ηγετικότερη μορφή της Επανάστασης του 1821, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Κάποτε μετά την κατάκτηση της Κρήτης απ΄ τους Τούρκους πολλές οικογένειες έφυγαν από το νησί καταδιωκόμενοι από τον κατακτητή. Από το Καστέλι Χανίων μια νυχτιά, ξεκίνησε ένα καΐκι με Κρήτες παλληκάρια για το Τσιρίγο. Ανάμεσα τους η οικογένεια του παπά- Νικόλα Κωστάκη ή Κωτσάκη με την όμορφη σύζυγό του Ζαμπία. Από το Τσιρίγο βρέθηκαν στη Μάνη κοντά σε άλλους Κρήτες, περιπλανήθηκαν στα χωριά της Αρκαδίας και τελικώς κατέληξαν στην Αλωνίσταινα (Αρκαδίας). Ένα μαγευτικό ορεινό καταπράσινο χωριό της Τρίπολης πριν τη Βυτίνα, όπου εκεί έστησαν το σπιτικό τους.
Η Ζαμπία έκανε πολλούς γιους και θυγατέρες, κι ανάμεσα τους τον μεγάλο οπλαρχηγό της Αλωνίσταινας τον Κωνσταντίνο Κωτσάκη. Πιστεύεται πως το αρχικό επίθετο Κωστάκης της οικογένειας από την Κάντανο Σελίνου Σφακίων έγινε Κωτσάκης στο Μοριά, αν και υπάρχουν ακόμα οικογένειες Κωτσάκηδων στον Πρασέ και εν γένει στο Νομό Χανίων. Ο Κωνσταντής Κωτσάκης πρόκοψε, έγινε τσιφλικάς στην περιοχή, έκανε γιους 4, τον Νικόλαο, τον Δημήτριο, τον Θεόδωρο, τον Κωνσταντίνο και θυγατέρα την πεντάμορφη Ζαμπία που της έδωσε το όνομα της μάνας του. Η Ζαμπία-Ζαμπέτα από το Ελιζαμπέτα (Ελισάβετ) κατά το Χριστιανικό Βενετικό όνομα της μάνας του, γεννήθηκε κατά το 1745.
Εδώ ξεκινά η ιστορία της Καπετάνισσας Ζαμπίας Κωτσάκη η οποία έμελλε να αλλάξει τον ρουν της Ελληνικής ιστορίας. Η Ζαμπία μεγαλώνοντας στα 17 της περίπου κατά την αναφορά του εγγονού της Γενναίου Κολοκοτρώνη, το 1762, παντρεύτηκε τον 22χρονο τότε οπλαρχηγό Κωνσταντή Ιωαν. Κολοκοτρώνη (1740 – 19 Ιουλίου 1780) από το Λιμποβίτσι Αρκαδίας.
Τον αγάπησε η Ζαμπία, πρωτίστως, γιατί είχε το όνομα του πατέρα της και μετά για την φήμη που ακολουθούσε αυτό το ψηλό μελαχρινό παλληκάρι με τα κατάμαυρα μάτια σαν κάρβουνο. Νέος ακόμα ο Κωνσταντής διορίστηκε από τον Χαλήλ μπέη αρματολός της Κορίνθου, όπου έμεινε τέσσερα χρόνια. Συνδέθηκε στενά με τις πιο ισχυρές οικογένειες του Μοριά, τους Πετιμεζαίους και απέκτησε σημαντική δύναμη. Έφθασε στο σημείο να επηρεάζει αποφασιστικά τους διορισμούς των πασάδων της Πελοποννήσου. Οι Αρβανίτες τον τρόμαζαν τόσο που έβαζαν όρκο: «Να μη γλυτώσω από του Κολοκοτρώνη το σπαθί».
