Στον Δημήτρη Κούλαλη
Ξεκινώντας, ας κάνουμε μια αναγνωριστική προσέγγιση του βιβλίου. Ποια η θεματική που το διέπει;
O τίτλος του βιβλίου μου είναι σαφής: «Οι θύελλες της προόδου». Δηλαδή, οι καταστροφικές συνέπειες του σημερινού, κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Δύο έννοιες αποτελούν βασικά στοιχεία της προπαγάνδας και της στρατηγικής των κυρίαρχων τάξεων των σημερινών κοινωνιών: Ανάπτυξη και πρόοδος. Η πρώτη αντιστοιχεί κυρίως στην οικονομική- τεχνολογική ανάπτυξη, ως συνέπεια της προόδου των φυσικών επιστημών. Η δεύτερη, αντιστοιχεί στη συνολική πρόοδο της κοινωνίας. Ποια είναι, όμως, η πραγματικότητα του σημερινού κόσμου, αντίθετα με τον κόσμο της προπαγάνδας; Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής αναδύθηκε ως η ιστορική άρνηση των μεσαιωνικών κοινωνιών, σε οργανική σχέση με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας. Οι ιδεολόγοι της ανερχόμενης αστικής τάξης, υποστήριζαν ότι με την ανάπτυξη των επιστημών, με τη γνώση των φυσικών νόμων,ο άνθρωπος θα γίνει κύριος και αφέντης της φύσης. Ως συνέπεια, οι ιδεολόγοι οραματίζονταν μια μελλοντική κοινωνία της αφθονίας, μια κοινωνία στην οποία ο ορθός λόγος θα διέλυε τα σκοτάδια του παρελθόντος και ένα κράτος δικαίου, σε αντίθεση με τον αυταρχισμό των προηγούμενων κοινωνιών.
Το κεντρικό ερώτημα του βιβλίου είναι: Γιατί τα αισιόδοξα οράματα της ανερχόμενης αστικής τάξης διαψεύστηκαν; Γιατί η κοινωνία της αφθονίας δεν έγινε πραγματικότητα; Γιατί το κράτος δικαίου πραγματοποιήθηκε ως κράτος του δικαίου της αστικής τάξης, και γιατί, παρά τις καταπληκτικές προόδους των επιστημών, η θρησκεία, οι δεισιδαιμονίες, τα θαύματα, η μαγεία, οι προφητείες, κυριαρχούν αείζωες στον σημερινό τεχνοκρατικό κόσμο; Μια απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα απαιτεί την ανάλυση των αναπτυσσόμενων αντινομιών του κυρίαρχου σήμερα κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής.
Oι φιλελεύθεροι, είπατε, συνδέουν την επιστημονική- τεχνολογική πρόοδο, αυτόματα, με την κοινωνική ευημερία. Εσείς, από την άλλη, έχετε χαρακτηρίσει ουτοπική αυτήν την πεποίθηση. Αποτελεί ενδεχομένως απόδειξη της αποτυχίας της ουδετεροποίησης και παράλληλα της σύνδεσης των επιστημών με τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, το γεγονός ότι σήμερα βασικές- καθημερινές ανάγκες, όπως η σίτιση, δεν ικανοποιούνται σε παγκόσμια κλίμακα;
Το εμπόριο υπήρχε ακόμη και στις πρωτόγονες κοινωνίες. Όμως, στον καπιταλισμό κυριαρχεί η γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή. Εμπόρευμα: Σήμα κατατεθέν του καπιταλισμού. Σήμα ανεξίτηλο στην αιματοβαμμένη σημαία του. Η ανάπτυξη και η γενίκευση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής δεν ήταν μια ειρηνική ιστορικά διαδικασία. Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε με τον ξεριζωμό των αγροτικών πληθυσμών, με τους αποικιοκρατικούς πολέμους, με τη σφαγή, την εξόντωση των ιθαγενών πληθυσμών και με τη λεηλασία του πλούτου τους. Με τους αδιάκοπους πολέμους και την αλληλοσφαγή των λαών της Ευρώπης και, φυσικά, με την εκμετάλλευση του νεότερου προλεταριάτου.
