Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΒΟΥΝΤ – WILHELM WUNDT
(Νεκαράου, Μανχάιμ 1832 – Γκρόσμποτεν, Λειψία 1920)
Ονομαστός γερμανός φιλόσοφος, ψυχολόγος και φυσιολόγος, από τους ιδρυτές της πειραματικής ψυχολογίας, καθηγητής στα Πανεπιστήμια Χαϊδελβέργης, Ζυρίχης και Λειψίας. Με το φιλοσοφικό του έργο αποβλέπει στη συγκρότηση κοσμοθεωρίας, που περιλαμβάνει το σύνολο της πραγματικότητας και συνενώνει τα πορίσματα των επιμέρους επιστημών. Συνδυάζει έτσι την επιστημονική φιλοσοφία με την καθολική επιστήμη, προβάλλοντας ένα ιδεοκρατικό μονισμό έναντι των φυσικών φαινομένων και μια βουλησιαρχία της ηθικής των γεγονότων (οικογένεια, κοινωνία, κράτος, δίκαιο). Οι φιλοσοφικές του κατευθύνσεις προς μία ενιαία πηγή, από την οποία ρέουν οι πολλές όψεις της ζωής και του κόσμου, επηρέασαν σημαντικά την μεταγενέστερη επιστημολογία.
Έργα: Βασικές έννοιες της φυσιολογικής ψυχολογίας (1873-1874), Λογική (1880-1895), Ηθική (1886), Σύστημα της φιλοσοφίας (1889-1897), Μαθήματα ψυχολογίας ανθρώπων και ζώων (1896), Ψυχολογία των λαών (1900-1903), Φιλοσοφικές μελέτες (1905-1917).
Βιβλιογραφία: R. Eisler, W. Wundt’s philosophie and phychology, 1902, T. Mischel, Wundt and the conceptual foundations of psychologie, 1970, W.G. Bringmann, Wilhelm Wundt 1832-1920, A brief biographical sketch, 1975, R. Smith, Wilhelm Wundt resurrected, 1982, D. Danziger, Origins and basic principles of Wundt’s Völkerphycologie, 1983, M. Kusch, Psycological Knowledge, 1999, Stanford Encyclopedia of Philosophy.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΒΟΥΝΤ, ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
* * *
Μ’ αυτό τον τρόπο τέθηκε ήδη το τελευταίο πρόβλημα της φιλοσοφικής ψυχολογίας, το ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης, θέμα κατά βάση οντολογίας και ηθικής τάξης. Είναι ο άνθρωπος ελεύθερος να ενεργεί όπως νομίζει ή δεσμεύεται στις ενέργειές του από αναγκαιότητες;
ντετερμινισμός και ντετερμινισμός, από το ρήμα determinare (καθορίζω), συγκρούονται σκληρά σ’ αυτή τη μάχη της ελευθερίας με την αιτιότητα, της ευθύνης με την ανευθυνότητα, της νομιμότητας με το ακαταλόγιστο. Η θεωρία της ελευθερίας, η βούληση, η αιτία αυτής και η θεωρία της ανάγκης, ο φαταλισμός, το δόγμα της ειμαρμένης.
Η πρώτη προβάλει τα επιχειρήματα της συνείδησης της ελευθερίας, της μεταμέλειας, της αμφιβολίας και της σκέψης πριν από την απόφαση. Η δεύτερη προβάλλει το νόμο της αιτιότητας που κυριαρχεί στη φύση, τον ζυγό της βούλησης, την ακινησία του όνου του Μπουριντάν.
Αλλά ο άνθρωπος έχει δικό του τρόπο ενέργειας, πολύ διαφορετικό από εκείνο που ισχύει στον υλικό κόσμο. Η βούλησή του είναι αρχή ελευθερίας. Η αντικειμενική και ομαλή συνείδηση μπορεί να ενεργήσει όπως θέλει, εκτός αν εμποδίζεται από εξωτερική βία, ή εάν η συνείδησή είναι ασθενής από ορμές και ανωμαλίες. Ο Αριστοτέλης είπε ότι ελευθέρως πράττει ο άνθρωπος, “οὗ ἡ ἀρχὴ (τῶν πράξεων) ἐν αὐτῷ εἰδότι τὰ καθ’ ἕκαστον” (Ηθικά Νικομάχεια, Γ 3, 1111a24). Και ο Βουντ όρισε ότι “ελευθερία της βουλήσεως είναι η του ανθρώπου ικανότης του να αποφασίζη επί πολλών ελατηρίων περί των εαυτού πράξεων δια περιεσκεμμένης εκλογής” (Grundzge der Psychologischen Psychologie, 1903, 313).