Η οικογένεια του Κωνσταντή καταγόταν από το Ρουπάκι Μεσσηνίας κοντά στο χωριό Τουρκολέκας της Αρκαδίας πιο κάτω από το Λιοντάρι Αρκαδίας και μέχρι το 1670 είχε την ονομασία Κότσικας. Ένας τους αφού καταστράφηκε το χωριό τους ήρθε και κατοίκησε στο Λιμποβίτσι. Αυτός λεγόταν Τριαντάφυλλος Τζεργίνης, παντρεύτηκε με την κόρη του Δημογέροντα κι έκανε έναν γιο τον Δημητράκη που με τη σειρά του παντρεύτηκε από έρωτα κόρη από το διπλανό Αρκουδόρεμα, έκανε τρεις γιους τον Χρόνη, Λάμπρο και Δήμο. Αυτοί έγιναν νοικοκυραίοι με τα χωράφια τους, 500 πρόβατα και 60 αλογογέλαδα. Ο Δήμος πήρε για γυναίκα του την θυγατέρα του καπετάν Χρόνη από το Χρυσοβίτσι Αρκαδίας, μεγάλη οικογένεια. Το παιδί τους ονομάστηκε Μπότσικας εκ του μαυριδερού του χρώματος από τους χωριανούς και του έμεινε ως επώνυμο.
Στον καιρό του Μπότσικα μπήκαν οι Τούρκοι στο Μωριά. Οι Χρυσοβιτσιώτες, Λιμποβιτσιώτες κλπ. βγήκαν και πολέμησαν στον πύργο του Ντάρα με 6000 Τούρκους. Ο Μπότσικας σκοτώθηκε μα επέζησε ένας γιος του ο Γιάννης ο οποίος έφαγε σφαίρες στα οπίσθια και γλύτωσε σφηνωμένος σε έναν βράχο. Οι συμπολεμιστές του τον φώναζαν και δεν ξεκολλούσε από το βράχο φοβούμενος μη φανούν τα πληγωμένα οπίσθια του και τότε ένας Αρβανίτης, είπε: «Μπρε τι Μπιθεκούρας είναι αυτός;» Στα Ρωμαίικα το Μπιθεκούρας σημαίνει αυτός ‘’που έχει κώλο σκληρό σαν κοτρώνι’’.
Κι έτσι του έμεινε το «Κολοκοτρώνης» ως παρανόμι, το οποίο πέρασε και στους 5 γιους του. Τον Αναγνώστη, τον Κωσταντή, τον Αποστόλο, το Γεώργιο και το Βασίλειο. Ο Γιάννης ο Μπιθεκούρας κρεμάστηκε από τους Τουρκαρβανίτες στην Ανδρούσα το 1772, όταν μετά την επανάσταση των Ορλωφικών κατέφυγε με την οικογένεια του στο Πεταλίδι. Εκεί γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του Κωνσταντή Κολοκοτρώνη ο περίφημος Γιάννης ο ‘’Ζορμπάς’’ επονομαζόμενος. Την εποχή εκείνη ο Κωνσταντής με τον πατέρα του πολεμούσαν μαζί με χιλιάδες άλλους Έλληνες στο πλευρό των Ρώσων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Όμως, οι Ρώσοι εγκατέλειψαν τους Έλληνες στην Πελοπόννησο, όπως και τον Δασκαλογιάννη στα Σφακιά και η επανάσταση καταπνίγηκε στο αίμα. Τα επόμενα χρόνια έλαβαν χώρα μαζικές σφαγές του ελληνικού πληθυσμού, κυρίως από άτακτα στίφη τουρκαλβανών.
Πηγαίνοντας κρυφά για υπόθεση του στο Νησί της Καλαμάτας ο Γιάννης Κολοκοτρώνης επροδόθη, συνελήφθη και μεταφέρθηκε στην Ανδρούσα όπου βασανίστηκε φρικτά, του έκοψαν πόδια, χέρια και στο τέλος τον απαγχόνισαν. Η οικογένεια του εγκατέλειψε το Πεταλίδι κι εγκαταστάθηκε στη Μάνη.