Βασική αντίθεση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής είναι η αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας. Από την θεμελιώδη αυτή αντίθεση προκύπτει μια σειρά από παράγωγες αντιθέσεις. Συγκεκριμένα: Ο σημερινός προλετάριος δεν είναι κάτοχος των μέσων παραγωγής, ούτε του προϊόντος της εργασίας του. Το εμπόρευμα, όπως γράφει ο Μαρξ, στέκεται απέναντί του σαν μια ξένη και ακατανότητη πραγματικότητα. Ο εργάτης, ζει σε έναν κόσμο τον οποίο δημιουργεί, αλλά που του είναι ξένος. Σκοπός του καπιταλιστή είναι η ιδιοποίηση της υπεραξίας, η οποία δημιουργείται κατά την παραγωγική διαδικασία. Σαφέστατα, ο προλετάριος διαθέτει ένα και μόνο εμπόρευμα: Την εργατική του δύναμη. Στην ανταγωνιστική, τεχνοκρατούμενη κοινωνία, ο εργάτης υποβαθμίζεται σε εξάρτημα της μηχανής. Η εργασία από δημιουργία, εκπίπτει σε μέσο της βιολογικής επιβίωσης του εργαζομένου και της αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού. Συνέπειες: Η εκμετάλλευση, η ανασφάλεια, η ανεργία, οι άθλιες συνθήκες εργασίας στο εργοστάσιο και οι συνθήκες στις καπιταλιστικές μητροπόλεις της ένδειας και της καταστροφής των προσωπικών δεσμών. Οι προλετάριοι στην εποχή του αναπτυσσόμενου καπιταλισμού ζούσαν πολύ χειρότερα από τους αγρότες προγόνους τους που καλλιεργούσαν σχετικά ελεύθεροι τις γαίες της αναπτυσσόμενης Ευρώπης. Μαρτυρίες του μαρτυρίου του νεότερου προλεταριάτου βρίσκουμε στα χρονικά εκείνης της εποχής, στην Ουτοπία του Τόμας Μόρους, στο Κεφάλαιο του Μαρξ, για να αναφέρουμε τα πιο γνωστά και τα πιο συγκεκριμένα.
Αποξένωση: Ο εργάτης, ζει σε έναν κόσμο, τον οποίο δημιουργεί και ο οποίος του είναι ξένος. Αλλοτρίωση: Στις συνθήκες της μισθωτής εργασίας , η ιστορικά κατακτημένη ουσία του ανθρώπου εκκενώνεται: Ο προλετάριος αλλοτριώνεται, γίνεται ένα ον αλλότριο σε σχέση με τον εαυτό του. Ο Λένιν, έγραφε ότι ο προλετάριος τείνει αυθόρμητα προς τον σοσιαλισμό. Σωστά! Αλλά, πώς ο προλετάριος θα υπερβεί το αυθόρμητο και θα συνειδητοποιήσει τις δυνάμεις της τάξης του; Πώς το προλεταριάτο, από «τάξη για τους άλλους, θα γίνει τάξη για τον εαυτό του»;
Η κατάσταση του περιβάλλοντος είναι ένα ακόμη στοιχείο της προβληματικής σας- άμεσα συνδεδεμένο με τον καπιταλισμό. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρετε: «Η αντίθεση ανθρώπου- φύσης είναι στην παραγωγή της βασικής αντίθεσης κεφαλαίου- εργασίας». Εξηγήστε παρακαλώ αυτή σας τη θέση. Ακόμη, μπορεί εντός του υπάρχοντος οικονομικού- πολιτικού πλαισίου να υπάρξει αειφόρος ανάπτυξη;
H γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή είναι από τη φύση της ανταγωνιστική. Παραγωγή όλο και περισσότερων εμπορευμάτων. Ανταγωνισμός στην αγορά για την πώληση των εμπορευμάτων. Για την ανταλλαγή ισοδυνάμων στην αγορά, της οποίας το αόρατο χέρι ρυθμίζει τη λειτουργία του «καλύτερου των δυνατών κόσμου». Συνέπειες: Χρονικά εντεινόμενη η εκμετάλλευση των φυσικών αποθεμάτων: μετάλλων, ξυλείας, νερού κ.λπ. Κατά τον Μαρξ, η φύση είναι το ανόργανο σώμα του ανθρώπου. Αλλά, με τη λεηλασία των φυσικών αποθεμάτων, με τη μόλυνση του περιβάλλοντος, των αποθεμάτων του νερού και της ατμόσφαιρας, αν εξακολουθήσει η λεηλασία και η μόλυνση, η γη θα γίνει εχθρική προς τον άνθρωπο. Η οξυνόμενη αντίθεση ανθρώπου- φύσης, είναι παράγωγη της θεμελιώδους αντίθεσης του καπιταλισμού. Όρος για την αποκατάσταση μιας βιώσιμης και αξιοβίωτης σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και το «ανόργανο σώμα του»: Ο σοσιαλισμός και η προοπτική της κοινωνίας των «ελεύθερων συνεταιρισμένων παραγωγών», δηλαδή η κομμουνιστική κοινωνία.