Όμως “η ελευθερία είναι ένα μυστήριο” (Malebranch). Με βάση την καντιανή διάκριση ανάμεσα στο φαινόμενο και στο καθ’ εαυτό πράγμα, στην εμπειρική πραγματικότητα του αισθητού κόσμου και στην ιδεαλιστικότητα έξω από τον κόσμο των φαινομένων, στην αναγκαιότητα και στην ελευθερία, ο άνθρωπος δεν κάνει πάντα παρά ό,τι θέλει και μ’ όλα ταύτα ενεργεί κατ’ ανάγκη. Ο λόγος είναι πως είναι ήδη ό,τι θέλει, γιατί απ’ ό,τι είναι προκύπτει αναγκαία καθετί που κάνει. Η ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει στη δράση (operari), αλλά πρέπει να υπάρχει στην ύπαρξη (esse) (Sopenhauer, Κριτική της ελευθερίας της βουλήσεως). Ελεύθερο είναι ό,τι πράττει σύμφωνα με τους νόμους της ίδιας του της ουσίας. Η εσωτερική αναγκαιότητα είναι η ίδια η ελευθερία, η ουσία του ανθρώπου είναι ουσιωδώς η πράξη του, καθ’ εαυτή ελευθερία και στη μορφή αναγκαιότητα (Schelling, Έρευνες για την ουσία της ανθρώπινης ελευθερίας). Και ο Έγελος προσθέτει ότι το να νοείς την αναγκαιότητα σημαίνει να συναντάς μέσα στο άλλο τον εαυτό σου. Αυτό ακριβώς είναι η απελευθέρωση ως Εγώ (ανεξάρτητα υπάρχουσα), ως Ελεύθερο Πνεύμα (αναπτυγμένη στην ολότητα της), ως Αγάπη (συναίσθημα) και Μακαριότητα (απόλαυση) (Επιστήμη της Λογικής).
Στη βούληση λοιπόν υπάρχει ελευθερία, όχι ως δύναμη να πράττει κανείς αδιάφορα, αλλά ως ικανότητα να καταστέλλει σε κάθε στιγμή ορισμένα αίτια, και να ενισχύει άλλα που επικρατούν τελικά, όπως συμβαίνει στη σκέψη και στην προαίρεση και στην απόφαση. Τα ελατήρια καθορίζουν τη βούληση όχι ως ξένη δύναμη, αλλά ως στοιχεία του πράττοντος εκείνου, που ο χαρακτήρας, η αγωγή, η προσωπικότητα εκδηλώνονται στη βούληση και στις πράξεις του. Είμαστε πρακτικά ελεύθεροι, μπορούμε να ενισχύσομε την ελευθερία μας αυτή με την αγωγή, ώστε να προσεγγίσομε το ιδεώδες και γι’ αυτό είμαστε υπεύθυνοι και κάθε πράξη μάς καταλογίζεται ακέραια.
(Εκτός αν, σύμφωνα με τη θεωρία της ανάδυσης, ο άνθρωπος, ως οργανωμένο σύνολο από απλούστερα συστατικά, καθένα από τα οποία ενεργεί ανάλογα με το διπλανό του, χωρίς να υπακούει σε κάποιο κεντρικό ρυθμιστή του εαυτού του, δεν αποτελεί μια οντότητα. Η ηθική του συμπεριφορά τότε δεν έχει νόημα. Αν δεν υφίσταται κάποιος ως οντότητα, δεν μπορεί να αξιολογηθεί ηθικά, η ελευθερία και η ευθύνη του μένει μετέωρη, η ηθική που υφίσταται επ’ ονόματί του μόνο καταρρέει).