Η εκδίκηση του γιου του Κωνσταντή ήταν τρομερή. Έπεσε σαν το κοράκι και τους κατασπάραξε. Προέλαυσε με την λεγόμενη Δυτική λεγεώνα κερδίζοντας μάχες. Ανακατέλαβε την Ανδρούσα, την Καρύταινα το Λιοντάρι και την Κυπαρισσία. Οι Τούρκοι για εκδίκηση κατέσφαζαν γυναικόπαιδα στην Τριπολιτσά και στην Αρκαδία. ΟΙ Χριστιανοί μετακινούνταν από χωριό σε χωριό για να γλυτώσουν τις φαμελιές τους.
Λίγα χρόνια πριν σε μια τέτοια καταδίωξη των τουρκαλβανών που είχε συντελεστεί το 1770 όλοι οι Χριστιανοί έφευγαν στα όρη για να σωθούν. Οι Τούρκοι εξαγριωμένοι έσφαξαν σε μια μέρα 3000 ψυχές στην Τριπολιτσά. Γέροι και γυναικόπαιδα έτρεχαν κι η Καπετάνισσα Ζαμπία πολεμούσε σαν λέαινα με τη χατζάρα για να γλυτώσει τη ζωή της κι τους ηλικιωμένους γέροντες. Καθ’ οδόν την έπιασαν οι πόνοι και γέννησε τον πρώτο της γιο τον Θοδωράκη σε ένα βουνό στο Ραμοβούνι στην παλιά Μεσσηνία κάτω από ένα δεντρό. Ήταν Δευτέρα της Λαμπρής 3 του Απρίλη του 1770. Τα επόμενα χρόνια η Ζαμπία απέκτησε άλλα τέσσερα παιδιά. Όπως είχε συμβεί και με τη δική της μητέρα, είχε τέσσερα αγόρια και ένα κορίτσι. Τον Θοδωρή, τον Γιάννη, τον Χρήστο, την Σοφία (σύζυγο Καραβάτσου) και τον Νικόλαο. Τον μικρό Θοδωράκη βάφτισε ο Γιαννάκης Παλαμήδης, γιος του Έλληνα λόγιου και αγωνιστή Ρήγα Παλαμήδη. Το όνομα Θεόδωρος λέγεται πως το πήρε από τον Θεόδωρο Ορλώφ, ο οποίος κατά τη διάρκεια του αποτυχημένου εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος είχε κερδίσει την συμπάθεια των Ελλήνων από τις διαρκείς μνείες του στην «αρχαία ελληνική δόξα».
Μετά τον θάνατο του γέρο- Γιάννη Κολοκοτρώνη η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Καστάνιτσα της Μάνης στον Πύργο του βλάμη του Κωσταντή, Παναγιώταρου Βενετζιανάκη. Ο Κωνσταντής με τον Παναγιώταρο και τους άντρες τους, έκαναν γιουρούσι στα τούρκικα ασκέρια και τους κατέσφαζαν. Η φήμη των αρματολών Κωσταντή και Παναγιώταρου είχε φτάσει στα πέρατα του Μωριά και οι Τουρκαρβανίτες σε τρομακτικές εκδικητικές εξορμήσεις έκαιγαν χωριά κατέσφαζαν γέρους και μωρά. Η Καπετάνισσα προστάτευε μόνη με τις φτερούγες της και το σπαθί της σαν κοτοπουλάκια τα παιδιά της φεύγοντας από τόπο σε τόπο.
Ο Γαζή-Χασάν Τσεζάερλης (Καπετάνμπεης) έστρωσε σχέδιο να καταστρέψει τον Κωνσταντή Κολοκοτρώνη. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη, και μαζί με τον Μαυρογένη επέστρεψαν τον Ιούνιο του 1780 με 14.000 στρατό και καράβια. Βγήκαν στο Γύθειο και διέταξαν τον Αλήμπεη να τραβήξει από την ξηρά για τον πύργο της Καστάνιτσας (Καστάνια -Μπαρδουνοχώρια Λακωνίας), όπου ήταν ο Κολοκοτρώνης και τα παλικάρια του. Ο Παναγιώταρος ζήτησε την βοήθεια των Μανιατών, αλλά παρενέβη ο Μαυρογένης και έτσι οι Μανιάτες δεν κινήθηκαν. Οι Τούρκοι πολιόρκησαν τον Πύργο και πυρπολήσαν τα κοντινά χωριά Άγιος Νικόλαος και Σελεγούδι. Έστησαν κανόνια και βομβοβόλα και ο πεζικός στρατός των Τούρκων σταμάτησε μια ώρα έξω από τους Πύργους της Καστάνιτσας.