Πριν από 2.300 χρόνια περίπου, ο Ερατοσθένης, με ένα απλό και μεγαλοφυές πείραμα, υπολόγισε την ακτίνα της γης, με βάση αυτό τον όγκο της, και περίπου το βάρος της. Και μετά από αυτόν ο Απολλώνιος.
Έχετε επισημάνει παλιότερα, ότι οι επιστήμονες είναι όλο και λιγότερο ελεύθεροι. Ποια η διαφορά του παρόντος όσον αφορά τις επιστημονικές προσωπικότητες με το παρελθόν; Γιατί υπάρχει έλλειμμα σε επιστήμονες που προσανατολίζονται προς την κοινωνική επιστήμη, όπως ήταν στο παρελθόν ο Αϊνστάιν και ο Ράσελ;
Η επιστήμη συνδέεται όλο και πιο οργανικά, όχι μόνο με τη βιομηχανική παραγωγή και με τους πολέμους, αλλά και με τη γεωργική παραγωγή, είτε προς το καλύτερο, είτε προς το χειρότερο. Παρόλα αυτά, πολλοί πιστεύουν ακόμη στην ελευθερία της επιστήμης και των επιστημόνων. Σε παλαιότερες εποχές κυριαρχούσε η ατομική έρευνα. Σήμερα, κυριαρχεί η συλλογική, με όλες τις δεσμεύσεις που επιβάλλονται από εξωτερικούς παράγοντες: Κρατική χρηματοδότηση, χρηματοδότηση από εταιρείες κολοσσούς, από τις ανάγκες της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Μετά τον πόλεμο, δαπανήθηκαν κολοσσιαία ποσά σε έρευνες στην πυρηνική φυσική και στη μικροφυσική, με την ελπίδα ότι θα ήταν δυνατόν να ανακαλυφθούν νέες πηγές ενέργειας και νέα πολεμικά όπλα. Αργότερα, ήλθε η εποχή της πληροφορικής για τις ανάγκες της παραγωγής, του εμπορίου, των επικοινωνιών και, φυσικά, για τις ανάγκες του πολέμου. Συνέπειες: Οι επιστήμονες- ερευνητές, είναι λιγότερο ελεύθεροι απ’ ό, τι παλαιότερα, στην περίοδο που κυριαρχούσε η ατομική έρευνα. Αλλά και ο ατομικός ερευνητής είναι ελεύθερος από εσωτερικές και εξωτερικές δεσμεύσεις; Ο Νεύτων, π.χ., δημιούργησε τρεις επιστήμες (Μηχανική, Ουράνια Μηχανική και σωματιδιακή θεωρία για το φως). Πόσο ελεύθερος ήταν ο Νεύτων; Ο μέγας και ευσεβής Νεύτων δεν χρησιμοποίησε την έννοια του ατόμου, επειδή παρέπεμπε στον αρχαιοελληνικό ατομικισμό. Κι όμως, κατηγορήθηκε για υλισμό και σήμερα ακόμη θεωρείται υλιστής και από «μαρξιστές» που ταυτίζουν τον μεταφυσικό ρεαλισμό του Νεύτωνα με τον υλισμό. Το ίδιο ισχύει και για τον Καρτέσιο. Και ο Αϊνστάιν, πρόδρομος της μικροφυσικής και δημιουργός της ειδικής και της γενικής θεωρίας της σχετικότητας; Ο Αϊνστάιν δεν πήρε το βραβείο Νόμπελ για τη σχετικότητα, αλλά για την ερμηνεία λιγότερο καθολικών φαινομένων. Και η σχετικότητα θεωρήθηκε «εβραϊκή επιστήμη» από τους Ναζί και για μια περίοδο, γνωσιολογικά υποκειμενική από τους Σοβιετικούς.
Αλλά, είναι μόνον οι εξωτερικοί, οικονομικοί και ιδεολογικοί καταναγκασμοί; Ο επιστήμονας διαμορφώνεται σε ένα συγκεκριμένο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Ποιες δεσμεύσεις ασκεί το περιβάλλον στον αρχικό προσανατολισμό και στις περαιτέρω επιλογές του επιστήμονα; Τέλος: Ποιες συνέπειες μπορεί να έχει η τοποθέτηση ενός επιστήμονα για το μέλλον του; Η Γαλλική Δημοκρατία έχει ορισμένες μεγάλες μορφές των επιστημών. Από τη φυσική, όπως ο Ζολιό Κιουρί, μέχρι τα μαθηματικά και τη βιολογία. Και όμως απέλυσε το Ζολιό Κιουρί από πρόεδρο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, επειδή ήταν εναντίον της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας για τον πόλεμο. Ακόμη, κάτι που δεν είναι πολύ γνωστό, ο Αϊνστάιν, ως δήθεν κομμουνιστής, είχε έναν ογκώδη φάκελο στις υπηρεσίες Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ.
Aν έχω καταλάβει σωστά, στο βιβλίο αναφέρεστε σε δύο είδη αλλοτρίωσης των ενσώματων υποκειμένων: Το 1ο, αποτελεί το αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο η οικονομία του κεφαλαίου ιδιοποιείται βίαια την εργασία .Το 2ο, έπεται της αλματώδους ανάπτυξης της τεχνολογίας, φάση κατά την οποία, εκτός του ότι αλλοτριωνόμαστε, οδηγούμαστε παράλληλα σε μια ολοκληρωτική αποξένωση. Πώς συνδέονται αυτά τα δύο είδη μεταξύ τους;
Δεν είναι μόνο οι εργάτες που αποξενώνονται από το προϊόν της εργασίας τους. Οι επιστήμονες ανακαλύπτουν νέες μορφές ύλης, συνθέτουν άλλες μορφές, συνολικά παίζουν βασικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική αναμόρφωση των σημερινών κοινωνιών. Οι ίδιοι, όμως, κατά κανόνα, δεν διαχειρίζονται τα προϊόντα της πνευματικής εργασίας τους. Το προϊόν της επιστήμης κατά κανόνα αποξενώνεται από τον δημιουργό του. Αξιοποιείται προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο, από το κράτος, τη βιομηχανία, τις επιχειρήσεις, ως εμπόρευμα. Ακραίες περιπτώσεις, η χρησιμοποίηση της πυρηνικής ενέργειας για τον πόλεμο, η καταστροφική για το μέλλον χρησιμοποίηση των γεωργικών φαρμάκων, οι πρόοδοι της γενετικής για την παραγωγή μεταλλαγμένων, της χημείας για δημιουργία ουσιών για πολεμική χρήση κλπ. Στις σημερινές κοινωνίες, τα προϊόντα της επιστημονικής έρευνας λειτουργούν ως εμπορεύματα. Υπόκεινται συνεπώς στους ανταγωνιστικούς νόμους της αγοράς και λειτουργούν ως αλλοτριωμένα από την επιστημονική-κοινωνική ουσία τους. Θα αναφέρουμε εδώ μόνο τη λειτουργία των φαρμακευτικών προϊόντων ως αγοραίων με τις αρνητικές συνέπειες για την υγεία. Τα σχετικά σκάνδαλα που βλέπουν κατά καιρούς το φως, είναι συγκεκριμένες συνέπειες της αλλοτρίωσης της επιστημονικής λειτουργίας. Τα προϊόντα της επιστημονικής έρευνας ως εμπορεύματα.
Ο Μαξίμ Γκόρκι, υποστήριζε ότι το μέλλον ανήκει στην επιστήμη και τη δημοκρατία. Αναφορικά με το πρώτο, λαμβάνοντας υπόψη τα τεχνολογικά επιτεύγματα, δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε. Ωστόσο, αυτή η πρόοδος, όπως προείπατε, πραγματοποιήθηκε σε βάρος κάποιων ανθρώπων. Πώς μπορούμε τελικά να «κοινωνικοποιήσουμε» τις επιστήμες, συνδυάζοντάς τες, μάλιστα, με τη δημοκρατία;
Στις σημερινές αστικές κοινοβουλευτικές δημοκρατίες υποτίθεται ότι ο πολίτης και ειδικά ο επιστήμων, είναι ελεύθερος να αξιοποιήσει το προϊόν του σωματικού ή πνευματικού μόχθου του. Όμως, στον «αιώνα των επιστημών» οι πόλεμοι γίνονται πλέον με τη χρήση επιστημονικών επιτευγμάτων ( όπλα, μηχανήματα, χημικά , βιολογικά και πυρηνικά όπλα), Η ευθύνη ανήκει σε τελευταία ανάλυση στους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς. Η ευθύνη των επιστημόνων είναι έμμεση, αλλά υπαρκτή. Δεν είναι, συνεπώς, τυχαίο, ότι μετά τον Β’ Π.Π. υπήρξε ένα ισχυρό κίνημα εναντίον της χρησιμοποίησης προπαντός των πυρηνικών, αλλά και γενικότερα εναντίον των αρνητικών συνεπειών της αντικοινωνικής χρησιμοποίησης της επιστήμης. Είναι γνωστή η δράση της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Επιστημών για την κατάργηση των πυρηνικών όπλων και γενικότερα υπέρ της ειρήνης και της αξιοποίησης της επιστήμης για την κοινωνική πρόοδο. Επιστήμονες όπως ο Αϊνστάιν, ο Ράσελ, ο Ζολιό Κιουρί, ο Μπέρναλ και πολλοί άλλοι, αγωνίστηκαν για την κατάργηση των πυρηνικών και για την ανθρωπιστική αξιοποίηση των δυνατοτήτων της επιστημονικής έρευνας. Ο μη κομμουνιστής Ράσελ είχε δηλώσει κάποτε ότι προτιμά να γίνει κόκκινος, παρά να ψηθεί από κάποια πυρηνική βόμβα.