Ο Αλήμπεης ζήτησε από τον Κολοκοτρώνη και τον Παναγιώταρο να του δώσουν ένα παιδί τους για όμηρο και έτσι να λύσει την πολιορκία. Ο Κολοκοτρώνης και ο Παναγιώταρος αρνήθηκαν, και οι Τούρκοι άρχισαν την πολιορκία. Επί 10 ημέρες τα κανόνια και τα βομβοβόλα, μαζί με 20 χιλιάδες ντουφέκια έριχναν ασταμάτητα. Στις 10 ημέρες, ο Κολοκοτρώνης και ο Παναγιώταρος υπολόγισαν ότι είχαν πολεμοφόδια για 2 ημέρες ακόμα και τότε πήραν τη μεγάλη απόφαση να κάνουν έξοδο 2 ημέρες μετά, τη νύχτα της 19ης Ιουλίου 1780. Η έξοδος πραγματοποιήθηκε μόλις έδυσε το φεγγάρι. Με τα γυναικόπαιδα στη μέση και το γιαταγάνι στο χέρι όρμησαν μέσα στους Τούρκους και σκόρπισαν τον όλεθρο. Η Καπετάνισσα ανάμεσα τους πολεμούσε και αυτή γενναία έχοντας ντυθεί όπως οι άλλοι πολεμιστές. Στο ένα χέρι το γιαταγάνι, στο άλλο το θηλάζον νήπιο και στην φούστα της τα υπόλοιπα παιδάκια σφιχτοδεμένα.
Σε αυτή την έξοδο όπως διηγείται ο ίδιος ο Γέρος του Μωριά αιχμαλωτίστηκαν τα αδέλφια του. «Κατά την έξοδο εκ του Πύργου εσώθησαν μετά των Γορτυνίων παληκαριών του πατρός μου, εγώ, ο Νικόλαος, θηλάζον έτι νήπιον, η αδελφή μου και η μήτηρ μου. Τα δύο άλλα παιδιά ηχμαλωτίσθησαν». Τον Χρήστο εξαγόρασε αργότερα ο ίδιος ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης από κάποιον Τούρκο στο Λεοντάρι, τον δε μικρότερον Ιωάννην έκλεψε ένας Υδραίος από Οθωμανικό πλοίο και τον έστειλε από την Ύδρα στους συγγενείς του.
Ο γέρος πατέρας του Παναγιώταρου έμεινε μέσα στον πύργο να κρατάει τον πόλεμο. Ο Παναγιώταρος έμεινε πιο πίσω για να ασφαλίζει το πέρασμα των πρώτων. Ο πατέρας του και αυτός θανατώθηκαν φρικτά. Πιάστηκε ζωντανός και κρεουργήθηκε. Του έκοψαν το χέρι και τα δύο του πόδια και τον κρέμασαν στο Γύθειο σε ένα κατάρτι πλοίου.
Ο Κωνσταντής πληγώθηκε θανάσιμα από μια σπαθιά. Έτσι πληγωμένο θανάσιμα και με πυρετό ετοιμοθάνατο τον βρήκαν εφτά Μπαρδουνιώτες και τον πετσόκοψαν. Πέταξαν το κεφάλι του σε μια τρύπα και το κορμί του στον γκρεμό ανάμεσα στα χωριά Άρνα και Κοτσατίνα Λακωνίας. Το σώμα του διατηρήθηκε λόγω των χαμηλών θερμοκρασιών, εντοπίστηκε και ενταφιάστηκε στη Μηλιά της Μάνης, στο συνοικισμό Κυβέλεια, όπου σώζεται ο τάφος του.