Λέτε ότι ο σοσιαλισμός είναι η δυνατότητα η οποία κυοφορείται στα σπλάχνα του σημερινού άκαρδου κόσμου. Ωστόσο, κάποιος μπορεί να σας αντιτείνει ότι το σοσιαλιστικό οικοδόμημα γκρεμίστηκε. Τι σας κάνει να πιστεύετε ότι αποτελεί την απάντηση στα δύσκολα, σύγχρονα ερωτήματα;
Το μεταπολεμικό κίνημα της ειρήνης ήταν ένα ευρύ, παγκόσμιο κίνημα στο οποίο μετείχαν, εκτός από κομμουνιστές, ανθρωπιστές, ειρηνόφιλοι, θρησκευόμενοι, επιστήμονες, καλλιτέχνες και γενικότερα προοδευτικοί πολίτες. Όμως στο ευρύ κοινό, στο κίνημα αυτό τον βασικό ρόλο τον έπαιξαν οι αριστεροί και οι κομμουνιστές. Και το κίνημα αυτό υποστηρίχθηκε από τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το κίνημα της ειρήνης δεν ήταν στενά πολιτικό. Όμως, γενικά, επικρατούσε μια διάχυτη αντίληψη ότι το πρόβλημα του τέλους του πολέμου και της κοινωνικής ευημερίας θα λυθεί μόνο στα πλαίσια της παγκόσμιας σοσιαλιστικής κοινότητας. Το κίνημα αυτό χαρακτηριζόταν από μια συνολική αισιοδοξία.Όπως γράφει ο γνωστός Γάλλος χριστιανοπερσοναλιστής Ζαν Λακρουά, οι μαρξιστές χαρακτηρίζονται από μια έλλογη αισιοδοξία, αγωνιζόμενοι για μια κοινωνία όπου ο άνθρωπος θα είναι προς τον άνθρωπο φίλος.
Σήμερα, το κίνημα της ειρήνης περνά μια περίοδο παρακμής. Το σοσιαλιστικό στρατόπεδοέχει καταρρεύσει σχεδόν συνολικά. Οι προοπτικές για μια κοινωνία ειρήνης και αλληλεγγύης φαίνονται ουτοπικές. Γενικά, περνάμε μια περίοδο κυριαρχίας του πολεμικού καπιταλισμού. Όμως, η μαρξιστική θεωρία μπορεί να εξηγήσει την πρακτική αποτυχία με βάση τις αντικειμενικές συνθήκες, τις ανεπάρκειες και τις στρεβλώσεις της επαναστατικής πρωτοπορίας. Και μπορεί να θεμελιώσει την αισιοδοξία της. Κατά τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι το καλύτερο από τα ζώα, αλλά και το χειρότερο, όταν ξεφεύγει από το νόμο. Οι σημερινές επιστήμες της ζωής και ειδικά η γνώση της δομής της λειτουργίας και των δυνατοτήτων του εγκεφάλου,εξηγούν την εμπειρική άποψη του Αριστοτέλη και τις τραγικές εμπειρίες της εποχής μας. Δεν υπάρχει ιστορικά αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φύση καθορίζεται ιστορικά και διαμεσολαβημένα από το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Ο εγκέφαλος, μπορεί να ελέγχει τις αντιδράσεις του, ανάλογα με το σύνολο των αξιών που το άτομο εξωτερικεύει ως κοινωνικό ον. Συνολικά, με βάση τις σημερινές επιστήμες του ανθρώπου, δεν υπάρχει ανθρωπολογικό εμπόδιο για μια κοινωνία ειρήνης, κοινής προσπάθειας και αλληλεγγύης. Συνεπώς, η έλλογη αισιοδοξία των μαρξιστών, έχει επιστημονικό θεμέλιο.
Info:Το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη, «Οι θύελλες της προόδου», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΨΜ σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ το Σάββατο 10.6.2017