Η Καπετάνισσα μετά το θάνατο του Κωνσταντή, συνέχισε μονάχη τον αγώνα επιβίωσης. Από τη Μηλιά, η Ζαμπία πήγε στην πατρίδα της την Αλωνίσταινα, κοντά στους αδελφούς της, όπου παρέμεινε για αρκετά χρόνια, μεγαλώνοντας εκεί τα παιδιά της. Για να ζήσει ήταν αναγκασμένη να δουλεύει σκληρά, υφαίνοντας και κόβοντας ξύλα. Κατά καιρούς ήταν αναγκασμένη να κρύβεται στα βουνά, γιατί οι Τούρκοι εξακολουθούσαν να καταδιώκουν την οικογένεια. Κατέφυγε επίσης στο Λιμποβίσι και στον Άκοβο της περιοχής του Λεονταρίου, όπου έμενε ο αδερφός του άνδρα της ο Αναγνώστης Κολοκοτρώνης, ο μόνος που είχε επιζήσει από τα αδέλφια.
Ο πρωτότοκος γιος της ο Θοδωράκης έμελλε να πάρει εκδίκηση για όλα. Είχε πει στη μάνα του, θα πατήσει στην Τριπολιτσά μόνο σαν την απελευθερώσει από τους Τούρκους και κράτησε τον όρκο του. Ήταν τότε που με το γαϊδουράκι τον έστειλε η Καπετάνισσα να πουλήσει τα ξύλα για να βγάλουν το χειμώνα και τον ράπισε ένας αγάς. Γυρίζοντας της είπε «εγώ δεν θα ξαναπατήσω το πόδι μου στην Τριπολιτσά μάνα, παρά μόνο σαν την λευτερώσω». Το’ πε και το’ κανε! Η μάνα του έζησε για να τον καμαρώσει αρχιστράτηγο και νικητή! Μεγάλωσε τα παιδιά του στην Ζάκυνθο όπου κατέφυγαν όταν αυτός έμεινε χήρος (Αικατερίνη Καρούσου η γυναίκα του) πολύ νέος. Κι όταν η χώρα ελευθερώθηκε επέστρεψε πίσω με τα εγγόνια της.
Η Κρητικοπούλα Καπετάνισσα Ζαμπία Κωστάκη/ Κολοκοτρώνη έσβυσε από τη ζωή μιαν αυγή σε ηλικία 87 ετών το 1832, έχοντας προλάβει να ζήσει στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Τάφηκε στην γενέτειρα της την Αλωνίσταινα, δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, όπου σήμερα έχει ανεγερθεί μνημείο προς τιμήν της. Στο αριστερό της χέρι κρατά τουφέκι και στο δεξί τον μικρό γιο της Θεόδωρο.
Λίγοι στίχοι του Τάκη Τζίβα για να τιμήσουμε την μεγάλη αυτή ηρωΐδα:
«Βουνά της Αλωνίσταινας, βραχοσπηλιές της Πιάνας
κρυοπηγές Λιμποβισιού έρημο Αρκουδόρεμα
εδώ είναι η Ζαμπέτα Ιέρεια της λευτεριάς,
φύλακας της ειρήνης…
αγέρωχη, λεβέντισσα, με πετρωμένο βλέμμα
τον Κωσταντή της καρτερεί τον πρωτοκαπετάνιο
να του γιατρέψει την πληγή,
τα αίματα να πλύνει.
Δόξα στην καπετάνισσα! ».
Πηγές: Σωτηρία Αλιμπέρτη: Οι ηρωίδες της Ελληνικής επαναστάσεως (1933)
Θεόδωρος Δημ. Παναγόπουλος: Ο ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΙΤΣ – ΚΑΛΕ και Ο ΕΘΝΑΡΧΗΣ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ
